Morgunblaðið - 19.09.1982, Qupperneq 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 19. SEPTEMBER 1982
SEIÐMAGN LYGINNAR
OG RÓGSINS
íslendingar eru viðkvæmir fyrir skoðunum útlendinga á landi og þjóð og hafa mátt þola þunga dóma íþeim efnum
Viö íslendingar erum ákaflega viðkvæmir fyrir skoöunum erlendra manna á
landi og þjóð og stafar þaö sjálfsagt af meðfæddri minnimáttarkennd, sem
grafiö hefur um sig í þjóðarsálinni, í fásinninu á hörmungartímum liðinna
alda. Myrkriö gerði okkur hjátrúarfull og óttaslegin og fámennið, fátæktin og
fjarlægðin frá öðrum þjóðum hefur markað spor sín í daglegt líf eyjarskeggja,
enda hafa Islendingar löngum þótt óframfærnir og heimóttarlegir í samskipt-
um sínum við útlendinga. Að vísu hefur þetta mikið breyst á seinni árum, þótt
enn berum við sterk einkenni eybúa, en eitt þeirra einkenna er einmitt
tortryggni gagnvart útlendingum og jafnframt viðkvæmni fyrir skoðunum
þeirra á okkur og landi okkar. Og skoðanir útlendinga á íslendingum hafa
vissulega verið misjafnar í gegnum aldirnar eins og dæmin sanna og vikið
skal að í eftirfarandi grein.
Samantekt:
Sveinn Guðjónsson
Margir útlendingar,
sem hingað hafa
komið, hafa farið
lofsamlegum orð-
um um land og
þjóð og á seinni árum höfum við
fremur orðið varir við velvild í
skrifum útlendinga um Island.
Einstaka sinnum heyrast þó radd-
ir sem bera okkur miður söguna,
þótt ef til vill sé ekki ástæða til að
taka slíkt of alvarlega. í landlýs-
ingum þessum verður greinarhöf-
undum oft tíðrætt um drykkju-
skap íslendinga og dýrtíð hér á
landi og eru lýsingar þessar ekki
fjarri sanni, þótt okkur finnist að
sjálfsögðu að „oft megi satt kyrrt
> þessum efnum sem öðr-
um. Þá hefur einnig borið á því að
vegið sé að íslenskum konum í
greinum um ísland, þar sem
greinarhöfundar hafa fyrir satt
persónulega reynslu sína af því
hversu lauslátar þær séu. Það er
eðlilegt að svona frásagnir fari í
taugarnar á okkur Islendingum,
sem þykjumst eiga betra skilið.
Bandaríska blaðakonan Joan
McCoy skrifaði nýlega grein í
blaðið „Rocky Mountain News“ í
Denver, Colorado, þar sem hún
ber Islandi ófagra sögu. Hún mun
hafa dvalið hér í tvo daga síðast-
liðið vor og efnislega gengur
greinin út á hversu allt sé leiðin-
legt á íslandi, dýrtíð mikil og
landsmenn drykkfelldir. Og ekki
alls fyrir löngu birtist í sænsku
blaði grein um ísland, en greinin
fjallar aðallega um hversu létt-
lyndar og lausgirtar íslensku kon-
urnar séu og þá einkum þegar út-
lendingar séu annars vegar. En
þyki mönnum súrt í broti að sitja
undir slíkum ummælum, máttu
forfeður okkar þó þola þyngri dóm
þar sem rógur og níð um ísland
var skoðað sem heilagur sannleik-
ur meðal helstu menningarþjóða
heims um aldir.
Eldri frásagnir
ekki fjarri sanni
í forngrískum fræðum er getið
um land eitt norður í höfum, sem
nefnt er Thule og hafa margir
fræðimenn haldið því fram að þar
sé átt við Island. Ef svo er, eru
þetta fyrstu heimildir sem vitað er
um að skrásettar hafi verið um
landið okkar. Þetta var löngu áður
en norrænir menn námu hér land
og hið sama má segja um rit írska
munksins Dicuilus frá 825, þar
sem hann getur um Thule, og
verður ekki um villst að hann á við
ísland. Frásögn sína hefur Dicuil-
us eftir írskum klerkum, sem hér
dvöldust, og verður honum tíðrætt
um hinar björtu nætur.
