Morgunblaðið - 03.06.1984, Blaðsíða 37

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 3. JÚNÍ 1984
37
Viðurkenning frá
Þýskalandskeisara
Oft var svo meðan á vinnu við stéttartalið stóð að atburðir sem
komu í fréttaljósið röktu sig með einhverjum hætti inn í líf og störf
ljósmæðranna. Sem dæmi má nefna þegar leitin að gullskipinu á
Skeiðarársandi virtist ætla að bera árangur í fyrrasumar, en
reyndist svo vera þýskur togari er strandaði þar árið 1903. Fram-
hald þeirrar strandsögu voru hrakningar þýskra sjómanna á sönd-
unum eystra eins og raunar var rakið í fréttum. Þeir komust undir
læknishendur að Breiðabólstað á Síðu og einnig hendur ljósmóður-
innar Guðríðar Jónsdóttur, er hjúkraði þeim með slíkum ágætum
að hún hlaut sérstaka viðurkenningu frá Vilhjálmi II Þýskalands-
keisara. Var það gripurinn hér á myndinni.
363. Guðríður Jónsdóttir f. 2.5. 1863 að Stóru-Borg undir Eyja-
fjöllum, Rang. d. 14.11.1957 í Reykjavík. Guðríður er systir
Guðlaugar nr. 316. Ljósmpróf í Rvík 19.1.1898. Ljósm. Kirkju-
bæjarhrumd. 1.7.1898—1936. Starfaði að hjúkrun og fatasaum
og stóð iðulega fyrir veislum um Síðu og Landbrot. Hlaut sem
heiðursverðlaun brjóstnál (sjá mynd í II. bindi þessa rits) frá
Vilhjálmi II. Þýskalandskeisara fyrir hjúkrun fimm þýskra
skipbrotsmanna árið 1903 að Breiðabólsstað á Síðu hjá Bjarna
Jenssyni héraðsl. (mágur Guðríðar). Fyrir ljósmnám var Guð-
ríður um skeið vistráðin í Kaldaðarnesi í Flóa, Árn. hjá Sigríði
Jónsdóttur og Sigurði ólafssyni sýslumanni. Guðríður var bús. í
Rvík frá 1936 á heimili systursonar síns Jens Bjarnasonar og
Guðrúnar Helgadóttur k.h. — M. 16.7.1910 Sigurður b. Eystri-
Tungu, Landbroti (f. 14.8.1844 d. 6.7.1956) Auðunss. b. Eystri-
Dalbæ Þórarinssonar og Sigríðar Sigurðardóttur frá Nýjabæ.
Guðríður og Sigurður slitu samvistum 1923. Barn Guðrúnar og
Jóns skrifara Kaldaðarnesi, síðar b. og hreppstj. Mundakoti,
Eyrarbakka (f. 26.6.1866 d. 17.11.1936) Einarssonar: Jón (f.
24.5.1894 d. 30.11.1947) vinnum. Rauðabergi, Fljótshverfi o.v.
hann ólst upp að Núpsstað. (80).
HarPé; JóhFr; Eyð; VestSkaft. II. 17. III. 393: hdr. LMFl nr. 59; Helgi Þórarinsson:
Frá heiði til hafs. Ævisaga Helga Þórarinssonar í Þykkvabæ, útg. SkÓKum, 1971;
Morgunbl. 28. nóv. 1957, minningarKr.
Til viðbótar við þessar tvær
skrár eru svo heimilda- og
skammstafanaskrár og svonefnd
handritaskrá vegna stéttartalsins,
en þar kemur fram að á meðan á
verkinu stóð barst öðru hverju
efni um ljósmæður sem ekki rúm-
aðist í æviágripunum, vegna þess
knappa ramma sem þeim var sett-
ur og því brugðið á það ráð að
flokka það sérstaklega og geta um
það.
Að lokum er svo í öðru bindi
eftirmáli eftir ritstjóra verksins,
Björgu Einarsdóttur, þar sem hún
rekur tildrög þess að hún hóf
vinnu við gerð stéttartals ljós-
mæðra, framvindu verksins og
hverjir þar komu aðallega við
sögu.
