Morgunblaðið - 28.12.1985, Síða 25

MORGUNBLAÐIÐ, LAUG ARDAGUR 28. DESEMBER1985
25
Leiðín framundan eftir
leiðtogafundinn í Genf
— eftir Henry
Kissinger
Ef gera á upp leiðtogafundinn
í nóvember verður að byrja á
þeirri staðreynd að tilhögun og
málalok viðræðnanna í Genf
voru mun meira í anda Ronalds
Reagan en Mikhails S. Gorb-
achev. Hinar venjulegu ónefndu
áreiðanlegu heimildir segja, að
árangurinn megi þakka per-
sónuleika forsetans. En Ijúfar
frásagnir af þægilegum samræð-
um fyrir framan arineld gera
lítið úr vandanum. Fimm
klukkustunda einkaviðræður
gcta engan veginn breytt skoð-
unum leiðtoga sem er alinn upp
í kenningum marx-leninisma og
skopast að hinu „huglæga“ en
dásamar hið „hlutlæga“ eins og
valdajafnvægi og ástand efna-
hagsmála. l>egar verið var að
ásaka forsetann fyrir að hafa
stefnt sambúð okkar við
Moskvu í hættu meö ummælum
sínum um „illa heimsveldiö“,
sagði ég í blaðagrein, að Sovét-
menn ákveði sjálfir, hvenær
þeir eiga að móðgast. Sovét-
menn ákveða einnig, hvenær
þeir eiga að hrífast.
Framkoma Gorbachevs í Genf
endurspeglaði pólitískar þarfir
hans. Að svo miklu leyti, sem hún
mótaðist af bandarískum aðgerð-
um, má þakka það þeirri stefnu,
sem forsetinn hefur fylgt undan-
farin fimm ár, ekki hegðan hans
á fimm klukkustunda fundum.
Þótt Gorbachev hafi dregið úr
mörgum fyrri kröfum sínum í
Genf, væri barnalegt að halda að
hann hafi sett markmið sín til
hliðar. Við heimkomuna til
Moskvu er líklegt, að hann hafi
lagt áherzlu á „velgengni" sína; til
dæmis það að eftir að hafa fengið
íhaidssamasta forseta Bandaríkj-
anna á síðari tímum til að heita
því að dregið yrði úr spennunni,
geti næsti leiðtogafundur, sem
haldinn verður fljótlega, valdið
óviðráðanlegum þrýstingi heima
fyrir í Bandaríkjunum með kröfu
um meiriháttar tilsiakanir — ekki
sízt á kosningaári þegar verið er
að keppa um yfirráðin í Öldunga-
deildinni.
Gorbachev gæti einnig reiknað
með þrýstingi frá bandamönnum
Bandarikjanna, sem sjálfir standa
frammi fyrir kosningum. Margir
þeirra telja greinilega þörf á að
undirstrika eigið framlag í þágu
minnkandi spennu — sérstaklega
í Vestur-Þýzkalandi. Einmitt
vegna þess að Gorbachev kann að
hafa verið spurður, hvers vegna
hann hefði svo lítið að færa þjóð
sinni við heimkomuna, mætti ætla
að hann yrði kröfuharðari næst.
Eisenhower —
Khruschev
Við undirbúning næstu lotu í
samskiptum austurs og vesturs
ætti Reaggan, forseti, að hafa í
huga, að einu sinni áður, eftir leið-
togafund Eisenhowers og
Khruschevs fyrir 30 árum, reynd-
ist það skammgóður vermir að
treysta á persónu- og menningar-
leg tengsl og mannleg samskipti.
h'immtán mánuðum eftir þann
fund í Genf bældi sovézki herinn
niður uppreisnina í Ungverjalandi,
og Khruschev hótaði Bretlandi og
Frakklandi með kjarnorkustyrjöld
vegna aðgerða þeirra við Súez.
