Morgunblaðið - 09.12.1981, Blaðsíða 12

12
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1981
Örfá orð um fíkni-
efnafélagsfræði
eftir Magnús
Óskarsson
Undarlegt var að vakna föstu-
daKÍnn 4. des. sl., við þann vanda
að hotna ekkert í aðalfrétt
Morfíunblaðsins á baksíðu
blaðsins þann dag. Eftir nokkr-
ar atrennur var ég engu nær um
það, hvers vegna og sér í lagi
hvernig stjórnendur landsins
hafa hugsað sér að takast á við
eitt alvarlegasta vandamál þjóð-
arinnar með þeim vinnubrögð-
um, sem lýst var í fréttinni.
Upphaf hennar var á þessa leið
og skráð feitu letri, eins og al-
gengt er, ekki sízt, þegar meiri-
háttar tíðindi gerast:
„SVAVAR Gestsson (óbreytt
letur Morgunbl.) heilbrigðis-
ráðherra, hefur skipað Hrafn
l'álsson, félagsráðgjafa, til að
kanna, hvaða áhrif fíkniefna-
dómar, sem féllu árið 1980,
hefðu haft á líf þeirra, sem
dæmdir voru. Hvort viðbrögð
þjóðfélagsins væru á ein-
hvern hátt til góðs og hvort
fylgni sé milli dóms og
breyttrar hegðunar eftir dóm-
inn.“
(Athyglisvert er, að enginn
áhugi virðist vera fyrir því að
rannsaka áhrif fíkniefnanna
sjálfra.)
Svo mæltist Morgunblaðinu,
en á eftir kemur lýsing Hrafns
Páissonar, félagsráðgjafa, á
hlutverki hans, sem hann m.a.
skilgreinir svo:
„Mér var falið að kanna
hvaða áhrif dómar hefðu
haft á viðkomandi. HVORT
(leturbr. hér) þeir hefðu
breytt einhverju í lífi þess-
ara einstaklinga, hvort þeir
hefðu haft heilsufarslega
breytingu í för með sér, til
líkama og sálar."
Áframhaldandi útlistun á því,
hvað Hrafn ætlar að rannsaka,
svo sem það, hvort dæmdum eit-
urlyfjamönnum „finnist með-
ferð á sér réttlát eða ranglát",
var ekki mjög sannfærandi vís-
bending um, að von væri á
merkilegum uppgötvunum að
rannsókn lokinni. Þá gekk mér
ekki nógu vel að skilja, hvaða
tilgangi það hefur þjónað, að
dæma 280 eiturlyfjamenn á ár-
inu 1980 til refsingar, ef það
breytir ekki „einhverju í lífi
þessara einstaklinga", en um
það virðast félagsvísindin hafa
nokkrar efasemdir — eftir á að
hyggja.
Auðvitað er það fallega hugs-
að af félagsmálaráðherra, að
gera eitthvað í fangelsismálun-
um, þótt þau heyri að vísu ekki
undir hann, og ekki sé áberandi
markvisst af stað farið. En fyrst
svo er að sjá, sem stefnan sé
ekki alveg fullmótuð, er e.t.v.
ekki of seint að koma á fram-
færi-breytingartillögu við ráða-
gerðir ráðherrans. Er hún á þá
leið að ráða í stað félagsfræð-
ingsins hressan bátsmann af
togara til að tala við strákana í
tukthúsinu á mannamáli. Hver
veit nema milliliðalaus heilbrigð
skynsemi geti nýtzt, þó ekki
væri nema einum afbrotamanni,
Magnús Óskarsson
betur en félagsvísindaleg niður-
staða um það, „hvort fylgni sé
milli dóms og hegðunar viðkom-
andi“.
Þar eð mér er fremur annt um
félagsvísindin, sem eins og öðr-
um vísindum er ætlað að efla
alla dáð, mæli ég ekki beinlínis
gegn því að eiturlyfjaglæpa-
mönnum og einkum þeim, sem
þegar hafa hlotið refsidóma, sé
fræðilega sinnt. Þó orða ég það
hér með lausiega, að Hrafn
Pálsson hagi rannsókn sinni
með nokkurri varkárni. Ef um
mikla fylgni milli fíknidæmdra
manna er að ræða, og afleið-
ingar refsidóma þeirra koma í
ljós „í heild sinni", er ekki víst,
að skýrsluhöfundur verði ofar-
lega á vinsældalista hagsmuna-
samtaka stéttarinnar, sem á
fagmáli nefnist MAFÍA.