HANDRIT HARALDS
PÉTURSSONAR
Blm. Mbl. ræddi við Björgu Ein-
arsdóttur um samningu ritverks-
ins „Ljósmæður á íslandi" í tilefni
af útkomu bókarinnar og var
Björg fyrst spurð hver hafi verið
tildrög þess að ákveðið hefði verið
að ráðast í að taka þetta verk sam-
an og gefa það út.
„Ljósmæðrafélag íslands, sem
er útgefandi þessarar bókar, er
hvorki ýkja fjölmennt félag né
fjársterkt og verður það að metast
sem mikill metnaður af þess hálfu
fyrir hönd stéttar sinnar að ráðast
í útgáfu sem þessa," sagði Björg.
Útgáfa þessarar bókar á sér
langan aðdraganda. Enda þótt
vart hafi orðið áhuga fyrir gerð
stéttartals ljósmæðra allt frá ár-
inu 1933, að Jóhanna Friðriksdótt-
ir, þáverandi yfirljósmóðir á
Landspítalanum, reit grein í
Ljósmæðrablaðið og eggjaði
ljósmæður um allt land lögeggjan
að safna efni — og til þess er Har-
aldur Pétursson, húsvörður Safna-
hússins við Hverfisgötu í Reykja-
vík og fræðimaður, afhenti á
fyrrihluta árs 1975 Steinunni
Finnbogadóttur handrit sitt að
ljósmæðratali, hefur þetta mál
verið vakandi hjá ýmsum innan
félagsins, þó ekki yrði úr fram-
kvæmdum.
Segja verður að það verk er
Haraldur Pétursson vann með
söfnun sinni á efni í ljósmæðratal
hafi ráðið úrslitum um að stétt-
artalið varð að veruleika. Handrit
Haralds eru hornsteinar þessa
verks. Úr safni hans fengust upp-
lýsingar um 1173 ljósmæður og
flestar þær elstu. Haraldur mun
hafa byrjað þetta verk um svipað
leyti og Vilmundur Jónsson land-
læknir var að viða að sér efni í
Læknatalið, á Landsbóka- og
Þjóðskjalasafni. Ljóst var að
ljósmæður voru aðstoðarmenn
lækna og skipaðar til embætta í
ljósmóðurverkum og við heilsu-
gæslu um allt landið og því til
vansa að gera þeim ekki sömu skil
og læknum.
Af félagsins hálfu mun það hins
vegar hafa ráðið úrslitum hvern
metnað Steinunn Finnbogadóttir
bar fyrir hönd stéttar sinnar og að
hún hafði þann stórhug sem þurfti
til að leggja út í verkefnið, sem
vissulega er fjárfrekt fyrirtæki."
TVÆR MYNDIR Á
MÓTI HVERJUM
ÞREM ÆVIÁGRIPUM
Valgerður Kristjónsdóttir kom
til starfa með Björgu sumarið
1981 og hefur síðan starfað í öllu
sem meðritstjóri. Þeirra aðalverk
samhliða ritstjórninni var að
safna efni í æviágripin og semja
handrit að þeim, svo og að gera
þær skrár sem fyrirhugaðar voru.
Eru þær sammála um að þetta
hafi verið skemmtilegt verk og
líflegt, sem gaf tilefni til mikilla
mannlegra samskipta, en óhemju
tímafrekt.
„Vinna við verk sem þetta er
einna líkust því að stunda veiðar
því maður veit aldrei hvort það
verður mikill fengur eða enginn,"
sögðu þær. „Einkum á þetta við
um söfnun mynda, en í ritinu eru
að jafnaði tvær myndir á móti
hverjum þremur æviágripum og
verður þá að hafa í huga að það
nær rúm 220 ár aftur í tímann.
Almenn ljósmyndun er ekki svo
gömul.