Að nokkru leyti er þetta heim-
spekilegt vandamál. Fyrstu árin
eftir síðari heimsstyrjöldina
þurftu Bandaríkin ekki að hafa
neinar áhyggjur af valdajafnvægi,
því mátturinn var allur þeirra. Þau
gátu leyft sér að flokka þjóðirnar
niður í vini, sem bar að sýna vel-
vild, eða óvini, sem bar að mæta
með þrotlausri andstöðu. En
kjarnorkuöldin leyfir ekki einfalda
flokkun af þessu tagi. Hugmynda-
fræðilegur fjandskapur Sovétríkj-
anna hefur kallað á fælingarkenn-
inguna, og eyðingarógn kjarnorku-
styrjaldar kallar á friðsamlega
sambúð. Bandaríkjamenn hafa
reynt að víkja sér undan þessari
þversögn með ýmsum örþrifaráð-
um. Og þessi örþrifaráð endur-
speglast í afstöðu ráðuneyta okkar.
Eilíft stríd
Einn hópur leggur áherzlu á
friðsamlega sambúð, sem lögð er
að jöfnu við persónulegan velvilja.
Andstæðingar þessarar kenningar
leggja áherzlu á, að fælingin sé
nútíma afbrigði eilífrar baráttu
góðs og ills. Fyrri hópurinn er
ósáttur við valdajafnvægið. Síðari
hópurinn er andvígur leikfléttum
til málamiðlunar. Þeir, sem vilja
samninga, leggja áherzlu á þörfina
fyrir sveigjanlegar tillögur. Þeir,
sem eru á öndverðum meiði, líkja
samningaviðræðum við siðferði-
legt afsal eigin hugsjóna. Sú vitn-
eskja að viðræður geti á einhvern
hátt orðið Sovétríkjunum til góðs
nægir þeim til að fordæma alla
samninga. Séu tillögur Bandaríkj-
anna við það eitt miðaðar að Sovét-
ríkin geti sætt sig við þær, ráði
andstæðingurinn ferðinni og nið-
urstaðan verði ekki annað en af-
brigði af tiHögum Sovétmanna
sjálfra; samkomulag verði tak-
mark í sjálfu sér.
Það er að sjálfsögðu rétt, að
ekkert samkomulag milli fullvalda
ríkja getur staðizt nema í því felist
hagsbætur fyrir þau bæði. Fylgis-
menn beggja skoðanahópa má
finna í öllum ráðuneytum og stofn-
unum, en það er samningaleiðin
til bættrar sambúðar, sem er efst
á baugi í utanríkisráðuneytinu, og
í höfuðdráttum er meiri harka í
afstöðu varnarmálaráðuneytisins.
Vandi forsetans
Aðalvandi forsetans er að jafna
þann gífurlega skoðanamun, sem
ríkir innan stjórnkerfisins. Hinn
nýi áfangi í samskiptum austurs
og vesturs, sem forsetinn hefur
kallað svo, verður að hefjast á því
að hann setji niður deilur á heima-
velli. Og tíminn er naumur. Ella
verða tækifæri að engu gerð með
innihaldslausum formúlum, sem
sætta aðila í orði en ekki á borði,
og gefa Sovétríkjunum færi á að
fara með pálmann í höndunum
vegna sundrungar í liði Bandaríkj-
anna.
Ríkisstjórnin þarf að marka
stefnuna í þremur málum: (a)
Hvernig haga skuli takmörkun
vígbúnaðar; (b) hver skuli vera
tengsl milli varnarmála og stjórn-
mála; (c) hvernig stöðu Atlants-
hafsbandalagsinsskuli háttað.
Takmörkun vígbúnaðar. Á leið-
togafundinum var ákveðið að
æskilegt væri að fækka árásar-
vopnum um 50%. Ekki var gert
neitt samkomulag um varnir gegn
kjarnorkuárás. En Gorbachev
hefur áður gefið í skyn að allur
samdráttur í vígbúnaði sé háður
því, að Bandaríkjamenn hætti við
fyrirhugaða geimvarnaáætlun
sína. Sá þrýstingur á eftir að
aukast eftir því sem nær líður
næsta leiðtogafundi. Ríkisstjórnin
getur þvi aðeins staðist þann
þrýsting, ef henni tekst að útskýra,
hvers vegna samkomulag um þetta
dragi ekkert úr yfirvofandi hættu.
