Morgunblaðið - 07.05.1982, Síða 2

r
34
MORGUNBLAÐIÐ, FÖSTUDAGUR 7. MAÍ1982
Sálræn vandamál
tengd meðgöngu, barnsburði
og í kjölfar barnsburðar
HÉR FJALLAR SIGURÐUR S. MAGNÚSSON PRÓFESSOR OG YFIRUEKNIR KVENNADEILDAR LANDSPÍTALANS UM ÞETTA MÁL
„Viö vitum aö kynhvöt og umönnun afkvæmis er
sprottin af eölishvötum, en án þessara tveggja
þátta heföi mannkyniö ekki getaö lifaö á jöröinni
síöastliöin 60—70 þúsund ár. En þaö er fyrst og
fremst hin kynferöislega spenna og þörfin fyrir aö
seöja hana, sem veldur því aö maöurinn hefur sam-
farir, en ekki löngunin til aö eignast barn. Hvað
umönnunina snertir, vekur útlit og hegöun nýfædds
barns löngun hjá foreldrunum til aö annast þaö.
Þegar barniö grætur, eykst mjólkurmyndun í brjóst-
um móöurinnar og vekur löngun hjá henni til aö
taka barniö í fangiö. Þegar barniö sýgur brjóstið,
hefur þaö áhrif á heiladingulinn, sem gefur frá sér
vaka (hormón) sem auöveldar tæmingu brjóstanna
og kemur um leiö af staö samdráttum i leginu."
„Margt bendir til þess aö
mannkyniö hafi lengi alls ekki
skiliö sambandiö á milli samfara
og frjóvgunar. Mannfræöingurinn
Malenovsky komst í kynni viö
ibúa Trobrianaderna í Polynesíu
áriö 1920. Sagði hann frá því, aö
þaö væri álit þessa þjóöflokks, aö
karlinn heföi ekkert meö tilkomu
barnsins aö gera og aö barninu
væri komiö fyrir í kviö móöurinnar
af öndum liðinna kvenættingja
hennar. Þessi vanþekking haföi
afdrifaríkar félagslegar og sál-
rænar afleiðingar. I fyrsta lagi
reiknaðist frændsemi fyrst og
fremst út frá móðurinni og eignir
og embætti erföust frá fjölskyldu
hennar. Hér var um aö ræöa
mæöraveldi (matriarki) þar sem
karlmaðurinn haföi engin yfirráö
yfir börnum eiginkonu sinnar, en í
staöinn skyldum aö gegna viö
börn systra sinna. í ööru lagi var
hann í augum barna konu sinnar
aðeins vinur, leikfélagi og ráö-
gjafi. Talið er trúlegt aö svona hafi
mynstriö veriö áður fyrr og benda
ýmsar fornminjar til þessa, t.d.
málverk, þar sem konan virðist
vera miöpunktur tilverunnar.
Fæðing barns haföi snemma
yfirnáttúrulega, trúarlega og fé-
lagslega þýöingu og var því talin
eftirsóknarverö. En hvaöa ástæö-
ur lágu til þess aö fólk vildi eign-
ast börn? Trúleat er to'j*
iágsiegar ástæöur hafi ráöið þar
mestu. Líklegt þykir, aö fólk hafi
búiö í hópum, til þess aö samein-
ast um dýraveiöar og verjast óvin-
um. Bestur var árangurinn ef hver
hópur var af ákveöinni stærö og
því óhjákvæmilegt aö börn fædd-
ust til þess aö fylla skarö þeirra
sem féllu frá. Hins vegar ákvarö-
aöist stærö flokksins aö nokkru
leyti af fæöuöflun og því var
takmörkun barneigna nauðsyn-
leg, sennilega með útburöi barna.
Þaö er taliö, aö frummaöurinn
hafi myndaö fjölskyldu, þ.e.a.s. að
fullorðnar manneskjur af ólíku
kyni hafi búiö saman af tilfinn-
ingalegum og félagslegum ástæö-
um. Hvort sem um var aö ræöa
einkvæni, tvíkvæni eða fjölkvæni,
bar fjölskyldan ábyrgö á börnun-
um.
Annar félagslegur tilgangur
barna á þessum og síöari tímum
var, aö þau voru eins konar trygg-
ing foreldranna í ellinni.
