Morgunblaðið - 05.10.1983, Síða 8

40
MORGUNBLAÐIÐ, MIÐVIKUDAGUR 5. OKTÓBER 1983
Rudolf
Margolius
31.9. 1913
— eftir Sr. Kára
Valsson
Morgunblaðið á þakkir skilið
fyrir það að hafa í tveimur grein-
um (20. febr. ’83) minnzt réttar-
halda yfir Rudolf Slánský og
þrettán öðrum forsprökkum
tékkneska kommúnistaflokksins.
Uphaflega birtust greinarnar í
danska blaðinu Politiken. Þótt
þær séu efnislega réttar, er sá
galli á þeim, að þær geta varla
mannsins, sem Islendingum er
mest í mun að vita einhver deili á.
Um hann mátti lesa í ritstjórn-
argrein Morgunblaðsins 6. des.
1952 undir fyrirsögninni „Galt líf
sitt fyrir íslenzkan fisk".
Að vísu nafngreindi höfundur
annarrar greinarinnar í Politiken
ekkju þessa manns, um leið og
hann tilfærði ummæli hennar, en
gat ekki heimildar og notaði orðin
í óljósu samhengi. Auk þess var
ekki að öllu leyti rétt með þau far-
ið. Kem að því síðar.
Endurminning-
ar Hedu
Ekkjan, sem eftir síðari giftingu
heitir Heda Kovály, birti endur-
minningar sínar ásamt hugleið-
ingum eftir Erazím Kohák. Bókin
heitir á ensku The Victors and the
Vanquished. Á norsku var hún
gefin út af forlaginu Dreyer undir
nafninu Seierherrer og tapere
1976, en hér farið eftir tékknskri
frumgerð (68 Publishers, Toronto
1975). •
Maðurinn, sem fór sér að voða
með viðskiptasamningi, einn ell-
efu háttsettra embættismanna,
sem kommúnistastjórn Tékkóslóv-
akíu lét hengja fyrir rúmum þrjá-
tíu árum, hét Rudolf Margolius.
Eins og flestir ellefumenning-
anna var Margolius af gyðinga-
ættum. Hann var orðinn lögfræð-
ingur á árunum fyrir stríð, en jók
menntun sína með hagfræði eftir
það. Styrjöldina hafði hann lifað
af í þýzkum fangabúðum. Undir
lokin tókst honum að strjúka úr
Dachau. Eftir stríð gekk hann
ásamt konu sinni Hedviku á hönd
kommúnistaflokki Tékkóslóvakíu.
Þau trúðu því, að þau væru þannig
að stuðla að betra og hamingju-
samara þjóðfélagi, þar sem jafn-
rétti kynþáttanna væri tryggt og
ofsóknir á hendur gyðingum úr
sögunni.
Eftir valdarán kommúnista
1948 beið Rudolfs Margoliusar
skjótur frami. Hann varð aðstoð-
arráðherra og stóð fyrir deild
verzlunar við útlönd. í verkahring
hans voru viðskiptasamningar við
önnur ríki, þó að ekkja hans geti
aðeins samnings við Breta, sem
Margolius undirritaði 1949 ásamt
Harold Wilson. Gottwald forseti
þakkaði honum innilega unnið af-
rek, bauð honum í sumarbústað
sinn og faðmaði hann að sér.
Þakklætisvottur þessi örvaði
Margolius til að leggja enn meira
að sér. Hann vann baki brotnu
fram á nætu og sinnti lítt konu
sinni og ungum syni þeirra, ívan.
Hin langþráða sósíalíska para-
dís á jörðu lét þó standa á sér.
Vöruskortur varð áberandi. Vöru-
gæðum hrakaði. Verst var þó, að
mannleg samskipti voru komin í
sjálfheldu, sem minnti helzt á
stríðsárin og hræðslu manna við
Gestapo. Fólk þorði varla annað
en hvíslast á. Naumast leið vika,
án þess að einhver væri handtek-
inn.
