Morgunblaðið - 20.04.1986, Blaðsíða 42

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 20. APRÍL1986
W2
Sjötugur:
Broddi Jóhannes-
son fyrrv. rektor
Mikilhæfur og merkilegur mað-
ur, Broddi Jóhannesson, fyrrverandi
rektor Kennaraháskóla íslands,
verður sjötugur á morgun, mánu-
daginn 21. apríl. Ég ætla að bytja
á því að óska honum hjartanlega
til hamingju á þessum tímamótum
á ævi hans. Einnig óska ég bömum
hans og bamabömum ásamt Frið-
riku innilega til hamingju á þessu
stórafmæli Brodda. Sjötugsafmæli
hans minnir mig óþyrmilega og
ónotalega á tímann, þetta stórveldi
sem drottnar yfír öllu lifandi, þenn-
an mikla lækni mannlegra meina
og þann sem að lokum tortímir
okkur öllum.
Kynni mín við Brodda hófust í
Kennaraskólanum gamla við Lauf-
ásveg. Þangað kom ég nemandi
haustið 1944, 18 ára gamall, og
var Broddi þá einn af kennurum
skólans og hélt því starfi áfram uns
hann tók við skólastjóm 1962 er
skólinn fluttist í nýtt húsnæði við
Stakkahlíð. Síðan gerðist Broddi
fyrsti rektor skólans er stofnuninni
var breytt í Kennaraháskóla íslands
árið 1971. Hann lét af störfum
rektors vorið 1975 og hvarf þá
alveg frá skólanum. Hann virðist
hafa tekið þá ákvörðun að draga
sig í hlé og hverfa af opinberum
vettvangi. Hefur því miður að mín-
um dómi sjaldan heyrst til hans í
útvarpi á síðustu árum, en Broddi
var eins og kunnugt er eftirsóttur
útvarpsmaður árum saman, enda
frásögn hans og flutningur á ljóðum
jafnt og læsu máli frábær.
I þessari afmælisgrein ætla ég
að freista þess, í fyrsta lagi, að riíja
upp kynni mín við Brodda frá því
ég var nemandi hans í Kennarahá-
skólanum og, í öðm lagi, að minnast
lítið eitt á ritstörf hans, aðallega
þrjár bækur er hann hefur látið á
þrykk út ganga og mér hefur þótt
nokkurs um vert.
Uppriíjunin á viðkynningunni við
Brodda verður nokkuð persónuleg
og umsögnin um bækumar per-
sónulegt mat. Ég kom í Kennara-
skólann, fávís unglingur úr vest-
fírskri sveit, en barmafullur af
lærdómsþorsta og þekkingarþrá.
Ég áttaði mig undireins á því að
Broddi var allt öðmvísi en allir aðrir
kennarar við skólann. Hann kenndi
með allt öðmm hætti. Kennsla hans
var ekkert gagnfræðaskólastagl,
þótt skólinn væri þá einskonar
sambland gagnfræðaskóla og
menntaskóla. Óll umfjöllun hans um
námsefnið var miklu nær því að
vera á háskólastigi, og hann talaði
við okkur eins og við væmm viti-
bomar vemr með skilningsgáfu sem
ættu að þola dtjúgan skammt af
fræðilegri og vísindalegri þekkingu
án þess að bíða sálartjón af. Hann
flallaði þannig um efnið í þeim
g^einum sem hann kenndi mér,
sálarfræði, skólasögu og mann-
kynssögu, að maður neyddist til að
reyna að hugsa í stað þess að leggja
allt á minnið og læra utan að, eins
og maður var vanur, og kennsla
margra hinna kennaranna gaf
reyndar tilefni til.
