Morgunblaðið - 01.06.1983, Qupperneq 2

Morgunblaðið - 01.06.1983, Qupperneq 2
42 MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 1. JÚNl 1983 Danakonunga sögur Bókmenntir eftir Hermann Pálsson í ÍSLENZK FORNRIT XXXV. Danakonunga sögur: _ Skjöldunga saga. Knýtlinga saga. Ágrip af sögu i Danakonunga. Bjarni Guðnason gaf út. Hið íslenzka fornritafélag. Reykja- ! vík, 1982. I f formála sínum lætur Bjarni Guðnason þess getið, að þetta bindi íslenzkra fornrita hafi verið miklu lengur í smíðum en hann gat órað fyrir, þegar hann tókst útgáfuna á hendur. Njótendur verksins þurfa þó lítt það seinlæti að sakast, því að eins og Hallgrími Péturssyni, og öðrum spekingum fyrri alda var kunnugt, þá verður það dýrast sem lengi hefur geymt verið og gefur raunar tvöfaldan ávöxt í hentugan tíma fram borið. Danakonunga sögur er mikið rit vöxtum og af aíúð gert. Formálinn er lengri en nokkur annar í fs- lenzkum fornritum, enda hlaut Bjarni að glíma við vandamál, sem eru einstaklega örðug við- ÞAÐ BYGGIST A ÞESSU Traust og ending hvers mannvirkis byggist á góðu hráefni og vandaðri smíði. ÞIÐ FÁIÐ steypustál, járnbindivír, mótavír, gluggagirði, þakbita, þakjárn, pípurí hitalögn og vatnslögn í birgðastöð okkar Borgartúni 32, sími 2 72 22. Allt úrvals efni á hagkvæmu verði. SINDRA fangs. Skjöldunga saga er löngu glötuð, en mikið af efni hennar hefur varðveitzt í öðrum ritum, og slíkum leifum hefur Bjarni safnað saman svo að sem minnst fari for- görðum; (a) Danasögu og Svíakon- ungatali, sem Arngrímur lærði reit á latínu og birtast hér með ís- lenzkri þýðingu Bjarna; (b) svo- kölluðu Upphafi allra frásagna, ör- stuttum þætti um komu þeirra Óðins og sona hans til Norðurálfu og fyrstu niðja Skjaldar í Dan- mörku: (c) frásögnum í Ynglinga sögu og Snorra-Eddu af Hrólfi kraka; Sögubroti af fornkonungum, sem eru leifar af lengri gerð Skjöldunga sögu; (e) Ragnars sona þætti; og (f) tveim kapítulum úr Ólafs sögu Tryggvasonar hinni mestu um þá Ragnar loðbrók og syni hans. Ýmsar aðrar frásagnir fornar sóttu efni sitt til Skjöldunga sögu, og má þar einkum nefna Bjarka- rímur og Ragnars sögu loðbrókar og auk þess virðist hún hafa verið einn af þeim „fræðasjóðum", sem Saxo Grammaticus notaði við samsetningu Danasögu sinnar. Þær endursagnir og leifar, sem enn eru til af Skjöldunga sögu, hrökkva skammt til að gera sér glöggva grein fyrir uppruna henn- ar, frumgerð, aldri, heimildum og höfundi, enda má segja, að Bjarna hafi orðið furðu mikið úr þeim fróðleik, sem fyrir hendi er. Með gaumgæfilegri rannsókn á sund- urleitum brotum rökstyður Bjarni kenningar sínar um sköpun sög- unnar. Vitaskuld stendur hann á herðum nokkurra fræðajöfra, sem kannað hafa þessi vandamál, og má þar einkum nefna þá Axel Olrik, Andreas Heusler og Jakob Benediktsson, en meginefnið í fyrra hluta formálans hefur Bjarni sótt í doktorsrit sitt, Um Skjöldunga sögu, sem kom út fyrir réttum tveim áratugum. Hann tel- ur sennilegt, að sagan sé tekin saman af Páli Jónssyni biskupi einhvern tíma á árunum 1180—1200. Lítill vafi getur leikið á því, að Skjöldunga saga hafi verið sköpuð undir handajaðri Odda- verja, en hitt er miklum vafa und- irorpið, að Páll sé höfundur henn- ar, enda getur þess hvergi, að hann hafi haft áhuga á sögum eða öðrum innlendum fróðleik. Hins vegar má geta þess til gamans, að móðurbróðir Páls, Þorlákur Þór- hallsson, stundaði ungur nám í Odda undir handleiðslu Eyjólfs prests Sæmundarsonar, og síðar leggur hann land undir fót og eyk- ur við þekkingu sína og lærdóm í