Einn hinna fyrstu nánu vina
Margoliushjónanna, sem hvarf,
var Eduard Goldstúcker. Hann
hafði verið sendiherra Tékkóslóv-
akíu í ísrael og var handtekinn
1951, þegar hann skrapp til
heimalands síns. (Árið 1969 varð
hann prófessor við Sussex Uni-
versity í Englandi. Til Islands kom
- 3.12. 1952
hann í september 1978 ásamt
Zdenek Hejzlar til að minnast inn-
rásar Rússa í Tékkóslóvakíu tíu
árum áður.)
Hræðslan nísti gegn-
um merg og bein
Frú Margolius segir: „Þegar
ekkert spurðist til Eduards
Goldstúcker þorðum við ekki að
gizka á, hvað hefði komið fyrir, en
hræðslan nísti gegnum merg og
bein. Rudolf talaði ekki um það
einu orði, en heilar nætur heyrði
ég hann eigra fram og aftur um
íbúðina, meðan ég lá andvaka í
rúminu og starði út í myrkrið.
Hvernig stendur á því, að hinar
göfugustu áætlanir manna snúast
upp í andstæðu sína? Hversvegna
er maðurinn ekki fær um að sjá
fyrir afleiðingar ákvarðana sinna?
Efasemdir um ágæti kerfis okkar
vörnuðu mér svefns."
Næst fréttist, að sjálfur aðalrit-
ari kommúnistaflokksins, Rudolf
Slánský, hefði verið handtekinn.
Slánský var gamall sjálfboðaliði í
borgarastyrjöldinni á Spáni,
flokksbundinn, enda hafði hann
verið í Moskvu á stríðsárunum.
„Manninum mínum hafði ávallt
verið heldur kalt til Slánský," seg-
ir ekkjan, „taldi hann sjúklega
hégómagjarnan kreddukarl, hald-
inn valdagræðgi og tortryggni.
Honum fannst hann tillitslaus.
Þess vegna reyndi maðurinn minn
að komast hjá því að umgangast
hann og þóttist heppinn að hafa
ekki mikil samskipti við hann á
vegum embættis síns. Við kennd-
um Slánský um ofsóknaöldu á
hendur öðrum flokksfélögum og
létum okkur detta í hug, að allt
myndi snúast til betri vegar, eftir
að hann hvarf úr umferð. Reyndin
varð þó önnur. Handtökum fjölg-
aði um allan helming. (Eins og
Goldstúcker var Slánský af gyð-
ingaættum, hét upphaflega
Salzmann.) Það var þá, sem ég
spurði manninn minn hálfhikandi:
„Finnst þér ekki áberandi, hve
margir hinna handteknu eru gyð-
ingar?" En Rudolf tók því fjarri og
sagöi, að það væri pólitísk fáfræði
að ímynda sér, að kommúnistar
gætu verið á móti gyðingum.
Þau hjónin voru ekki samdóma
um ástandið i landinu. Konan
sagði: „Ef kommúnismi reynist vel
því aðeins að snillingar einir séu
við stjórnvölinn, ef hann gerir ráð
fyrir því að allir menn séu
strangheiðarlegir og óskeikulir, þá
er hann rangur. Hann á þá betur
við á himnum, en þessari jörð er
hann óskhyggja, barnaleg, en
banvæn. Líttu á! Hvað er orðið af
hugsjónamönnum, sem æsktu
einskis fremur en að fá að slíta sér
út fyrir aðra? Helmingur þeirra er
kominn undir lás og slá, en hinn
helmingurinn skelfur af ótta í
hvert skipti, sem dyrabjöllunni er
hringt. Þetta kerfi er svik, og auð-
trúa góðmennum dauðagildra."
En Margolius var enn stöðugur í
trúnni: „Mér er nauðsynleg sann-
færing, að hugsjón okkar sé í eðli
sínu góð og gild. Hitt get ég ekki
skýrt, hvers vegna hún virðist
bregðast núna. Því trúi ég enn, að
þetta sé aðeins millibilsástand. En
hafir þú á réttu að standa og sé
hugmyndafræði okkar svik ein, þá
er ég samsekur um ægilegan glæp.
En ef ég ætti að fallast á það, vildi
ég ekki lifa lengur, enda gæti ég
það ekki.“
Þannig lauk síðasta samtali
okkar um þetta efni. Árinu 1951
var að ljúka."
