Morgunblaðið - 21.03.1982, Síða 12

60
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 21. MARZ 1982
Pólska lexían
Við erum hér saman komin í
kvöld til þess að lýsa yfir
samstöðu okkar með pólsku þjóð-
inni, sem eins og stendur verður að
búa við stjórnarhætti, sem hljóta
að kallast fasí.skir, eigi það orð yf-
irleitt að hafa ennþá nokkra
merkingu.
Það að mótmæla svívirðu Jar-
uzelski-herforingjaklíkunnar er
afstaða, sem ekki veitist erfitt að
taka: engin kennd brýtur síður í
bága við strauma líðandi stundar.
Samstaða með Pólverjum, sam-
staða með Solidarnosc — það er
slagorð, sem tylftir ríkisstjórna í
hinum auðugari hlutum heims
hafa haft á takteinum, slagorð,
sem síðan um miðjan desember
hefur heyrst hvað eftir annað á
opinberum fjöldafundum í sér-
hverri meðalstórri borg í Vestur-
Rvrópu og í nokkrum borgum
Norður-Ameríku.
Hvaða tilgangi þjónar svo þessi
fjöldafundur hér? Sú spurning er
réttmæt: erum við að taka undir
með kór vandlætingarinnar? Ég
■ legg þessa tilgátu hér fram, án
nokkurs snefils af kaldhæðni. Ef
til vill er það einmitt þetta, sem
við erum að gera — og með fullum
rétti. Kn samkvæmt mínum skiln-
ingi hafa þeir, sem skipulagt hafa
þennan fund hér í dag annað
markmið í huga með þessum fundi,
og svo er einnig með flesta þeirra,
sem hér taka til máls.
Auðvitað fordæmum við upp-
rætingu hinnar lýðræðislegu
hreyfingar í Póllandi. En við vilj-
um þó líka skera okkur um leið úr
öðrum í kór hinnar siðprúðu vand-
lætingar: við viljum tefla fram
annars konar stuðningi við Pól-
land heldur en þann, sem til dæmis
Reagan, Haig og Margaret Thatch-
er létu í té.
Þessu markmiði er ég algjörlega
samþykk, annars væri ég alls ekki
að tala hér. Ein af mörgum fram-
úrskarandi ástæðum fyrir því að
fyllast viðbjóði á ríkisstjórn Reag-
ans, er sú, að stuðningur hennar
við lýðræðishreyfingu Pólverja er
ekkert nema hræsnin tóm. Sem
þegn þessa lands get ég ekki hjá
því komist að benda hér alveg sér-
staklega á Reagan — á Reagan,
sem brýtur niður verkalýðssam-
tökin, á Reagan, sem notar hand-
bendi sín sem slátrara í EI Salv-
ador.
Samt skyldi því heldur ekki
gleymt, að forystuliðið á sviði
efnahags- og stjórnmála í hinni
kapitalísku Evrópu og Norður-
Ameríku ber í heild í verulegum
mæli sök á því, sem gerðist í Pól-
landi. Það var ekki eingöngu hið
fasíska valdarán undir beinni leik-
stjórn Sovétríkjanna, sem kom
Póllandi á kné — þetta valdarán
með rússneskum skriðdrekum að-
eins lauslega merktum pólskum
einkennisstöfum. Bankar og
skriðdrekar hafa eyðilagt Pólland,
banks and tanks, svo að notað sé
orðalag vinar míns, Jossifs
Brodskijs. Skuldir Póllands eru
áfram fjármagnaðar af vestræn-
um ríkisstjórnum, korn er áfram
selt til Sovétríkjanna, franska rík-
isstjórnin — sú blaðurgjarnasta af
öllum þessum hræsnisfullu vest-
rænu ríkisstjórnum — undirritaði
einmitt þýðingarmikinn viðskipta-
samning við Sovétríkin fáum vik-
um eftir atburðina í Póllandi.
Sem sagt viðskiptin halda áfram
nú eins og hingað til. Lendingar-
leyfi sovéska flugfélagsins Aero-
flot og pólska flugfélagsins LOT á
Kennedyflugvelli hafa verið numin
úr gildi, ferðatakmörkunum verið
komið á fyrir austurevrópska
diplómata í Bandaríkjunum, dreg-
ið hefur verið úr menningarsam-
skiptum ...