Rúmsins vegna ætla ég ekki að
nefna einstök dærrii um það hvemig
hann kenndi, þótt ef til vill hefði
það verið æskilegt, en ég ætla að
taka það fram að Broddi var ákaf-
lega áheyrilegur og skömlegur
kennari, og hin djúpa og karlmann-
lega rödd hans heillaði mig og náði
slíkum tökum á mér að ég mátti
stundum gæta mín að láta hana
ekki koma í veg fyrir að ég tæki
eftir inntaki ræðunnar. Á þetta sér-
staklega við um fyrstu vikumar eða
mánuðina. Með okkur Brodda tók-
ust skjótt góð kynni, og ég tók
ástfóstri við manninn eins og hann
lagði sig, ef mér leyfist að taka svo
einkennilega til orða. Urðum við
Broddi síðan félagar og vinir og
hefur með ætíð þótt jafn mikið til
hans koma, bæði sem kennara og
manns. Var ég heimagangur hjá
honum og konu hans, Guðrúnu
Þorbjamardóttur, yndislegri konu
og blíðiyndri. Fannst mér oft hún
gæti verið móðir mín. Þegar ég rifja
þetta upp, nú eftir fjóra áratugi og
vel það, undrast ég með hve mikilii
þolinmæði Broddi tók heimsóknum
mínum sem voru margar og tíðar,
að minnsta kosti þau þrjú ár sem
ég var nemandi hans í Kennaraskól-
anum. Virtist alveg sama hvemig
á stóð heima fyrir hjá þeim hjónum,
alltaf var ég jafnvelkominn og
Broddi gaf sér oftast tíma til að
tala við mig, svara misjafnlega
gáfulegum spumingum mínum, og
leiðbeina mér á ýmsa lund í náminu,
sérstaklega eftir að ég hafði tekið
þá ákvörðun að lesa utanskóla til
stúdentsprófs. Veturinn sem ég
réðst í þetta fyrirtæki, þ.e. veturinn
eftir kennaraprófíð vorið 1947, kom
ég ótal sinnum til Brodda með
þýsku leskaflana og hann hjálpaði
mér að þýða þyngstu textana. Var
hér um að ræða ómetanlega aðstoð
sem Broddi tók ekki eyri fyrir. Fyrir
svona drengskapar- og vináttu-
bragð, er eiginlega ekki hægt að
þakka með orðum, ég hef vafalaust
reynt að gera það þá og ég geri
það nú af heilum hug er ég rifja
það upp. Fyrir utan þessa hjálp við
utanskólanámið sinnti Broddi
margvíslegu kvabbi mínu og gerði
mér margan greiða sem vel má
vera að ég hafí aldrei þakkað hon-
um fyrir, en ég geri það þá nú þótt
seint sé. Eitt ætla ég að þakka
Brodda alveg sérstaklega. Ég trúi
því að hann hafí bjargað mér úr
miklum sálarháska þegar bróðir
minn Ólafur, drengur góður, karl-
menni hið mesta og var mjög kært
með okkur, drukknaði á hafi úti
um páskaleyti, einmitt þennan erf-
iða utanskólavetur. Broddi fór með
mig í langar gönguferðir upp um
Qöll og fímindi og ræddi um hin
margvíslegustu efni til að reyna að
eyða því heljarmyrkri sem sótti að
mér fyrstu vikumar eftir missi
bróður míns. Einnig fékk hann lán-
aða skektu í Selsvör hjá Pétri heitn-
um Hoffmann, og við tókum róður-
inn út á Flóann. Ég man að ég
sagði föður mínum frá þessu í bréfí
og hann skrifaði mér að þessi
Broddi hlyti að vera alveg einstakur
maður. Þetta er eitt af því sem
ekki verður þakkað með orðum. Ég
bara grenjaði þakklætið í koddann
minn á kvöldin.
Nú verð ég að fara fljótt yfír
sögu, því annars verður þetta allt
of langt mál sem afmælisgrein í
dagblaði. Veturinn eftir stúdents-
prófíð, vorið 1948, fór ég til náms
í Háskóla íslands og var enn sem
fyrr tíður gestur hjá Brodda á
Marargötunni, og alltaf jafn vel-
kominn. Ég man að við ræddum
heilmikið um forspjallsvísindin, og
ég lærði ætíð mikið af honum,
bæði beint og óbeint. Best þótti
mér þó sú tilfinning að eiga inn-
hlaup hjá honum hvenær sem mér
þóknaðist og geta talað við hann
um hvað eina sem mér datt í hug.
Ég hlýt að hafa verið plága á honum
oftar en einu sinni og oftar en tvisv-
ar, en aldrei varð ég var við að
honum fyndist það. Hefur mér jafn-
an þótt undravert hve miklu af tíma
sínum hann eyddi í þennan álappa-
lega Lokinhamrastrák.
Þegar ég kom í heimsókn og
Broddi var ekki heima talaði ég við
konu hans eða sýslaði eitthvað með
elstu krökkunum þeirra, Guðrúnu
og Þorbimi. Heima hjá þeim Guð-
rúnu og Brodda varð ég var ein-
hverrar hjartahlýju sem ég átti ekki
að venjast. Skynjaði ég með mínum
frumstæða sveitamannshætti að
þau hjón unnust hugástum. Það var
einhver innileiki milli þeirra sem
gerði að verkum að mér leið hvergi
betur en í návist þeirra heima hjá
þeim. Þegar ég rifja þetta upp nú
fínnst mér það bæði óralangt í burtu
en samt eins og ljóslifandi í vitund-
inni.