Morgunblaðið mitt bið ég svo
að gera það aldrei aftur að leiða
„getur“ að því, sem svo liggur í
augum uppi, að óleyfilegt er að
flytja mönnum það sem frétt,
jafnvel þótt þar kynni að leyn-
ast samanlögð speki félagsfræð-
innar, en þar á ég við eftirfar-
andi setningu:
„Leiða má getur að því, að
talsvert margir hafi neytt
fíkniefna hér á landi, en
þetta fer leynt og erfitt að
meta það nákvæmlega.“
Ég leyfi mér að leiða getum að
því, að eitthvað á þessa leið
hljóði hin endanlega skýrsla,
sem afhent verður félagsfræði-
ráðherra framtíðarinnar. Við,
sem mánaðarlega greiðum brot
af skýrslukostnaðinum til
Gjaldheimtunnar, getum þegar
farið að hlakka til lestursins. Ég
bíð með eftirvæntingu eftir
kaflanum um heilsufarslegar
breytingar til líkama og sálar
dópsölumanna, dæmdra árið
1980, ásamt félagsvísindalegu
mati, reiknuðu í prósentum, „á
fylgni milli dóms og breyttrar
hegðunar", viðkomandi, ef hún
hefur þá nokkuð breytzt.
Hvurt innsigli er brot-
ið og bjargi velt frá
Bókmenntir
Guðmundur Daníelsson
Kinar l’álsson:
Arfur Kelta
Mímir. Reykjavík 1981.
Morgunblaðið hefur leitað til
mín með ósk um, að ég skrifi grein
um VI. bindið í ritröðinni „Rætur
íslenskrar menningar" eftir Einar
Pálsson og lýsi því sem hann ber á
borð fyrir okkur núna í þessari
nýju bók.
Þetta er dálítið athyglisvert
vegna þess, að „Arfur Kelta" er
hók hávísindaleg að efni, vísinda-
lega rökstudd og fjallar um sjálfa
lífskvikuna í menningu okkar, til-
urð þjóðarinnar og tengsl okkar
við heimsmenninguna allt aftur til
grárrar forneskju og elstu tíma
sem sögur fara af.
Einhvurjum „löggiltum" vís-
indamanni Háskóla Islands hefði
að mínum dómi staðið það næst að
rita um bók af þessu tagi. En
kannski hefur enginn þeirra lagt
stund á þessa sérstöku fræðigrein
og þess vegna ekki treyst sér til að
rita um bókina. Það er hugsanlegt,
þó það sé reyndar ótrúlegt.
Svo vill hins vegar til, að ég hef
þrautlesið allar bækur Einars og
tel ég mig fullfæran um að fara
um þær nokkrum orðum.
Átján ár munu vera liðin síðan
Einar Pálsson hóf rannsóknir sín-
ar á uppruna og eðli íslenskrar
menningar, og tólf ár síðan fyrsta
bindið um þetta efni kom út:
„Baksvið Njálu".
Undarlegur prestur réðst á þá
iKÍk á prenti og ætlaði víst að
ganga af henni dauðri. Bókin lifði
af árásina, en presturinn virðist
hins vegar hafa sett upp tærnar.
Ritsafn Einars er orðið 2500
blaðsíður. Ekkert samfellt fræði-
cða vísindarit á íslandi kemst í
hálfkvisti við þetta að blaðsíðu-
fjólda. Enginn prófessor eða dokt-
or nokkurrar vísindagreinar hér á
landi hefur birt rit um sérgrein
sína, sem mögulegt væri að jafna
við sex binda verk Einars Pálsson-
tr. Verk Einars sýnir fram á og
.annar órofa tengsl íslenskrar
fornmenningar við flesta þætti
trúar og þekkingar eldri menning-
arsamfélaga og hugmyndafræðina
sem að baki liggur.
Vera má að hugvísindadeildum
Háskóla okkar sé það nokkurt
vorkunnarmál að bregðast við
byltingarritum Einars með dauða-
þögn, því að hann hefur gert flest
fræði þeirra úrelt og afsannað
þau, svo á öngvu öðru er völ en að
varpa viðteknum skoðunum læri-
feðranna fyrir borð og byrja aftur
frá grunni.
Vissulega hefur margt réttilega
verið sagt á prenti fyrr og síðar
um landnám íslands, stofnun
ríkisins, kristnitöku og bókmennt-
ir, en rætúrnar og bakgrunninn
hefur enginn skilið, að minnsta
kosti ekki í samhengi, fyrr en Ein-
ar Pálsson lýkur upp þessum
leyndu dómum og sannar niður-
stöður sínar með óhrekjandi rök-
um. Nokkrir erlendir vísindamenn
hafa þegar látið sannfærast, og
hér á landi fjölgar þeim óðum, þó
að enn hafi fæstir látið það upp-
skátt á prenti. Þarna liggur
ástæðan fyrir því, að Morgunblað-
ið, sem er mjög jákvætt í afstöðu
til kenninga Éinars, hefur enn
einu sinni talið þörf á að fela mér
að fjalla um nýja bók eftir hann,
að þessu sinni „Árf Kelta“.