Þegar hlutur karlmannsins í
frjóvgun varö Ijós, kom upp ný
staða. Hann tileinkaöi sér barniö
á annan hátt og faöerni varö
merki um dugnaö og karl-
mennsku. Enn í dag veröur maöur
var viö hve óhamingjusamir
margir karlmenn veröa þegar þeir
fá vitneskju um aö þeir séu ófrjóir.
Ekki er vitaö hvort vitneskjan
um hlutverk karlmannsins í
frjóvguninni varö til þess aö
fööurveldi (patriarki) komst á, en
viö þaö breyttist staöa konunnar.
Hún varö háöari karlmanninum
og honum minnimáttar. Nú varö
hæfileiki hennar til áö eignast
barn mikilvægur, hann geröi hana
eftirsóknarveröa og skapaöi
henni öryggi. Enn eru til þjóöfélög
þar sem brúökaup veröur ekki
fyrr en konan er orðin barnshaf-
andi og kemur hér fram enn eitt
félagslegt hlutverk barnsins, þ.e.
a.s. aö tryggja félagslegt öryggi
konunnar og innsigla hjónaband-
iö. Þaö var ekki óalgengt aö menn
Daglegt
•if
og konur notuöu þungun tll þess
aö koma sér í hjónaband eða
sambúö. Stundum eignast hjón
barn til þess aö leysa hjóna-
bandsvandamál, þótt þaö sé í
langflestum tilfellum engin lausn.
Aörar ástæöur fyrir því aö fólk
eignast börn, eru aö viöhalda ætt,
nafni, embætti eöa eignum, þótt
slíkt hafi veriö algengara áöur
fyrr.
Löngunin til aö veröa foreldri
viröist því frekar ákvaröast af
þeirri þjóöfélagsgerö sem fólk lifir
í en af líffræöilegum hvötum.“
MEÐGÚNGUTÍMINN
„Ég mun nú reyna aö lýsa al-
gengustu tilfinningalegum viö-
brögöum kvenna á meögöngu-
tímanum. Meögöngutíminn er
þróunartímabil, sem gerir miklar
kröfur til aðlögunarhæfni hinna
veröandi foreldra. Hinn sálræni
undirbúningur undir foreldrahlut-
verkið er oft sársaukafullur og
snertir mörg átakasvæöi. Þótt til-
koma barns þroski flestar mann-
eskjur og veiti þeim lífsfyllingu, er
hún oft einnig eins konar hótun í
huga þeirra. Margir, bæöi konur
og karlar, eru hikandi gagnvart
foreldrahlutverkinu, þar sem þaö
veldur alltaf miklum breytingum á
lífsferli og lífsstíl þeirra. Athafna-
frelsi þeirra minnkar oft til muna
og starf konunnar utan heimilis
truflar móðurhlutverkiö og öfugt.
Bæöi karlar og konur kvíöa oft
þeirri ábyrgö, sem tilkoma barns
leggur þeim á herðar, þótt til-
hlökkunin sé einnig mikil. Þaö er
mikilvægt aö muna, aö slík
togstreita er mjög algeng og eöli-
leg, því jákvæöar og neikvæöar
tilfinningar geta veriö raunveru-
legar og djúpar, þó þær stangist
á.
Frá sálrænu sjónarmiði eru
fyrstu 3 mánuöir meögöngutím-
ans oftast erfiöastir. Á fyrstu 3
mánuðunum veröa miklar breyt-
ingar á innkirtlastarfsemi konunn-
ar og hún hefur oft líkamleg ein-
kenni, t.d. ógleði og brjósta-
spennu. Á þessu stigi upplifir hún
þungunina sem breytingu á
heilsufari sínu. Hvað ógleöi og
uppköst varöar, hefur veriö sýnt
fram á aö um 25% kvenna eru
mjög þjáöar af þessum kvilla,
45% hafa smávegis óþægindi, en
30% engin. Ógleöin stafar senni-
lega af breytingunni á innkirtla-
starfseminni, en rannsóknir hafa
leitt í Ijós, aö sálrænir þættir
ákveöa oft hve slæm uppköstin
eru og hve lengi þau vara. Hjá
konum meö mikil uppköst er
þungunin oft óundirbúin eða
óvelkomin, eöa hún hefur lítinn
eöa engan stuðning frá barnsföö-
urnum. Þær fá oft geöræn ein-
kenni seinna á meögöngutíman-
um eöa eftir fæöingu. Rannsóknir
hafa þó leitt í Ijós, aö í hópi þeirra
kvenna, sem hafa enga ógleði eöa
önnur óþægindi á meðgöngu, eru
margar sem einnig hafa vandamál
í sambandi viö þungunina. Þær
eiga oft jafn erfitt meö aö aölaga
sig hinum nýju aðstæöum eftir aö
barniö er komiö í heiminn og þær
sem hafa mikil uppköst. Þær virö-
ast því bæla niöur vandamálin og
koma oft seint í mæöraskoöun.