Það voru fjölmargir sem réttu
hjálparhönd og voru okkur vin-
samlegir en að öðrum ólöstuðum
viljum við þó nefna talsímaverði
út um landið. Oft var það svo, að
þráður einhverrar ljósmóður end-
aði á eyðibýli í afskekktu héraði.
Þá var það stundum að talsíma-
vörður, sem ef til vill var upp-
runninn af sömu slóðum, gat upp-
lýst hvar ættmenni væri að finna
og eftir þeirri slóð var hægt að
feta sig að myndareiganda og
stundum náðust' þannig frekari
upplýsingar um viðkomandi
ljósmóður.
Sérstök ástæða er til að vekja
athygli á því að í landinu er til
mikið magn af myndum, einkum
mannamyndum i einkaeign, en
þeir óðum að hverfa sem vita deili
á fólkinu á myndunum. Veitti ekki
af að menn láti sér vítin til varn-
aðar verða í þeim efnum. í starfi
okkar hittum við fólk sem var með
heilu albúmin undir höndum en
vissi ekki nafn á nokkrum manni á
myndunum, segjandi sem svo:
„Hún mamma þekkti allt þetta
fólk, en hún er nú látin og við
þekkjum það ekki.
Það er full ástæða til að fólk
taki sér tak hér á landi og merki
myndirnar sínar! Þeir yngri setj-
ist niður með þeim eldri við fjöl-
skyldumyndirnar, fræðist um af
hverjum þær séu og riti það niður.
í leit okkar að myndum af ljós-
mæðrum var mjög mikill stuðn-
ingur að mannamyndasafni Þjóð-
minjasafns og víða í byggðasöfn-
um.“
KVENLEGGUR RAK-
INN TIL JAFNS
VIÐ KARLLEGG
Við hvaða reglur var stuðst í sam-
antekt æviágripanna?
„Æviágripin eru með venju-
bundnum hætti líkt og tíðkast í
stéttartölum almennt, með þeirri
undantekningu þó að leitast er við
að rekja kvenlegg til jafns við
karllegg. Reyndist að vísu örðug-
leikum bundið að grafa upp ömm-
ur og tengdamæður og varð stund-
um að gefast upp við þá leit. En
hlaut að sjálfsögðu að vera metn-
aðarmál í stéttartali elstu
starfsstéttar kvenna í opinberri
þjónustu á íslandi að gera konum
skil á sama hátt og körlum, væri
þess nokkur kostur.
Sú spurning kom snemma upp
eftir að vinna hófst við stéltartal-
ið, hverjir ættu heima í þvi. Á
meðan fólk bjó nánast í hverri vík
á landinu og hverju heiðardragi
gat komið fyrir að feður tækju
sjálfir á móti börnum sínum og í
flestum byggðarlögum voru konur
sem höfðu reynslu í að taka á móti
börnum. Ef til vill var okkar vandi
mestur á meðan verið var að raða
í stéttartalið. Það kom fyrir að
fólk hringdi til okkar og sagði sem
svo: „Hann pabbi tók á móti öllum
okkur systkinunum og mér finnst
að hann ætti að vera í stéttartal-
inu.“ Álitamál gat verið hvar ætti
að draga mörkin og við ákváðum
að hafa sömu meginreglu og Har-
aldur Pétursson viðhafði er hann
gerði sitt handrit að ljósmæðra-
tali. Þeir sem lokið hafa prófi í
ljósmóðurfræðum fyrst og fremst
og síðan þeir er sannanlega höfðu
gegnt ljósmóðurstörfum.
GERBREYTTAR
STARFSAÐSTÆÐUR
Með því er átt við að viðkom-
andi hafi, án þess að hafa próf,
verið settur til að gegna umdæmi,
þegið laun eða aðra opinbera við-
urkenningu fyrir ljósmóðurverk,
skráður í kirkjubækur eða mann-
töl sem slík eða með öðrum sann-
anlegum hætti stundað starfið.