Eftir að ég fór til náms í Edín-
borg í Skotlandi hafði ég alltaf
samband við Brodda þegar ég kom
heim í sumarfrí. Sagði ég honum
svona undan og ofan af því sem ég
var að bardúsa hjá Skotum. Ég
man að hann spurði mig töluvert
um sálfræðikennsluna við Edín-
borgarháskóla og svaraði ég eins
og ég hafði vit og kunnáttu til.
Ekki þótti honum sálvísindin þar á
bæ neitt sérlega merkileg í öllum
greinum, en trúlegt þykir mér að
eitthvað hafí fræðin útvatnast og
afbakast í endursögn minni.
Að námi loknu í Edínborg gerðist
ég stundakennari við Kennaraskól-
ann. Þá sá ég Brodda vitaskuld í
svolítið öðru ljósi en þegar ég var
nemandi hans mörgum árum áður.
Ekki dró þó úr virðingu minni fyrir
honum og væntumþykju bæði sem
kennara og manni. Og félagsskapur
okkar og vinátta endumýjuðust og
efldust. Ég tók að mér einhveija
kennslu fyrir hann, veturinn sem
hann átti í mestum önnum við að
smíða sér húsið á Sporðagrunni.
Hann setti mig inn í námsefnið og
lét mig síðan um að koma því til
skila. Þótti mér hann sýna mér
mikið traust.
Ég hélt áfram að vera heima-
gangur í nýja húsinu á Sporða-
grunni eftir að Broddi og Guðrún
fluttu í það, húsið sem hann smíðaði
einn að kalla. Brodda er nefnilega
ótrúlega margt til lista lagt. Honum
leika á tungu ótai listir, fyrir utan
frábæra ræðumennsku og kannski
leika honum enn fleiri listir í hönd-
um; er smiður ágætur, og reyndar
leika öll verk í höndum hans. Ég
hef horft á hann smíða og gera við
ýmsa gripi og tæki. Hugur hans
og hendur vinna saman með ótrú-
legri nákvæmni, markvísi og hraða.
Þetta er ekki ýkt lof, heldur bók-
staflega rétt lýsing á verksnilli
Brodda.
Árið sem ég var í framhaldsnámi
í Kanada frá hausti 1948 til rúm-
lega jafnlengdar haustið 1949,
höfðum við Broddi afar lítið sam-
band, ef ég man rétt. Ég var tæp-
lega í þessum heimi þetta ár: allur
á kafí í þekkingarfræði Kants með
litlum árangri, og ofurseldi mig að
lokum illskiljanlegri frumspeki
Whiteheads. Á þessu tímabili dó
Guðrún kona Brodda og hlýtur
missir þessarar framúrskarandi
góðu konu að hafa valdið honum
ólýsanlegri sorg. Ég man að við
Anna urðum harmi lostin er þessi
sorgartíðindi bárust okkur til Mon-
treal. Blessuð sé minning Guðrúnar.
Eftir heimkomuna frá Kanada
gerðist ég enn tíður gestur heima
hjá Brodda á Sporðagrunni. Átti ég
oft ánægjulegar og andríkar stundir
með honum yfír staupi af sjenever
sem Broddi skenkti úr leirbrúsa.
Þá kynntist ég líka móður hans,
Ingibjörgu, sem hjálpaði honum
með heimilið á þessum erfiðu árum.
Hún var kvenskörungur mikill og
rammíslensk, eins og sonur hennar.
Við gamla konan ræddum oft
háspekileg efni þegar svo vildi til
að ég kom þangað heim og Broddi
var ekki heima. Hún var feikilega
skýr kona og bjó yfir einhverri
dulúðugri dýpt, samskonar dýpt og
Broddi býr yfír. Mér er nær að
halda að Ingibjörg hafí verið stór-
gáfuð kona. Broddi á því gáfurnar
ekki langt að sækja.
Eftir að ég flutti til Bolungarvík-
ur urðu að sjálfsögðu færri skiptin
sem við Broddi hittumst og rædd-
umst við. Aldrei rofnaði þó sam-
bandið á milli okkar með öllu. En
það hefur verið minna en skyldi
síðasta áratuginn.
Broddi er samt alltaf einhver-
staðar í þeirri vitundarskímu sem í
mér er, ýmist nálægur eða íjarlæg-
ur, en ávallt ótrúlega tiltækur, ef
ég á annað borð fer að rifja hann
upp og hugsa um foma vináttu
okkar og félagsskap.