... Þetta eru refsiaðgerðirnar,
sem vestræn lýðræðisríki grípa til
sem svar við þrælkun og kúgun
pólsku þjóðarinnar. Þetta ... og
svo einhver ósköp af mælsku í
kaupbæti. Og við bætum hérna
orðsnilld okkar við allan þennan
flaum af viturlegum orðum um
Pólland — en sem sagt í þeirri von
þó, að sjálf afstaða okkar skeri sig
úr hinni opinberu hræsni. Sömu-
leiðis vildi ég svo mega vona, að
andstaða okkar gegn vissum mál-
efnum hérna megin við þá marka-
línu, sem skilur að kapítalisma og
kommúnisma, leiði ekki í sjálfu sér
til vissrar hræsni og ósanninda af
okkar hálfu.
Mér kemur það svo fyrir
sjónir, að mikið af því, sem
hinir svokölluðu lýðræðissinnuðu
vinstri menn — en til þeirra telj-
ast margir þeirra, sem hér eru
samankomnir — að mikið af því,
sem þeir hafa haft til stjórn-
málaumræðnanna að leggja, hafi
þó stjórnast af þeirri ósk að greiða
á engan hátt götu hinna „aftur-
haldssömu" afla í þjóðfélaginu,
sama hvað það kostaði. Þessi hugs-
unarháttur hefur því orðið þess
valdandi, að margir vinstri sinn-
aðir menn hafa, vitandi eða óafvit-
andi, gengið á mála hjá lyginni.
Við vorum ekki fús að koma fram í
dagsljósið sem andkommúnistar,
af því að einmitt það var kjörorð
hægri manna, af því að það var
sjálf hugmyndafræði kalda stríðs-
ins, og alveg sérstaklega af því að
það var notað sem réttlæting
Bandaríkjanna á stuðningnum við
hina fasísku einræðisherra Suð-
ur-Ameríku og notað til þess að
réttlæta styrjöldina við Víetnama.
(Sagan hefst auðvitað löngu fyrr, í
Evrópu á árunum í kringum 1930,
þegar fasisminn hófst þar til valda
og notaði andkommúnisma sem
sitt helsta stríðsöskur.) Þeir, sem
reyndar eru pólitiskir andstæð-
ingar okkar hér heima fyrir, virt-
ust þá þegar hafa helgað sér einum
andkommúníska afstöðu.
Þetta álit vil ég draga í efa.
Af atburðunum í Póllandi má
draga margs konar lærdóm. En að
mínu áliti er aðallexían þó sú, að
kommúnisminn hefur brugðist, að
hið kommúníska kerfi sé í sjálfu
sér af illum rótum sprottið. Það
var erfitt að læra þessa lexíu. Og
það kemur illa við mig, að við
skyidum þurfa svo langan tíma til
þess að læra þessa lexíu. Ég segi
„við“ og tel þá sjálfa mig með. Eg
man þegar ég las einu sinni kafla
úr bókinni „Hugsun á glapstigum"
eftir Czesfaw Mifosz í „Partisan
Review", og keypti svo líka bókina,
þegar hún kom út árið 1953 —
Eftir Susan
Sontag
Bandaríski rithöfundurinn
Susan Sontag hélt nýlega
þessa ræðu, sem hér birtist, á
fjölmennum fundi í New
York, og voru það bandarísk-
ir verkamenn og listamenn,
sem efndu til þessa fundar til
þess að sýna samstöðu sína
með hinni pólsku „Solidarn-
osc“. Meðal þeirra, sem þátt
tóku í fundinum voru rithöf-
undarnir Gore Vidal, Jossif
Brodskij, Allen Ginsberg, E.
L. Doctorow og Kurt Vonne-
gut.
mögnuð lýsing á öllu undirferlinu
og ófrelsinu í andlegu lífi og í
menningarmálum í Póllandi á
fyrstu árunum undir stjórn komm-
únista.
Bókin gerði mig að vísu órólega,
en ég leit einnig á hana sem
áróðurstæki kalda stríðsins, sem
styðja ætti við bakið á McCarthy-
ismanum og styrkja hann. Ég setti
því bókina upp í hillu hjá öðrum
þeim verkum, sem ég las á stúd-
entsárunum. 27 árum síðar tók ég
mér ferð á hendur til Póllands —
var þá ennþá háskólanemi, þótt
væri ekki lengur opinberlega við-
urkennd sem slík — og ég tók
gamla eintakið mitt af „Hugsun á
glapstigum" aftur niður úr hill-
unni, las bókin aftur, skömmu
fyrir brottför mína til Póllands, og
aðeins ein hugsun komst að hjá
mér við lesturinn: Þetta er þá allt
saman satt.
I Póllandi átti ég svo síðar eftir
að komast að raun um, að Mifosz
hafði í lýsingum sínum fremur en
hitt gert of lítið úr allri svívirðu
hins kommúníska stjórnarfars,
sem með ofbeldi hafði á sínum
tíma verið þröngvað upp á land
hans.