París og Lincolni. Um hann segir, að hann nam, „þá er eigi dvaldi annað, það er móðir hans kunni kenna honum: ættvísi og mann- fræði." Um Þorlák segir ennfrem- ur, að hann „henti skemmtan að sögum og kvæðum og að öllum strengleikum og hljóðfærum, og að hygginna manna ræðum og draumum." Þá hefur þess verið getið, að um það leyti sem hann er við nám í Lincolni, þá er ekki ýkja langt liðið frá því að Galfridus Monumetensis lauk við Breta sögur sínar (Historia regum Britanniæ), en biskupinn í Lincolni þá var vin- ur Galfridi. Má því ekki alls kost- ar ósennilegt teljast, að Þorlákur hafi valdið því að Breta sögur bár- ust hingað til lands, hvort sem hann hefur átt þátt í þýðingu þeirra á íslenzku eða ekki. Eftir sex ára nám í París og Lincolni, nokkurra missera vist með frænd- um sínum og sex ára dvöl í Kirkju- bæ, gerist Þorlákur fyrsti for- stöðumaður kanokaseturs í Þykkvabæ (1168), og er þá rösk- lega hálffertugur að aldri. „Menn fóru til kanokaseturs Þorláks ábóta úr öðrum munklífum eða reglustöðum, bæði samlendir og útlendir, að sjá þar og nema góða siðu, og bar það hver frá, er þaðan fór, að hvergi hefði þess komið, að það líf þætti jafnfagurlega lifað sem þar er Þorlákur háfði fyrir séð.“ Svo segir í sögu hans og mætti undarlegt heita, ef slíkt orð færi af munklífi af Ágústínar reglu á tólftu öld, ef engin fræði voru stunduð þar. Tvennt hefur einkum valdið því, hve tregir fræðimenn hafa verið að setja Þorlák í samband við fræðastörf á tólftu öld. í fyrsta lagi hefur hann goldið helgi sinnar og helgisögu, og í öðru lagi hafa staðamál og önnur átök milli hans og Jóns Loftssonar þótt gera það ólíklegt að Þorlákur hafi farið að rita um langfeðga Oddaverja í danskri fornöld. Að sjálfsögðu er ekkert því til fyrirstöðu, að Skjöldunga saga hafi verið rituð áður en Þor- valdur varð biskup, enda var hann þá kominn á fimmtugsaldur. Þar sem frumgerð Skjöldunga sögu er ekki tiltæk lengur, þá hlýt- ur að vera erfitt að sanna, hverjar heimildir hinn ókunni höfundur hennar hefur notað, en hér eins og víðar beitir Bjarni Guðnason lærdómi sínum og hugkvæmni á meistaralegan hátt. Hann bendir á líkindi til þess, að höfundur hafi ekki einungis fært sér í nyt þann „grúa af hetjukvæðum og hetju- sögum, sem til voru um Skjöld- unga á vörum alþýðu", heldur nefnir hann sérstaklega Grótta- söng, Rígsþulu, Bjarkamál, Kráku- mál og ýmis kvæði eignuð Starkaði hinum gamla, en eitt af þeim var Brávallaþula, sem gætir bæði í Sögubroti og hinni latnesku Dana- sögu Saxós. Af útlendum verkum, sem Bjarni telur, að höfundur Skjöldunga sögu kunni að hafa not- að, má nefna Díalóga Gregoríusar mikla, Breta sögur þær sem áður var getið og einnið fróðleiksgrein- ar, sem virðist hafa verið snarað á íslenzku á tólftu öld. Allt er þetta mjög athyglisvert, þótt vitaskuld hefði verið miklum mun auðveld- ara að gera sér grein fyrir heim- ildum og fyrirmyndum Skjöldunga sögu, ef henni hefði auðnazt að hjara við óskertri fram á vora daga. Sitthvað fleira kemur hér til greina, og er þó enn ótalin ein helzta heimild sögunnar: lang- feðgatal Skjöldunga, en fyrir því gerir Bjarni prýðilega grein. Jón Sigurðsson benti á það fyrir löngu, að hér væri í rauninni um að ræða ættvísi sem komin væri frá Oddaverjum, og rökstuddi hann þá skoðun sína, að Sæmundur fróði (1056—1133) hlyti að vera höfundur þessa langfeðgatals. Eins og aðrir fræðimenn, þá styð- ur Bjarni þessa tilgátu Jóns Sig- urðssonar. Rök Bjarna fyrir upp- tökum langafeðgatals eru öll hin athyglisverðustu, þótt örðugt