Margolius handtekinn
Hinn 11. janúar 1952 var Marg-
olius handtekinn síðla nætur, er
hann var að koma heim frá vinn-
unni. ÖIl gatan var flóðlýst af
bílljósum öryggissveita. Gerð var
nákvæm húsleit. Margvísleg
niðurlæging fylgdi, og marga
hrellingu varð konan að þola. Að
lokum lá hún fárveik á sjúkrahúsi.
Hún segir svo í bók sinni:
„Hinn 20. nóvember byrjuðu
réttarhöldin yfir svokallaðri
„njósna- og landráðmiðstöð
Slánskýs, fjandsamlegri ríkinu".
Þetta var auglýst risastöfum á
fyrstu síðu dagblaðanna. Þar
mátti lesa nöfn fjórtán manna.
Ellefu þeirra voru einkenndir með
umsögninni „gyðingur að upp-
runa“.
Auk nákvæmra orðaskipta í
réttarhöldunum var í blöðunum
önnur lesning, ekki síður þrúg-
„Til hvers erum við að
rifja upp þessa gömlu
harmsögu? Af sömu
sökum og við rifjum upp
valdatöku nazista. Sá
sem ekki þekkir hið
liðna, endurtekur gömul
mistök. Þekking er
bezta vörn lýðræðisins.
andi. Þar var til dæmis bréf frá
Lísu London, konu Arthurs Lond-
on, eins hinna ákærðu. Hún hafði
verið ævifélagi hans, alið honum
börn, barizt við hlið hans gegn
nazistum I franskri neðanjarð-
arhreyfingu. Um mann sinn skrif-
aði hún, auðsjáanlega í einlægri
sorg og örvilnan: „Ég hef búið með
svikara."
Annað bréf var frá barni, hinum
sextán ára gamla Tómasi Frejka
(faðir hans, Ludvík Frejka, en hét
upphaflega Freund, var einn
þeirra, sem hengdir voru): „Ég
heimta þyngstu refsingu föður
mínum til handa, dauðarefsingu.
Ég óska þess, að þetta bréf verði
lesið upp fyrir hann.“
Allt var þetta lygi
Á hverju kvöldi var útvarpað
beint úr réttarsalnum. Á fimmta
degi réttarhaldanna var röðin
komin að Rudolf. Ég bað lækninn
að senda mig heim af sjúkrahús-
inu, en hann áleit, að heilsu minni
væri hvergi betur borgið en þar.
Ég fékk leyfi hjúkrunarkonu einn-
ar til að sitja á herbergi hennar og
hlusta á réttarhöldin þar. Eftir
nærri heilt ár fékk ég að heyra
hina kæru rödd mannsins míns
aftur. Um leið og Rudolf hóf mál
sitt, skildist mér, að ekki væri von
á góðu. Rödd hans var undarlega
þreytuleg og tilbreytingarlaus.
Fyrst fannst mér, að hann talaði
eins og hann væri undir áhrifum
lyfja. En svo rann upp fyrir mér,
að hann var að þylja eitthvað, sem
hann hafði lært utanbókar. Stund-
um rak hann í vörðurnar. Þá var
hann að rifja eitthvað upp, en hélt
svo áfram aftur alveg vélrænt. Og
hvílíka hluti hann gat látið út úr
(Þýðing á dánarskjalinu)
TÉKKOSLOVAKISKA LYÐVELDIÐ
Þjóöarnefnd svæðisins í Prag 14 LÖGSAGNARUMDÆMI Prag
DÁNARSKJAL
í bók dauðsfalla hjá Þjóðarnefnd svæðisins Prag 14 í bindi 4. árgangs 1952 á bls. 261, undir raðtölu 1160 er bókað (eftirfar-
andi):
Dagur, mánuöur, ár og staður 3.12. 1952 — þriðji deserober nítján
dauðsfalls hundruð fimmtíu og tvö. Prag 14, Nusle, Táborská nr. 988.
nafn og ættarnafn JUDr (= doktor í lögum) Kudolf Margolius
atvinna staðgengill ráðherra
hjúskaparstétt kvæntur
heimili Prag 7, Holesovice, Veverkova nr. 6
kyn dagur, mánuður, ár og karlkyn
staður fæðingar 31. ágúst 1913, Prag-Vinohrady
nafn og ættarnafn eftirlifandi maka Hedvika Margolius, fædd Bloch
nöfn og ættamöfn foreldra hins látna Vítezslav Margolius og Berta Margolius fædd Löwy
orsök dauðans köfnun vegna hengingar
greftrunarstaður —
f.h. fomanns
í Prag, 5. janúar 1955 (stimpill) J. I’aulík.
staðgengill skrásetjarans
. FimmMdMt.' 11. d"'"’1’'' >•“
PæRtið íöSsi nssitsí
lll öa«áa!“
Kíöinosvcrlt hoT.múnisla.