Það er alveg bókstaflega satt að
ég hef fáa betri og skemmtilegri
félaga eignast um dagana. Ekki
man ég til að hann væri nokkum
tíma leiðinlegur. Og þó hann sé
mikill alvörumaður hefur hann
býsna gott skopskyn. Ég verð að
segja þetta núna, það er ekki víst
að ég geti það seinna, og ég ætla
að biðja hann að trúa mér. Ekki
má ég gleyma að nefna það vináttu-
bragð Brodda, er hann bauð okkur
Önnu sumarhúsið sitt í Skagafírði,
sumarið áður en við fómm til
Kanada. Þar áttum vð ógleyman-
legar stundir, ásamt Helgu Helga-
dóttur, vinkonu okkar. Þar las ég
íslenska menningu eftir Sigurð
Nordal í þriðja sinn. Og hefur sú
bók verið mér einkar kær síðan. I
minningunni tengist hún ávallt
þessari dvöl okkar í Sumarhúsum
hjá Silfrastöðum sumarð góða
1958.
Nú vendi ég mínu kvæði í kross
og hyggst fjalla ofurlítið um það
sem Broddi hefur skrifað.
Broddi hefur frumsamið á ís-
lensku a.m.k. þijár bækur, en dokt-
orsritgerð hans er samin á þýsku.
Þar að auki hefur hann þýtt tölu-
vert, en ekkert af því ætla ég að
nefna. Þá hefur hann og samið
fjöldann allan af greinum um marg-
vísleg efni sem birst hafa í tímarit-
um, einkum Menntamálum, meðan
hann var ritstjóri þeirra, dagblöðum
og víðar. Um ekkert af þessu ætla
ég að fjalla. Ég ætla eingöngu að
segja í örstuttu máli álit mitt á
bókunum þrem sem hann hefur
skrifað á íslensku. Bækur þessar
eru: Faxi (útgefín 1947), Frá
mönnum og skepnum (kom út
1949) og Slitur (sá dagsins ljós
1978).
Faxi er mikið verk og margslung-
ið og ógemingur að lýsa því að
neinu gagni í örstuttu máli. Það er
ekki auðlesið á köflum og stíllinn
víða hlaðinn dulmagnaðri kynngi.
Mig grunar að Broddi sé ekki alveg
laus undan þýskum áhrifum í
meðferð máls og stíls vð samningu
fræðatexta, þegar hann er að setja
saman þetta verk.
Aðalinntak Faxa er hlutdeild
hestsins og þáttur hans í lífsbaráttu
þjóðarinnar í aldanna rás og hlut-
deild þjóðarinnar í lífi hestsins. Þar
er lýst sambandi og samskiptum
manns og hests í starfí og striti og
einnig í gleði og sorg. — Heimspeki
höfundar og lífsviðhorf koma víða
fram í þessu mikla ritverki.
Frá mönnum og skepnum skiptist
í þijá hluta. Sá fyrsti og lang-
lengsti, um það bil 8/< af bókinni,
er í samræðuformi, 22 misjafnlega
löng samtöl, þar sem viðmælendur
fjalla um hin margvíslegustu efni
með spurningum og svörum. í eftir-
mála leggur höfundur á það áherslu
að samtölin séu ekki skáldskapur
„heldur kynning á viðfangsefnum
og hvatning til að hugsa". Mörg
samtölin eru bráðsnjöll og listilega
samin, sum næsta brosleg enda þótt
um alvarleg efni sé rætt. Sýna
samtalsþættir þessir skemmtilega
hlið á Brodda sem rithöfundi, fjöl-
hæfni hans og hugkvæmni.
Annar hluti bókar er þijú erindi,
og ætla ég einuhgis að segja nokkr-
ar setningar um það síðasta sem
heitir Á sumardaginn fyrsta 1949.
í eftirmála kallar Broddi þetta
erindi bænina fyrir sumarskáldinu.
Hér er fallegasti óður til lífsins sem
ég hef lesið. í erindinu birtist lífs-
skoðun Brodda, trú hans á skapandi
Iff og starf, fegurð og frelsi. Þar
kemur fallega fram jákvæði hans
við lífínu, frelsinu og fegurðinni og
mennskunni sem á alls staðar undir
högg að sækja; neikvæði hans við
ljótleikanum, eyðingu og dauða. —
Ég tel erindi þetta vera frábærlega
vel samið, og efni þess á ekki síður
erindi við okkur nú en þegar það
var flutt í Ríkisútvarpið fyrir rösk-
um hálfum flórða áratug. — Það
er eitthvað gullfallegt við allan
textann.
