Morgunblaðið - 22.11.1986, Qupperneq 33

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 22. NÓVEMBER 1986
33
Efnaframleiðsla er skamm-
aryrði - en lífið er efnafræði
Haukur Kristinsson, efnafræð-
ingur í Basel, tekinn tali
„Umhverfistjónið sem hlaust af
stórbrunanum í vörugeymslu
Sandoz var mikið áfall fyrir
efnafræðinga," sagði dr. Hauk-
ur Kristinsson, efnafræðingur
hjá svissneska efnafyrirtækinu
Ciba-G eigy í Basel, í samtali
við Morgunblaðið. “Efnafræði
og efnaiðnaður eru að verða
skammaryrði. Það er orðin
samviskuspurning hvort að við
séum að vinna i þágu mann-
kynsins eða að eyða kröftum
okkar í vitleysu og óþokkaskap.
Það fylgir því mikil ábyrgð að
geta búið til baneitruð efni, eins
og við erum færir um, og það
verður að gæta ýtrustu vark-
árni í sambandi við þau. Við
urðum því sárir og reiðir yfir
kæruleysi og glæfraskap
Sandoz í sambandi við geymslu
á stórhættulegum og í sumum
tilvikum úreltum efnum. Maður
hélt að svona nokkuð gæti ekki
komið fyrir í Sviss, en slysið
sýnir að Svisslendingar eru
ekkert betri en aðrir. Glansinn
er farinn af landinu, eins og
stóð í einu þýsku blaði.“
Eiturefni, sem runnu út í Rínar-
fljót þegar ein af vörugeymslum
svissneska efnafyrirtækisins
Sandoz í Basel brann til kaldra
kola aðfaranótt 1. nóvember sl.,
ollu mesta tjóni í fljótinu í árarað-
ir. Fiskar drápust unnvörpum og
ekki er búist við að vistfræðilegt
jafnvægi komist á í Rín fyrr en
eftir ein tíu ár. íbúar Rínarland-
anna fyrir norðan Sviss hafa
brugðist reiðir við slysinu og ör-
yggisráðstafanir Svisslendinga
hafa verið gagniýndar harðlega.
Helmut Kohl, kanslari Vestur-
Þýskalands, sagði í viðtali við
v-þýska útvarpsstöð að slysið
væri “óþoIandi“ og kvatti svissn-
esk yfirvöld til að grípa til nýrra
öryggisráðstafana í sambandi við
efnaiðnað ( landinu og greina frá
þeim opinberlega.
Rín var löngum skolpræsi
Sviss, Frakklands, Vestur-Þýska-
lands og Hollands. Umhverfísvit-
und þjóðanna vaknaði í byijun
áttunda áratugarins og síðan hef-
ur verið unnið markvisst að þvi
að hreinsa ána. Umhverfisreglur
eru nú í gildi í öllum Rínarlöndum
og Svisslendingar hafa samþykkt
að aðlaga sínar reglur að reglum
Evrópubandalagslandanna.
Rín var orðin tiltölulega hrein.
Fiskur þreifst í ánni og það var
óhætt að synda í henni, þótt því
sé ekki að neita að það hefur löng-
um verið fyla úr fljótinu fyrir
norðan efnaverksmiðjumar í Bas-
el. Helstu efnafyrirtæki Sviss,
Ciba-Geigy, Hoffmann-La Roche
og Sandoz, hafa höfuðstöðvar í
borginni. Tvær skýringar eru
gefnar á uppruna efnaiðnaðar í
borginni. Samkvæmt annarri þá
voru blekgerðarmenn, sem komu
til borgarinnar á 15. öld, braut-
ryðjendur þessarar atvinnugrein-
ar í Basel. Þeir settust þar að
eftir að pappírsverksmiðja var
sett á fót í tengslum við kirkju-
þing sem var haldið í borginni á
þessum tíma. Það stóð í tvo ára-
tugi og mikil skriffínnska fylgdi
því. En algengari skýringin er sú
að efnagerð hafí þróast út frá lita-
framleiðslu sem var stunduð í
sambandi við vefnaðar- og silki-
iðnað í borginni á 17. og 18. öld.