Hvort tveggja er fyrirsláttur að
segja, að geimvarnir takmarkist
við rannsóknir og miða fækkun
árásarvopna við hlutfallstölu.
Fyrra atriðið frestar ákvörðunum
um geimvarnir til næstu ríkis-
stjórnar, sem starfar við aðrar
aðstæður. En geti vinsælasti for-
seti síðustu 50 ára ekki hrundið í
framkvæmd yfirlýstri stefnu
sinni, er fáránlegt að ætlast til
þess, að eftirmaður hans sigrist á
erfiðleikunum. Á hinn bóginn þarf
fækkun árásarvopna án þess að
gripið sé til varnaraðgerða hvorki
að draga úr hættunni á gjöreyð-
ingu né hótun um fyrirvaralausa
árás. Fækkunin gæti þvert á móti
aukið þessar hættur. Til dæmis er
augljóst, að væri kafbátum búnum
eldflaugum fækkað um helming,
leiddi það aðeins til þess, að þeir
sem eftir stæðu væru berskjald-
aðri vegna þess að þau vígtól sem
beittergegn þeim — herskip, árás-
arkafbátar og flugvélar — eru
hvergi til umræðu í afvopnunar-
viðræðum.
Henry Kissinger
Endurmat nauðsynlegt
Yfirgripsmikið endurmat og
endurskoðun á áformum um fækk-
un eru því nauðsynleg. Á sama
hátt ber ríkisstjórninni sjálfrar
sín vegna að útskýra hvað hún á
við með vörnum gegn langdrægum
kjarnorkuvopnum. Sækist hún
eftir að verja vopnin, sem nota á
til að endurgjalda árás, vill hún
koma í veg fyrir að styrjöld brjót-
ist út af slysni', vernda þjóðina
gegn hótunum og nauðung, eða
vörnum gegn alhliða árás? Hver
þessara leiða krefst mismunandi
tæknibúnaðar. í hverri þeirra fel-
ast mismunandi leiðir til samn-
inga.
Þessi sundurliðun er ófullkomin
vegna þess, að svo mikill ágrein-
ingur hefur orðið um samninga
sem gerðir hafa verið í öðru tækni-
legu og pólitísku samhengi —
samninginn um takmörkun gagn-
eldflaugakerfa frá 1972, og SALT-
samninginn frá 1979. Það er ekki
ætlun mín að rökræða þessa samn-
inga, en ég átti aðild að þeim fyrr-
nefnda. Áhyggjur mínar eru af
tvennum toga: sálræn áhrif þess á
Sovétmenn að Bandaríkjamenn
halda fast við ákvæði samnings
sem þeir hafa þó neitað að stað-
festa, saka andstæðinginn um að
hafa brotið hann og sem fellur úr
gildi í lok þessa árs samkvæmt
samningsákvæðum. Og það sem
meira er, þessi textaskýring er að
neyða okkur til að viðhalda tækni-
búnaði, sem frystir okkur í þeirri
gjöreyðingarstefnu, sem á eftir að
hrekja lýðræðisríkin út í einhliða
friðarstefnu, verði henni ekki
breytt.
Réttast væri að taka upp þráð-
inn á ný, og byrja þá á hinum
endanum, spyrja hvers konar
hernaðarjafnvægi væri æskilegt
með það fyrir augum að bæta nú-
verandi skipan og draga sem mest
úr hættunni fyrir almenning og
langdræga kjarnorkuheraflann.
Það yrði fljótt ljóst, að þessu
markmiði fylgdi þörf fyrir ein-
hvern varnarbúnað og róttækar
breytingar á núverandi vopnabún-
aði, til dæmis með banni við eld-
flaugum sem bera fjölda kjarna-
odda, með því að draga verulega úr
burðargetu eldflauganna, eða hafa
land-eldflaugar flytjanlegar, eins
og Snowcroft-nefndin mælti með.