„ i «„«..... - .....
4om<in« HPf «»« * rreJh,t he(Si ar»iaS.
„r ,| »onur «akh».nme«. •*. J ^ ^ !er*, 0»mdur U1
hann h**«' “m
...I. hí, . b.U eltl' lélkee.1..
■rrfiS Ul dómaran* frr hrr a • r-
JLnWUbUSin- U-v. 1». n.«rra«.e:
fsrsrs.............r.-siWJís
jz r:;
sri i* rL-jsssí
•m ét H.U »"*■ ** '•'* ? ' „ýntall oc ri n f*'1-
e, Jafnan ver. trv„ur m.tt
, .8 h.lur mllt * »•'»"' * rfJSiSa h.tur mltt
, vn vlldH tortlm. ohhur -« ^Uhl.«. ^
■ foSur mina. mun Jafnan I „Sur um
>ett* brél upphétt t.'l'
'>js h»num
1.** ’
rjfc. t
le.it upp i 'éllinum
rtlu |,ét,.me.n •« 1“™ km
• Sfcal *"«»" ,u,,n 4 þ
JS nl embmttHm.onnum hHmmuntm*. ”.
jb, ,e,i« Pe'tl"' ”■•*”"■• ■"■■* t.ienit
—■**• ■* r::.: rrr ■
,.M. mhbornlnsnum mm Y,#Br^y„ll.«u
ír--j......
Ulanl.(.r for.ldr. n( b.rn. rétUrf.r?
U hv.S m*J. fcommunlMar h.r um mi
t *fcb‘ Jufuv.l Þ*,m "®* boSiS.
kkert félag
Vestfjarða
í verkfalli
,.'SS.‘éL^”,.T
,» “""'“bíL
k, 8u.amb.nii.ln. um .S helta
LmuS.rv.rfcf.il. Mbl .r .hhl
kunnuft -» -S
2ST tSfu2» M“ ‘ v.rhlbll
unum.
Flugárás nyrzt
í Kóreu
TOKIO 10. de». — Flugiveitir S.
Þ gcrðu I d.« mihlfc éris á járn'
br.ut.mifl»tö8in. Hunyung .
Norflur-Kór.u. nugmto S. M
h.l. atdrei éöur «.,t tollitét "1
Irf. i Kór.u ,em nu. pv, .« Pp,«|
þe,.i H«lur •*.“«.
Siber.u. tm.kur p™' * - N”r*
ur-Kór.uni.nn
jirnbi ,ut»„tö« !>',*■ —
I--------------------
Lausn Súdanmálsins

V.rSbáturi
Ne1
á tj
Öll ht|
sem'
vbgna »ti '
OSnt »neil
lui
— ---- ►
VarSsfclpi
mkSI Fétur
stjórnarinn.
\ „rír" l h.m
farrlnfar »8
jhamml undan! VarSah
„„nA Q Ars — Stcvenson. 1______
„ndih.rra Br.ta i K»«ró ‘
da« b.i«*l» «‘unda v'8r*flur V'8
NaRiob. fors«t.»ráflh.rr. o« um-
",t.l þeirra um .« «r.i«» ,v,‘r
bvi ■« (rjálsar kosningar *ætu
Lrifl fr.m I Sund.n hifl bráflast..
' Samkomula* náfli.t um mnr«
atriAi i mállnu. cn unmfl er »»
5K. SfXJS
Naguib hefur sýnt mikmn *am
homul.«»vilJ* o>
, i riki*»tjórn »mni .til
'afl gr.ifla (yUr “!nnin*“™ V‘®
_ «5ud.nmal*ins.
Ráðslf
LONDON 1
samvi'iuisia I
I— '*•' i
málaráflhcri I
e ■•llcr«v...... li:if II