Þýskur maður, Adam af Brem-
en, ritaði mikla bók skömmu fyrir
árið 1100 og í viðbæti hennar er
meðal annars getið um ísland. Þar
segir Adam af Bremen m.a.:
„Þetta Thule, sem nú er kallað ís-
land, dregur nafn af ísi þeim, sem
heftir hafið. Eyjan er mjög stór og
búa þar margar þjóðir ... Lands-
menn búa í hellum í jörðu niðri
saman við búfé sitt og lifa eins og
það. Þeir lifa óbrotnu og guð-
hræddu lífi, þar sem þá fýsir ekki
eftir öðru en því sem náttúran
lætur í té. Tel ég þjóð þessa sæla
þó hún sé fátæk, því enginn öfund-
ar hana.“
Þannig segir Adam af Bremen
frá landinu og í sjálfu sér þarf
enginn að kippa sér upp við þessa
lýsingu, sem skrifuð er um manns-
aldri áður en ritöld hefst á íslandi.
Eins geta menn látið sér í léttu
rúmi Iiggja lýsingu danska
sagnfræðingsins Saxa, sem uppi
var á 12. öld, en í ritverki miklu
um sögu Dana getur harin íslands
og segir m.a. svo: „Vestur frá Nor-
egi liggur eyja, sem kölluð er ís-
ey... Þar hafa menn búið mjög
lengi og hafa þar gerst mörg und-
ur og furðuverk og er sumt ótrú-
legt. Þar er lind, sem rýkur upp úr
og er gufan svo meinleg, að hún
breytir eðli allra hluta ... Á þess-
ari eyju er fjall, sem stendur í
björtu báli ár og síð ...“ og þannig
heldur Saxi áfram að lýsa náttúru
landsins og sýnir frásögn hans,
hversu mönnum hefur gengið erf-
iðlega að skýra frá íslensku undr-
unum, sem fáir þekktu eða skildu í
þann tíð, en Saxi segir frá hverum,
hafís, eldfjöllum og fleiri sérkenn-
um í íslenskri náttúru. Saxi ber
þjóðinni vel söguna og kannast við
bókmenntir landsmanna og segir
m.a., að íslendingar séu sparsamir
og mjög bindindissamir og er
hann sjálfsagt eini maðurinn, fyrr
og síðar, sem hefur gefið þjóðinni
þá einkunn.
í Konungsskuggsjá, sem rituð er
í Noregi um miðja þrettándu öld,
er fjallað nokkuð um ísland og
eins og í Danasögu Saxa vefjast
íslensku náttúruundrin nokkuð
fyrir höfundi eins og von er. Jafn-
vel íslendingar sjálfir áttu í erfið-
leikum með að skýra þessi fyrir-
bæri fyrir sér, eins og sjá má í
sögu Guðmundar biskups góða,
sem Arngrímur, ábóti á Þingeyr-
um, ritaði um 1350, en þar segir
Arngrímur m.a., að fýlan af jök-
ulsánum sé svo mikil, að hún drepi
fugla í lofti og menn og kvikindi á
jörðu niðri.
Lýsingar á landinu á þessum
tímum og allt fram til siðaskipta
eru í sjálfu sér ekki fjarri sanni,
þótt nokkuð séu þær óljósar og
ýktar. En svo fer að skipta til hins
verra um hróður íslendinga úti í
heimi og ber margt til. Má þar
nefna að utanförum íslendinga
fækkar mjög eftir þjóðveldistím-
ann og eru það einkum erlendir
menn, kaupmenn og sjómenn, sem
bera sögur af íslandi og íslending-
um og hafa þeir oft verið illviljað-
ir í garð þjóðarinnar. Einnig varð
breyting til hins verra á högum
þjóðarinnar og ofan á allt bættist
siðleysi Sturlungaaldar, harðindi,
eldgos og óáran. Hér gefst aðeins
tóm til að nefna nokkrar þær sög-
ur sem skrifaðar hafa verið um
land og þjóð á liðnum öldum, en
nánari fróðleik um sama efni má
finna í Landfræðisögu íslands, rit-
verki Páls Eggerts Ólasonar, rit-
safni Pálma Hannessonar rektors,
ferðabók Þorvalds Thoroddsen og
svo auðvitað í Öldunum.
Níðið um ísland
grefur um sig
Englendingurinn Andrew
Boorde ritaði bók árið 1542, þar
sem íslands er getið og er lýsingin
ekki fögur: „í stað brauðs éta Is-
lendingar harðfisk (sem er ekki
fjarri sanni). Þeir eru vanir að éta
hráan fisk og hrátt kjöt. Þeir eru
dýrslegar skepnur, ósiðaðir og fá-
kunnandi. Hús hafa þeir engin, en
liggja í hellum saman eins og svín.
Þeir selja íslenska hunda og gefa
burtu börn sín. Þeir eta tólgar-
kerti og kertisstubba og gamla
feiti, þráa tólg og annan óþverra.