Þriðji hluti bókar er ekki frum-
saminn, heldr er hér um að ræða
þýðingu Brodda á einhveijum brot-
um úr fínnska þjóðkvæðasafninu
Kalevala. Var þetta flutt í Ríkisút-
varpið 9 mars 1949. — Er hér að
fínna enn eitt dæmið um fjölhæfni
og snilli Brodda í meðferð tungunn-
ar sem ritmáls. Annars er það
skoðun mín að Broddi sé umfram
allt maður hins talaða orðs, hins
mælta máls. Hann er stórkostlegur
í samræðum ef honum sýnist svo
og ræðumaður svo af ber, og þá
bestur er hann hefur fæst efnisat-
riði hjá sér á blaði.
Þriðja og síðasta bókin sem ég
ætla að víkja nokkrum orðum að —
Slitrur — er ákaflega sérstætt rit-
verk og engu líkt sem ég hef lesið.
— Verkinu mætti lýsa svo að það
sé mestanpart persónulegar hug-
leiðingar og frásagnir um margvís-
leg efni. En þessi lýsing segir nán-
ast ekkert. Menn verða að reyna
textana, helst með því að lesa þá
upphátt, og það oftar en einu sinni.
— Mér fínnst þeir allir frábærlega
vel samdir, orðfæri hnitmiðað; sem
mest sagt í fæstum orðum. Stíllinn
er hlaðinn dulmagnaðri kynngi, en
þó með öðrum hætti en í Faxa;
hann er miklu agaðri í Slitrum.
Málið er víðast hvar meira í ætt
við ljóð en laust mál, jafnvel þar
sem um fræðileg efni er fjallað.
Myndrænar samlíkingar eru víða
sérkenni textans. Einkum þykir mér
snilldarlegar lýsingar Brodda á
handbragði við verk, verklagi og
vinnubrögðum. Það er eins og hann
sé að mála verkið öruggum drátt-
um. Verkið og verkmaður birtast
smátt og smátt eins og lifandi
samstillt heild, seiðmögnuð mynd,
sem verður skýrari og skýrari eftir
því sem textinn er lesinn oftar,
helst upphátt. Svipað er að segja
um lýsingar Brodda á flugi fugla,
gangi hesta og svipmóti lands.
Fjöldi setninga í Slitrum eru stuðl-
aðar, gullfallegar og þrungnar
samanþjappaðri speki. Ég læt þetta
duga um þetta makalausa ritvek.
Menn verða að lesa textana sjálfir
eða hlusta á þá til að sannreyna
þessa alltof stuttaralegu tilraun
mína til að kalla fram einhver
sameiginleg einkenni. — Víða í
þessari bók kemur fram mikil snilli
í því að láta einstök dæmi bregða
birtu yfír og skýra almenn sannindi
eða lögmál um viðbrögð og atferli.
Broddi beitir lítt sundurgreinandi
aðferð í ritum sínum, þótt hann sé
rökvís maður í besta lagi og hafi á
reiðum höndum mikla rökfimi þegar
svo ber undir.
Mér hefur dottið í hug að skýr-
ingin á ófysi Brodda til röklegrar
greiningar kunni að vera sú að
hann vilji ekki slíta í sundur þá
lifandi listrænu heild sem skáldlegt
innsæi hans og hugsýn skapar.
Hann skoðar hvert fyrirbæri í
samhengi við þá heild sem það er
partur af. — Ég er sannfærður um
að margir kaflamir í Slitrum verða
er fram líða stundir teknir í flokk
þeirra bókmennta sem tímans tönn
vinnur ekki á; þeir verða klassískir.
Einhver djúp tilfínning er eins
og undirtónn og rauður þráður í
flestum köflunum. Hún hnitar text-
ann saman. í, með, undir og yfir
mörgu sem Broddi hefur skrifað eru
hugtökin líf, starf, sköpun og frelsi.
Ekki sem aðgreindir þættir í rök-
legu kerfí, heldur sem lifandi heild
eða uppspretta í honum sjálfum,
þaðan sem hugsun hans streymir.
Og samnefnarinn sem þetta fernt
gengur upp í er mennskan. Hún er
líka sá veruleiki sem gerir Brodda
að þeim manni — þeirri manneskju
— sem hann er. Broddi er annars
einkennilegt sambland af hámennt-
uðum Evrópumanni og gáfuðum
íslenskum bónda, bónda í einhverri
óskilgreinanlegri gullaldarmerk-
ingu. —
Því miður hef ég ekki getað
þakkað Brodda allt sem hann gaf
mér af sjálfum sér þegar ég var
ungur og næmur fyrir persónuleg-
um áhrifum frá öðrum mönnum.