Litaframleiðsla, hvort sem það
var blek eða fatalitur, ól af sér
gerð annarra efna og fyrirtækin
í Basel eru nú í fremstu röð efna-
fyrirtækja í heimi. Sandoz er
minnst Baselfyrirtækjanna. Það
framleiðir einkum lyf og þar upp-
götvuðu menn meðal annars lyfíð
sem notað er við líffæraflutninga.
Einn starfsmaður þess varð fræg-
ur fyrir að fínna upp LSD. Það
var hugsað sem geðlyf en varð
útbreitt fíkniefni á sjöunda ára-
tugnum.
Ciba-Geigy er stærst Baselfyr-
irtækjanna. Það er þriðja stærsta
lyfjafyrirtæki heims en framleiðir
einnig landbúnaðarvamarefni,
litaefni, gerviefni og alls kyns
önnur efni. Yfír 80.000 manns
starfa hjá fyrirtækinu í 60 lönd-
um. Tæplega 23.000 manns
starfa hjá því í Sviss. Haukur
Kristinsson er meðal þeirra. Hann
er frá Húsavík, stúdent frá
menntaskólanum á Akureyri og
nam efnafræði í Vestur-Þýska-
landi og Bandaríkjunum. Hann
stundar grundvallarrannsóknir á
landbúnaðarvamarefnum í rann-
sóknarstofu Ciba-Geigy og er í
hópi mest metnu vísindamanna
fyrirtækisins.
„Ég hef fijálsar hendur við
mínar rannsóknir. Stefna fyrir-
tækisins er auðvitað að búa til
ný efni sem hægt er að nota og
selja en það er á verksviði ann-
arra að framleiða efni sem komast
á markaðinn." Samkeppnin í efna-
iðnaði er mjög hörð. Það þarf að
búa til 15 - 20.000 efni að meðal-
tali til að koma einu á markaðinn.
Efnafræðingur getur búið til um
10.000 efni á sinni starfsævi.
Haukur og nánustu samstarfs-
menn hans hafa búið til um 7.000
ný efni. Líffræðingar og aðrir
sérfræðingar taka hvert nýtt efni
og gera tilraunir með það til að
sjá hvaða not er hægt að hafa
af því. Það er ekki á hveijum
degi sem vísindamenn í Basel
fínna upp Librium undanfara Val-
ium, sem ollu byltingu í geðlyfj-
um, eða Adrasin, sem olli
straumhvörfum í landbúnaði.
„Þróun og framfarir á síðustu
áratugum eru bein afleiðing af
nýjum efnum með nýja eiginleika.
Það er sama hvert litið er. Fram-
farir á sviði byggingaiðnaðar,
matvælaframleiðslu, heilbrigðis-
mála, íþrótta og samgöngumála
byggjast allar á nýjum eftium.
Lífíð er efnafræði.' Það verður
efnabreyting í líkamanum við
hveija hugsun. Efnafræði er því
mjög mikilvæg og mér finnst að
það ætti að leggja meiri áherslu
á hana í skólum," sagði Haukur,
og bætti við: „Það ætti að minnsta
kosti að byija að kenna hana á
undan dönsku."
Haukur lýsir hættunum við
framleiðsluna með þessum orðum:
„Efnin sem eru notuð við efna-
framleiðslu og mörg efnanna sem
eru búin til eru stórhættuleg.
Efnaverksmiðja er engin súkkul-
aðiverksmiðja. Þess vegna verður
að fara mjög varlega með þessi
efni. Efnafræðingar kunna að
umgangast þau og þeir treysta
því að aðrir geri það líka. En það
er kannski bamaskapur að trúa
því að aðrir geri skyldu sína í
sambandi við stórhættuleg efni.“
Það kom í ljós við brunann hjá
Sandoz að fyrirtækið geymdi mik-
ið magn efiia, þar á meðal efni
sem löngu er búið að banna í flest-
um Evrópulöndum, á óöruggum
stað í vörugeymslum sínum. Urelt
efni og baneitruð afgangsefni eru
eilíf vandamál fyrir efnafyrirtæki.
Áður fyrr hikuðu þau ekki við að
kasta þeim í ár og vötn en nú er
það bannað. Það kom í ljós í sam-
bandi við Sandoz-brunann að
illgresiseitur frá Ciba-Geigy
flæddi út í Rín skömmu fyrir slys-
ið. Fyrirtækið lét ekki vita af því
og það vakti bæði athygli og reiði.