Einar Pálsson hagaði svo verk-
um, að í fyrstu bók sinni „Baksvið
Njálu" dró hann fram kjarnann í
niðurstöðum rannsókna sinna,
bútaðan niður í 64 tilgátur.
Við fyrsta lestur verkuðu tilgát-
urnar á mig eins og keðjuspreng-
ing. Ég hef aldrei lesið neitt, sem
gert hefur mig jafn furðulostinn.
Að mörgu leyti líktist þetta frum-
legasta prósaljóði, þar sem tak-
markalaust hugmyndaflug sindr-
ar af hvurri blaðsíðu.
Fimm næstu bindi ritsafnsins,
meira en tvö þúsund blaðsíður,
innihalda rökin fyrir því, að til-
gáturnar séu réttar. Rökin sækir
hann til aragrúa fræðirita eftir
færustu vísindamenn og sérfræð-
inga á mörgum sviðum, með orð-
réttum tilvitnunum. í þeim flokki
eru sagnfræðingar, trúarbragða-
fræðingar, fornleifafræðingar,
goðfræðingar, bókmenntafræð-
ingar, þjóðfélagsfræðingar og
listfræðingar. En í öllum þessum
mikla lærdómi og bókspeki eru
ótal lausir endar. Dæmið gengur
ekki upp fyrr en Einar kemur til
skjalanna og tengir alla þræði
vefjarins saman. Honum hefur
tekist það með því að kafa ofan í
okkar eigin fornu fræðadjúp og
bókmenntir, svo sem Landnámu,
Eddurnar, Laxdælu, Bósasögu,
Þjóðsögur Jóns Árnasonar, gömul
sagna- og ævintýraminni sem ber-
ast þjóð frá þjóð, að ógleymdri
sjálfri Biblíunni, bæði gamla- og
nýja testamentið. En langsamlega
drýgst verður Einari Brennu-
Njáls saga, þar sem hann finnur
beinlínis lykilinn að gleymdum og
lokuðum heimi fornmenningar-
innar. Þessi bókmenntagimsteinn
reynist saminn utan um heims-
mynd landnámsmanna íslands,
hugmyndafræði, sem er til þeirra
komin frá keltneskri kristni fyrir
og um landnámsöld íslands. En til
Kelta er hún komin frá Miðjarð-
arhafsþjóðum, síðast frá Róm-
verjum, sem eftir Krists burð
lögðu undir sig alla Vestur-
Evrópu norður á England. Það var
menning Grikkja, sem Rómverj-
arnir höfðu í farangri sínum norð-
ur á bóginn. Grikkir og Gyðingar
höfðu hins vegár sótt hugmynda-
fræði sína og hámenningu til Eg-
yptalands Faraóanna. Og enn
dýpra liggja ræturnar: allar götur
austur í Súmer í Mesópótamíu,
mörgþúsund árum aftur fyrir
tímatal okkar.
Það kemur í ljós, að kristindóm-
urinn hefur tekur upp og innlimað
flestar hugmyndir sínar úr heiðni
fornþjóða við minni hinna miklu
fljóta, fyrstu akuryrkjaþjóða
heimsins. Einar dregur fram
hliðstæður flestra trúarhugmynda
mannkynsins, allt fram að kristni-
töku hér á landi árið 1000. í ljós
kemur að Njála geymir bak við
sína listrænu og hrikalegu örlaga-
sögu, aðra sögu, sem búið er að
segja mörgum sinnum áður um
óralangan aldur í mörgum lönd-
um, þar sem menning festi rætur.
Öngvu að síður er Njála alveg
vafalaust byggð á sönnum arf-
sögnum, sem geymst hafa meðal
Oddaverja í Rangárþingi. Persón-
ur Njálu hafa trúlega flestar verið
til, en ritsnillingurinn sem bókina
samdi, hefur öðrum þræði gert
þær að tákngerfingum vissra goð-
sögulegra hugmynda, sem páfa-
kirkjan afneitaði og vildi að
gleymdust og taldi heiðindóm.