Eftir því sem árásarvopn breytast
og þeim fækkar, má draga úr
varnarstyrknum að sama skapi,
þótt algjört bann við varnarbún-
aði, eins og Sovétríkin leggja til,
leiði annaðhvort til kjarnorkukúg-
unar eða innantómra sálrænna
samninga.
Pólitísk samskipti
í ræðu sinni hjá Sameinuðu
þjóðunum lagði Reagan, forseti,
áherzlu á nauðsyn pólitískra við-
ræðna við Sovétríkin. Og reyndar
kom fram í yfirlýsingu í lok leið-
togafundarins í Genf fyrirheit um
auknar stjórnmálaviðræður. En
eins og í viðræðum um takmörkun
vígbúnaðar veltur mikið á því, um
hvað er rætt. Á hvern hátt tengjast
pólitiskar viðræður afvopnunar-
málum ef eitthvert samband er þá
þar á milli? Hvernig skilgreinum
við velgengni í samningaviðræð-
um? Ef viðræðunum miðar vel á
einu sviði en ekki öðru, hvaða
mælistiku notum við á slökunina?
Það má læra margt af aðferðum
Kínverja í samningum. Þótt Kín-
verjar óski eftir bættri sambúð við
Sovétríkin, hafa þeir tekið það
skýrt fram, að þeir telji þrennt
standa þar í vegi: Afganistan,
Kampútseu og liðssöfnun sovézka
hersins við landamæri Kína. Þeir
hafa gert það að skilyrði fyrir
bættri sambúð, að úrbætur fáist í
þessum málum. Með öðrum orðum
þá spyrja Kínverjar um inntak en
ekki aðferð. Á sama hátt lenda
Bandaríkjamenn og bandamenn
þeirra í diplómatísku kviksyndi,
ef þeir hafa ekki haldgóða skýr-
ingu á því, hvaða stjórnmálalegar
hindranir þeir telja standa í vegi
fyrir bættri sambúð austurs og
vesturs.
Atlantshafsbandalagið
Evrópskir leiðtogar einblína á
árangur í samskiptum Bandaríkj-
anna og Sovétríkjanna, og þetta
veldur því, að þeir eru blindir fyrir
þeirri staðreynd að málæðið um
viðræður austurs og vesturs er að
grafa undan hugsjóninni að baki
varnarstefnu Átlantshafsbanda-
lagsins. Meðan risaveldin tvö
ítreka að „enginn geti sigrað í
kjarnorkustyrjöld, og hana megi
ekki heyja", setja þau allt á annan
endann með stefnu í varnarmál-
um, sem grundvallast á ógnun um
að kjarnorkuvopnum verði beitt á
fyrstu stigum komi til styrjaldar,
og raunar er óhugsandi að svo
verði ekki. Ef NÁTO ætlar að
halda velli verður bandalagið að
flýta uppbyggingu hefðbundinna
varna sinna, óháð kjarnavopnum,
þótt það geti reynzt erfitt nú á
tímum minnkandi spennu. Að
öðrum kosti verður NATO vissu-
lega að gjalda vanrækslu sinnar á
komandi árum.
Reagan-stjórnin hefur náð það
langt að hún getur hugsanlega
stuðlað að þáttaskilum í alþjóða-
málum. Staðfesta hennar og ósam-
kvæmnin innan sovézka kerfisins
hafa skapað þá aðstöðu, að þörf
Sovétríkjanna fyrir hlé og óskir
Bandaríkjanna um að draga megi
úr spennu fara saman. En verði
tækifærið ekki gripið nú er erfitt
að ímynda sér hvernig nokkurn
tíma verður unnt að breyta ríkj-
andi ástandi í grundvallaratriðum.
Við erum aðeins að leggja af stað
í langa ferð. Til að ferðalokum
verði náð þarf ögun og andlega
dirfsku sem er takmarkinu sam-
boðin.
Höíundur rar utanríkisrádherra
Bandaríkjanna fyrir tíu árum en
starfar nú sem fyrirlesari og ráó-
gjafi um utanríkismái.
Kissinger telur það ekki nægja til að breyta stöðu og þróun heimsmála, að vel fari á með þeim Reagan og Gor-
bachev við arineld.