sé að fallast á skoðanir hans um ald- ur þess og tilefni: „Þegar Loftur Sæmundarson fékk Þóru Magn- úsdóttur berfætts á þriðja tug 12. Lyftaradekk Eigum fyrirliggjandi Bridgestone lyftaradekk í mörgum stærðum. Bridgestone lyftaradekkin eru óhemju slitsterk og endingargóð og þau ódýrustu á markaðnum. bridge STONE á íslandi BÍLABORG HF Smiöshöföa 23, sími 812 99. Bjarni Cuðnason aldar, hefur Sæmundur að líkind- um tekið saman ættartölu þeirra frænda til þess að sýna svart á hvítu, að Þóra hefði ekki tekið niður fyrir sig, þar sem Loftur væri einnig konungborinn." Sam- kvæmt þessari hugmynd (sem raunar er komin frá Sigurði Nor- dal, eins og Bjarni getur neðan- máls á lvi. bls.) ætti Sæmundur ekki að hafa tekið ættskrána sam- an fyrr en hann var kominn yfir hálf-sjötugt, og þá verður manni á að spyrja, hvers vegna Sæmundi datt ekki fyrr i hug að skrifa þessa ættartölu en að sonur hans kvæn- ist laundóttur Magnúsar berfætts. Nú kemur Sæmundur úr skóla frá Frakklandi árið 1076 (að tali Kon- ungsannáls), og má tvímælalaust gera ráð fyrir því, að helztu rit- störf sín hefur hann unnið um næstu áratugi á eftir og áður en Loftur sonur hans mægist við Norðmenn. Hitt má einnig þykja ekki ósennilegt, að áhugi Sæ- mundar á sögu Dana að fornu kunni að hafa stafað að einhverju leyti frá kynnum hans af viðhorf- um Frakka á námsárum hans til norrænna atburða. Um hitt verður ekki efazt, að einn af samtíðar- mönnum Sæmundar og samstarfs- mönnum um setningu tíundarlaga var Markús Skeggjason (d. 1107), sem orti Eiríksdrápu til virðingar Danakonungi á sínum tíma. í þann mund sem Markús Skeggja- son, sá fróði maður og helzti heim- ildarmaður Ara fróða um lögsögu- menn þjóðarinnar frá upphafi Al- þingis, yrkir lofkvæði um Skjöld- unginn Eirík Danakonung á miss- erunum 1104—1105, þá hljóta skrár Sæmundar fróða yfir fornar ættir Danakonunga að hafa verið til á bókfelli. Þegar Skjöldunga sögu lýkur og athygli lesenda þessa bindis bein- ist að Knýtlinga sögu, þá taka við ný vandamál, og verður ekki ann- að sagt en að Bjarni Guðnason sinni þeim sízt verr en hann gerir í athugasemdum sínum í fyrsta hlutanum um Skjöldunga sögu. Um sköpun Knýtlinga sögu hlítir hann þeirri gömlu tilgátu, sem fyrst kom fram árið 1820 og hefur ný- lega komizt aftur i tízku, að ólaf- ur Þórðarson (d. 1259) sé höfund- urinn. Veigamestu rökin fyrir þessari kenningu er að finna í sög- unni sjálfri, að ólafur var með Valdimar Danakonungi (d. 1241) og „nam að honum marga fræði, og hafði hann margar ágætlegar frásagnir af honum." ólafur var menntaður maður, stundaði fræðslu og tók víslega saman Málskrúðsfræði, þar sem meistara- lega er slungið saman latneskri fræðigrein og fornum skáldskap íslenzkum. Bjarni Guðnason hall- ast einnig að þeirri hugmynd Pet- ers Hallberg, að Ólafur Þórðarson hafi og skrifað Laxdælu, en rök- semdin fyrir því er þó engan veg- inn einhlít, og er hér þörf ítarlegri rannsókna. Aðalfyrirmynd Knýtlinga sögu var vitaskuld Heimskringla Snorra Sturlusonar, föðurbróður ólafs, enda notar hann óspart þetta meistaraverk frænda síns, eins og Bjarni rekur á skipulegan hátt. Af öðrum ritum, sem notuð voru við samningu Knýtlinga sögu, má nefna glatað verk eftir Sæmund fróða, íslenzk lofkvæði um danska konunga, sem einnig eru að veru- legu leyti glötuð; Eiríksdrápa Markúss Skeggjasonar er helzta

x

Morgunblaðið

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Morgunblaðið
https://timarit.is/publication/58

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.