Samkvæmt niðurstöðum Einars
Pálssonar hafa til dæmis Brennu-
Njálssaga og Hómerskviður þegið
næringu frá sömu rótum, Biblían
sömuleiðis og Hringborðssagnir
Kelta um leitina að Skapkerinu
(Graal), og um það fjallar síðasta
bókin fyrst og fremst. Hún kryfur
menningararfinn, sem Islendingar
þágu af Keltum.
Eitt af því sem mér þykir hvað
fegurst og óvæntast í ritum Ein-
ars, það er hvurnig hann lýkur
upp heilagri ritningu, bæði nýja
og gamla testamentinu, þannig að
það er fyrst núna, sem ég teldi það
öngva fjarstæðu að vera kallaður
kristinn maður. Ég hef hingað til
ekki skilið kraftaverkasögur guð-
spjallanna, og það sem ég skil
ekki, það verða mér engin trúar-
brögð. Það sem ég hef litið á sem
fjarstæðu í kristnum og heiðnum
sið, það hefur Einar sýnt fram á
að hefur aðra og dýpri merkingu,
sem verður beinlínis auðskilin í
túlkun hans. Það er ótrúlegt, en
öngvu að síður óhrekjandi stað-
reynd, að í svo nefndu Hjóli Rang-
árhverfis — landnámi Ketils
hængs, hefur Einar fundið lykil-
inn að luktum dyrum táknmálsins
(allegóríunnar) í trúarbrögðum og
bókmenntum fornþjóða, sem
menning okkar byggist á enn þann
dag í dag. Innsigli launsagnanna
hefur verið brotið og himnar og
jörð standa allt í einu opin. Stór-
kostlegri sýn gefur hvurgi að líta í
gervölium heimsbókmenntunum.
og reyndar nær þessi opinberun til
flestra frægustu bygginga og
listaverka sem varðveist hafa í
heiminum.
Ég geri ráð fyrir að þessar stað-
hæfingar mínar virðist yfirdrifn-
ar og tortryggilegar. En hvur sá
sem tekur sig til og les með at-
hygli sex binda vísindarit Einars
Pálssonar, hann mun sjá, að ég
hef ekki tekið árinni of djúpt í, —
honum mun fara sem mér, að
heimur hans stækkar og hann nær
beinu sambandi við uppruna sinn,
óháð sérstökum trúarbrögðum og
raunar utan allra trúarbragða, en
þó öngvu að síður djúpt snortinn
af trúarbrögðunum og með nýjan
og dýpri skilning á þeim en fyrr.
í þessu sambandi verður mér
ekki síst hugsað til prestanna.
Vafalaust munu þeir flestir eða
allir kunna full skil á bókstaf
Ritningarinnar, en ég er sann-
færður um, að fæstir trúa þeir
henni, nema að hluta til, einfald-
lega vegna þess, að sagnfræðilega
séð er ekki hægt að trúa mörgu
sem í henni stendur. Skildu þeir
hins vegar táknmál hennar,
myndu þeir samstundis sjá, að öll
Ritningin er sönn: sköpunarsagan,
saga Israels og Mósesar, boðun
Maríu og meyjarfæðingin, fæð-
ingarsagan í fjárhúsinu (helli
miðsvetrar) í Brauðhúsum (Betle-
hem), heimsókn og gjafir vitr-
inganna, saga kraftaverkanna,
píslarsagan, upprisan, för Jesú til
Heljar og himnaför hans. Svona
mætti halda áfram lengi.
Hugsanlegt er að einhvur sem
þessar línur les, álíti mig vera að
guðlasta. Svo er ekki. Ég er heldur
ekki að boða trú, ég er að lýsa
skilgreiningu Einars Pálssonar á
uppruna trúarbragða og margvís-
legu táknmáli þeirra. Hann hefur
í allt að þrjátíu ár rannsakað svo
nefndar allegórískar bókmenntir
miðalda, en eðli þeirra er þess
konar, að bak við flest sem fjallað
er um felst önnur og dýpri
merking, persónur eru tákngerf-
ingar hugmynda, söguþráðurinn
dylur annan söguþráð, tilviljun
ræður öngvu. Víða verður það
jarðneska himneskt og það himn-
eska jarðneskt, og allt reiknað út
með tölfræðilegri nákvæmni, tími
og rúm og sjálfur guðdómurinn
laut einni og sömu tölvísi.
Eins og fyrr er að vikið, inni-
halda fimm bækur ritsafnsins
sannanir fyrir því, að tilgáturnar
64 í fyrsta bindinu séu réttar. Þær
munu reynast óhrekjandi. Fanga
er leitað og vitnað til hartnær
óteljandi vísindamanna og fræði-
rita víðsvegar um heim.