Flestar konur veröa tilfinninga-
lega óstööugri á fyrstu þremur
mánuöunum en ella. Ýmislegt í
fari maka getur allt í einu fariö í
taugarnar á þeim og gert sam-
búðina erfiöa. Þær verða viö-
kvæmar fyrir því hvaöa augum
aörir líta á þungunina, sérstaklega
hvaö móöur þeirra og barnsfööur
snertir. Þær verða gjarnan
ósjálfstæöari og meira upp á
stuöning annarra komnar. Þær
veröa oft þreyttari og þunglyndari
en ella. Hjá flestum konum
minnkar kynlífslöngunin nokkuö
og getur þaö haft áhrif á samlífiö,
en hjá konum, sem lengi hafa
reynt aö veröa barnshafandi, get-
ur kynlífslöngunin aukist. Stöku
sinnum veröur konan og jafnvel
karlinn hrædd viö aö hafa samfar-
ir, vegna hræöslu við aö skaöa
barnið, jafnvel allan meögöngu-
tímann. Þaö er engin læknisfræöi-
leg ástæöa fyrir þessu og stafar
þessi afstaöa af vankunnáttu og
fordómum, en einnig stundum af
sálfræðilegum ástæöum. Sumir
læknar telja varhugavert aö hafa
samfarir á síöasta mánuöi meö-
göngu, en fá rök styöja þessa
skoöun. Hins vegar eru samfarir
stöku sinnum óæskilegar, t.d.
þegar fósturlát eöa fæöing fyrir
tímann vofir yfir.
Á 12.—28. viku meögöngu
breytist ástandiö. Konum líöur oft
mjög vel á þessu tímabili og
sumar segja, aö þaö sé hamingju-
samasti tími ævi þeirra. Þær
veröa tilfinningalega stööugri,
þreytan og ógleöin hverfa. Mjög
mikilvægt viröist vera aö þær
finna fósturhreyfingar. Konan
veröur nú vör viö barniö sem ein-
stakling og veltir því fyrir sér hvort
þaö sé drengur eöa stúlka, Ijós-
hært eöa dökkhært, meö blá eöa
brún augu o.s.frv. Sennilega hafa
slíkir dagdraumar sálræna þýö-
inyu óg njáipa til aö undirbúa
móöurina undir móöurhlutverkiö.
í amerískri rannsókn kom í Ijós,
aö konur, sem áttu auövelt meö
aö lifa sig inn í móöurhlutverkiö á
meögöngu, áttu viö minni vanda-
mál aö stríöa eftir fæðinguna en
þær sem áttu erfitt meö þaö.
Dagdraumar um barniö eru þó
ekki alltaf jákvæöir og orsaka
stundum kvíöa. Flestar veröandi
mæöur fá þaö einhvern tímann á
tilfinninguna, aö eitthvaö sé aö
barninu eöa aö illa muni fara meö
öörum hætti. Slíkt er eölilegt, en
einstaka móðir er síhugsandi á
þennan hátt allan meögöngutím-
ann, og hefur þaö slæm áhrif á
andlegan undirbúning hennar.
E.t.v. stafar þaö af sektarkennd,
hafi hún haft mjög neikvæöa af-
stöðu til barnsins í uþphafi þung-
unar.
Síöustu 1—2 mánuðina fer
konunni aftur að líöa illa. Brevt-
ingárnar a likamanum valda nú
aftur óþægindum. Maginn er orö-
inn stór og þaö er erfitt aö bylta
I