Ljóst er að mörkin eru ekki skýr
og okkur er vel ljóst að ýmsir eru
utan stéttartalsins sem eins ættu
þar heima, þrátt fyrir langa og
mikla könnun að þessu leyti á
meðan á undirbúningi stóð. Fyrir
þessu er gerð nánari grein í eftir-
mála ritsins.
Nú hefur mikil breyting átt sér
stað á starfsháttum þessarar stéttar
og það hlýtur að koma glögglega
fram í æviágripunum þó stutt séu.
„Jú, það má lesa ýmisiegt for-
vitnilegt út úr þeim ef eftir er leit-
að: sem dæmi má taka aldaskil í
nafnatísku. Sum nöfn er virðast
hafa verið algeng á þeim árum
sem elstu ljósmæðurnar, sem hér
er sagt frá, voru uppi, koma tæp-
lega fyrir á þeim yngstu og svo
öfugt.
Hægt er að sjá hvernig starfs-
aðstæður stéttarinnar hafa gjör-
breyst. Frá því að ljósmæður urðu
að leggja á sig mikil ferðalög út í
hvern kima landsins, ef marka má
umdæmaskrána, til þess að nú
nánast bíða þær við lyftudyr eftir
því að hinni fæðandi konu sé rennt
í sjúkrakörfu inn til þeirra.
Að vísu hafa samgöngur tekið
miklum stakkaskiptum frá því að
ferðast var á hestum, skíðum eða
fótgangandi um landið þar sem
byggðin var mjög dreifð til þess
sem nú er. En eftir sem áður hefur
orðið kollsteypa á starfsaðstæðum
ljósmæðranna — ferðalög þeirra
lagst að mestu leyti af og færst
yfir á sængurkonurnar. Enda þótt
í æviágripum séu ekki beinar frá-
sagnir úr ævi og störfum ljós-
mæðra, þá má ráða í þessa þætti
af búsetu þeirra og ef umdæmin
sem þær þjónuðu eru athuguð.
EINA ALMENNA
MENNTABRAUTIN
Þess má geta til gamans að elsta
ljósmóðirin sem æviágrip er um í
stéttartalinu var fædd árið 1705
og sú yngsta 1960. Elsta ljósmóðir
sem mynd er af var fædd 1807 og
lést 1881. Skyldleika- og mág-
semdatengsl eru rakin milli ljós-
mæðra í stéttartalinu og eru á 14.
hundruð tengingar á milli ævi-
ágripa, 11 talsins hjá þeirri ljós-
móður þar sem flest er. Einhver
hafði orð á því við okkur að svona
mikill skyldleiki væri ekki einleik-
inn og átti viðkomandi þá við að
það hlyti að vera ættlægt að vera
ljósmóðir.“
Hvað er að segja um menntun Ijós-
mæðra á öldum áður?
„í því sambandi er vert að hafa
í huga að þeir skólar sem starf-
ræktir voru í landinu fram til
1874, er Kvennaskólinn í Reykja-
vík tók til starfa, voru allir lokaðir
konum. Eina almenna mennta-
brautin sem stúlkur áttu kost á að
ganga var þannig nám í ljósmóð-
urfræðum. Ekki er víst nema það
sé ímyndun okkar, sem að þessu
verki unnum, en oft virtist okkur
sem það færi saman að synir í
fjölskyldum embættismanna
lærðu til prests eða sýslumanns en
dæturnar ljósmóðurfræði. For-
eldrarnir hafa haft vilja til að
mennta börn sín og þetta voru
valkostirnir umfram það sem unnt
var að læra af daglegum störfum á
heimilunum.
Fyrir nútímafólk hlýtur hinn
mikli barnafjöldi sem sumar af
ljósmæðrunum eignuðust sjálfar
að vera undrunarefni á tímum
þegar fólk getur sjálft að mestu
ráðið fjölda barna sinna og fæð-
ingartíma þeirra. Svo og hinn
mikli barnadauði. Aðeins þessi at-
riði gefa innsýn í gjörbreyttar
fjölskylduaðstæður og ef til vill
önnur lífsgildi.