Þeir ganga klæddir villidýra-
skinnum...“
Á svipaðan hátt eru lýsingar
annarra sem rita um ísland um
þetta leyti og má þar nefna Þjóð-
verjana Jakob Ziegler og Krantz
og svo sænska klerkinn Olaus
Magnus. I riti þess síðastnefnda er
þó margt satt og er þar allmikinn
fróðleik að finna um land og þjóð.
Hins vegar slær út í fyrir honum á
köflum og eru það einkum bábilj-
urnar um náttúru landsins, til
dæmis eldfjöllin, þar sem allir
þessir höfundar héldu því fram, að
þau væru heimkynni framliðinna
manna og sæjust svipir þeirra oft
á sveimi í kringum þau. í sumum
þessara rita er því haldið fram, að
Hekla sé inngangurinn að helvíti
Heklumynd úr riti Bietkens, en í
bók ainni aegir hann mörg undur
at fjallinu og m.a. að þangaö
atreymi púkar með aáiir í bandi
enda aé Hekla inngangur aö Hel-
víti.
og yfir fjallinu sveimi fugiar með
járnnefi og járnklóm.
Síðan kemur til sögunnar Gor-
ies nokkur Peerse, en rit hans kom
út í Hamborg árið 1561 og kastar
þá fyrst tólfunum í lýsingum á
hinni örmu útkjálkaþjóð í norður-
höfum: „Á íslandi er hórdómur og
frillulifnaður ekki aðeins tíð af-
brot heldur er þess konar naumast
talið saknæmt. íslendingar eru
lúsug þjóð (sem var engin lygi) og
þeir kippa sér ekkert upp við það,
þó nokkur skítug hár fari í matinn
hjá þeim og fáeinar lýs. Þeir éta
mest hráan fisk og hákarl og
sjálfdauðar skepnur, en hrátt
selspik súpa þeir sér til sælgætis."
Síðan víkur Peerse nokkrum
orðum að drykkjuskap lands-
manna og hefur þar sjálfsagt
eitthvað til sins máls, þótt ýkjurn-
ar leyni sér ekki: „Þegar þeir
drekka áfengi, drekka þeir meðan
eitthvað er til og sitja svo fast við
drykkinn, að þeir gefa sér engan
tíma til að ganga örna sinna og
húsfreyjan verður að standa til-
búin með næturgagn, ef einhver
þarf á því að halda, en yfir drykkj-
unni urra þeir, eins og birnir eða
hundar."
Peerse hefur haft einhverjar
spurnir af íslensku torfbæjunum
og baðstofumenningunni, þótt
viljandi eða óviljandi skrumskæli
hann þá mynd eins og framast má
verða: „íslendingar grafa húsin í
jörð og þar er ekki hægt að verja
sig fyrir lúsum. Tíu manns eða
fleiri sofa saman í hrúgu, bæði
karlmenn og kvenfólk. Hafa þeir
eitt næturgagn og þvo höfuðið og
munninn upp úr því á morgnana.
Á veturna er ófært úti fyrir snjó,
en þó verða vinnumenn að fara út
til að leita að dauðum kindum og
úldnum fiski í matinn."
„Ditmar
lyga pyttur“
Ditmar Blefken hét höfundur
rits sem svívirðilegast hefur ritað
verið í garð Islendinga fyrr og síð-
ar og hlýtur hann í þessari um-
fjöllun að teljast meistari rógber-
anna, enda óvíst að nokkur annar
maður hafi unnið þjóð okkar
meira ógagn með skrifum sínum
en þessi maður. Bók Blefkens kom
út í Hamborg árið 1607 og það sem
verra var, að bókin þótti hin
merkilegasta og var gefin út hvað
eftir annað og barst óhróður
Blefkens og þvættingur víða um
heim. Arngrímur lærði orti
skammarkvæði um þennan lyga-
meistara og kallaði hann þar m.a.
„Ditmar lyga pyttur".
Fremst í bókinni er guðfræðileg
tileinkun og lofkvæði um Blefken,
þar sem þess er getið hvílíkur
heiður og hamingja það sé fyrir
ísland að annar eins maður og
höfundur skyldi koma þangað. Það
væri betur að sá heiður hefði aldr-
ei fallið okkur í skaut. í formála
bókarinnar leggur Blefken áherslu
á, að hann hafi ekkert ritað um
ísland nema það, sem hann hafi
heyrt og séð sjálfur og sé það allt
satt og rétt og hefur hann uppi
mörg orð um það að sannleikurinn
sé sagna bestur.
Blefken kveðst hafa komið