A síðustu sex árum hef ég marg-
sinnis lagt þá spurningu fyrir
sjálfa mig, hvernig á því stóð, að
frásagnir Mifosz sem og frásagnir
margra annarra útflytjenda frá
hinum kommúnísku löndum — auk
svo hinna „framhleypnu and-
kommúnista" — eins og þeir voru
með biturleika kallaðir á Vestur-
löndum — af hverju mér fundust
frásagnir þessa fólks svo grun-
samlega ólíkindalegar.
Af hverju höfðum við ekkert
rúm fyrir þann sannleika, sem þeir
sögðu, af hverju lögðum við ekki
hlustirnar við þeim sannindum?
Svörin við þessu eru vel þekkt. í
fasismanum sáum við óvininn. Við
heyrðum hina djöfullegu rödd fas-
ismans. Við trúðum hinni engil-
blíðu rödd kommúnismans eða við
beittum þá fyrir okkur tvöföldu
siðferði í sambandi við hana. Núna
gerum við það ekki lengur. Núna
virðist það vera auðvelt að gera
það ekki framar. En áratugum
saman, og það þótt við stæðum
andspænis hryllingi af nákvæm-
lega sama tagi, nei raunar langt-
um voðalegri óhæfu, komum við
samt ekki saman til fundar út af
því eins og við gerum hér í dag til
þess að láta í ljósi reiðiþrungna
vandlætingu okkar.
Því við vissum svo ósköp vel
hverjir væru hinir raunverulegu
óvinir okkar (meðal annars þeir,
sem hafa atvinnu af að vera and-
kommúnistar), vissum hverjir
væru hinir dyggðum prýddu og
hverjir væru úr röðum skugga-
höfðingjans.
að veldur mér miklum sárs-
auka að hugsa til þeirrar stað-
reyndar, að sjálfur ásetningur
okkar var réttur, að margar af
skoðunum okkar voru réttar, —
einkum þó viðbjóður okkar á því
brjálæði sem kjarnorkustríð milli
risaveldanna hlyti að vera, svo og
vonir okkar um úrbætur sem binda
ættu enda á margs konar óréttlæti
í okkar eigin þjóðfélagskerfi, en að
við samt sem áður skyldum skella
skollaeyrum við mikilsverðum
sannleika.
Og einnig það veldur mér sárs-
auka, að við stuðluðum að fram-
gangi stórkostlegra lyga.
Útflytjendurnir frá kommún-
istaríkjunum, sem við léðum ekki
eyra, þessir menn, sem áttu frem-
ur möguleika á að birta greinar
sínar í „Reader’s Digest" heldur en
í „The Nation" eða í „The New
Statesman“ — þeir voru að segja
sannleikann. Núna heyrum við
hann. Af hverju heyrðum við hann
ekki áður, enda þótt þeir segðu þá
nákvæmlega hið sama og þeir
segja núna.
Við álitum, að við elskuðum
réttlætið, mörg okkar álitu það. En
það var sjálfur sannleikurinn, sem
við elskuðum ekki nægilega. Það er
að segja, að það sem við lögðum
höfuðáherslu á, það vildi ekki
ganga upp. Niðurstaðan var því sú,
að mörg okkar — og ég tel sjálfa
mig þar með í flokki — við skildum
ekki eðli hinnar kommúnísku
harðstjórnar. Við reyndum að gera
greinarmun á hinum ýmsu útgáf-
um kommúnismans — með því að
líta til dæmis á „stalínismann",
sem við höfðum jú óbeit á, sem
hvert annað villuráf, og við létum í
Ijósi samúð okkar og velþóknun á
öðrum kommúnískum stjórnvöld-
um — utan Evrópu — sem voru þó
í eðli sínu lík hinum.
r
Iupphafi máls míns kallaði ég
þá hrottalegu kúgun, sem íbú-
ar Póllands þjást núna undir, „fas-
íska“. Þetta er líka réttnefni í þeim
skilningi, að í hinu pólska dæmi
var öllum venjulegum afsökunum
hinnar kommúnísku hugmynda-
fræði sleppt; aðferðirnar og jafn-
vel sjálft tal ráðamanna eru að-
ferðir og tungutak fasismans:
krafan um „eðlilegt ástand" og
„röð og reglu“, enduruppvakning
gyðingahatursins, yfirdrottnun
hersins undir yfirvarpinu „Stjórn-
unarráð til bjargar þjóðarheill".
Það sker beinlínis í augu, hve
pólska herforingjaklíkan er nauða-
lík hægri öfgasinnuðum einræð-
isherrum í Chile, í Argentínu og í
öðrum suður-amerískum löndum.
Önnur fasísk valdarán í framtíð-
inni verða örugglega gerð með