Athyglisvert er varðandi þau
starfsheiti sem koma fyrir í ævi-
ágripum, hversu fábreytt þau eru
allt fram yfir síðustu aldamót,
nær eingöngu sjómaður og bóndi
ef frá eru skildir embættatitlar.
Ekki er tekið fram um gifta konu
að starfsheiti hennar sé húsmóðir.
Því réð tvennt: Annars vegar hefði
það vegna tíðni sinnar stækkað
bókina að mun og svo hitt að í
flestum tilfellum eru giftar konur
húsmæður og jafnvel ógiftar líka.
Þetta starf leiðir næstum alltaf af
sjálfu sér, hins vegar verður hver
og einn að lesa í málið hvað hann
leggur í það eftir aðstæðum.
þREKVIRKI UNNNIN
VIÐ ERFIÐAR
AÐSTÆÐUR
Hvort sú kona sem átti 18 börn í
upphafi 19. aldar var meira að
störfum sem húsmóðir en sú sem
t.d. eignaðist 3 börn í upphafi
þeirrar 20. Samverkandi þættir
ráða miklu um svo sem starfs-
mannahald á heimilum, sem áður
var algengt, en er nú að mestu
horfið.
Frásögum úr ævi og starfi ís-
lenskra ljósmæðra, sem oft á tíð-
um voru ævintýraleg og þrekvirki
unnin við erfiðar aðstæður, hafa
verið gerð dálítil skil í ritinu „ís-
lenskar ljósmæður", er kom út
fyrir rúmum 20 árum. Efni í það
rit söfnuðu þeir séra Björn O.
Björnsson og séra Sveinn Víking-
ur. En þrátt fyrir þá viðleitni er sá
akur að mestu óplægður. Ef til vill
gæti stéttartalið orðið hvati að þv{
að gert yrði meira í þá veru.
Þegar samningu handritsins að
æviágripunum var að mestu lokið
í okt. 1982 var það lagt fram til
yfirlestrar í nokkrar vikur og voru
margir sem notfærðu sér það.
Auglýst var í blöðum að hægt væri
að lesa handritið yfir og fólk hvatt
til að koma. Þá komu ýmsar lag-
færingar og staðfesting fékkst á
vafaatriðum, sem alltaf hljóta að
vera mörg í svona verkefni.
Segja má að stéttartalinu væri
lokið 1. janúar 1983, því ekkert
efni var tekið inn eftir það og
handritið afhent prentsmiðju í
mars það ár. En þrátt fyrir að
handritið hafi legið frammi og
fólk komið og gert athugasemdir,
þá hafa varla allir komið sem hlut
eiga að máli og svo eru villur læ-
vísar að koma sér inn. Það er því
ósk okkar að þeir sem kunna að
finna villur eftir að bókin er kom-
in út geri okkur viðvart um þær.
Töluvert magn af allskonar
plöggum og heimildum situr eftir
og hefur því öllu verið komið fyrir
í sömu röð og æviágripin eru í
bókinni. Fyllir það 30 bréfabindi.
Höfum við gert að tillögu okkar til
útgáfuaðila að þessu efni verði
komið á safn og bendum sérstak-
lega á Kvennasögusafn íslands í
því skyni.
Okkur er liklega svipað inn-
anbrjósts við verkalok og bóndan-
um þegar hann horfir yfir tún sitt
alhirt. Og einnig að líkindum svip-
að farið og húsbyggjanda, sem
byggir í fyrsta sinn — þegar því er
lokið veit hann betur hvernig
standa skal að byggingu. Senni-
lega vitum við nú betur en í upp-
hafi hvernig gera skal stéttartal
fyrir ljósmæður, en að öllum lík-
indum verður það ekki gert i bráð
því stéttin stendur á tímamótum,
eins og raunar flestar starfsstéttir
í heilbrigðisgeiranum. En það
liggur, eins og stundum er sagt,
fyrir utan svið þessa viðtals."
— bó.