Eftir Önnu Bjarnadóttur
Dr. Haukur Kristinsson, efna-
fræðingur, flettir í Víkurblað-
inu að heimili sínu í Basel.
Morgunblaðið/Anna Bjarnadóttir.
Slys af þessu tagi og önnur mun
hættulegri koma óorði á efna-
framleiðslu og efnafyrirtæki.
Seveso-slysið á Ítalíu fyrir tíu
árum er enn í fersku minni. Hita-
stigið í ofni Hoffman-La Roche,
sem var þar með efnaframleiðslu,
varð of hátt og Dioxin myndað-
ist. Það er baneitrað efni. Fólk
varð að flytja af stóru svæði og
mörg hundruð hektarar lands
eyðilögðust. Fyrirtækið hreinsaði
svæðið og kom efninu fyrir í tunn-
um sem voru að lokum brenndar
í sérstökum eitureyðingarofnum
Ciba-Geigy í Basel.
Sandoz-bruninn ítrekaði enn
mikilvægi öryggisráðstafana í
sambandi við efnaframleiðslu.
Það var farið vandlega yfír örygg-
isútbúnað Ciba-Geigy eftir slysið
í Bhopal á Indlandi og fyrirtækið
dró verulega úr framleiðslu á
phosgengasi eftir það. Um 10%
af framleiðslukostnaði þess fer í
rannsóknir sem tengjast umhverf-
isvemdun. Fyrirtækið græddi
lengi vel á DDT. Það var notað
sem landbúnðarvamarefni, vann
gegn malaríu og þótti einkar gott
við lúsum f heimsstyijöldinni fyrri.
En efnið var of sterkt, brotnaði
ekki niður og olli tjóni í vistfiæði
dýraríkisins.
„Jafnvægið í náttúrunni er
löngu búið að vera,“ sagði Hauk-
ur. „Það sést best á ökmm í
Bandaríkjunum sem ná eins langt
og augað eygir. En við getum
ekki lifað af án náttúrunnar þótt
hún komist vel af án okkar. Við
þurfum að geta nýtt hana án þess
að eyðileggja umhverfi okkar.
Landbúnaðarefni gera það að
verkum að meiri uppskera næst
af minna landssvæði en áður.
Sumir vilja banna þessi efni en
án þeirra þyrfti að taka meira
land undir landbúnað. Hvar ætti
að taka það? Á að drepa skógana
og þurrka mýrlendið? Það verður
að nota efni með fullri gát og
endurbæta þau. Brautryðjendum
á þessu sviði ber skylda til að
hugsa um umhverfið og náttúruna
en almenningur verður einnig að
hugsa um hvers hann krefst í
lífínu."
Stofnun Jóns Þorlákssonar:
,
Nýtt rit um ríkis-
skóla og einkaskóla
í NÝJU ríti, sem Stofnun Jóns
Þorlákssonar hefur sent frá
sér, er því haldið fram að með
breyttu skipulagi með spara allt
að einn milljarð króna í skóla-
kerfinu. Ritið nefnist Ríkisskól-
ar eða eiakaskólar? og í því er
að finna tvær rítgerðir, aðra
eftir Guðmund Heiðar
Frimannsson menntaskólakenn-
ara og hina eftir Þorvarð
Elfasson skólastjóra Verslunar-
skólans.
Að sögn útgefanda miða hug-
myndir þær, sem settar eru fram
í ritgerðunum, að fjölbreyttari og
betri skólum, hagkvæmari nýtingu
almannafjár, víðtækara frelsi for-
eldra og nemenda til að velja og
hærri launum kennara.
Ritgerð Guðmundar Heiðars
nefnist „Skólar samkvæmt vali“
og þar er að fínna hugleiðingar
um rök og gagnrök fyrir einka-
skóla hér á landi. Ritgerð Þorvarð-
ar Elíassonar nefnist „ódýrari
leiðir - sömu markmið." Þar er
Rflcisskólar
eða einkaskólar?
nn rígcereir, er miAa að nolbrtynarí o* hetrí
skólum. bagkvcmarí nýunjo alnumoafjlr.
riðickarn frelli forcldrm o* ocmrnda lil aA velja
ot h*nt lauoum keooara
Guðmundur Hciðar Frímannsson
og Þorvarður HUasson
reynt að sýna fram á, hvemig
spara megi fé í íslenska skólakerf-
inu með breyttu skipulagi. í rit-
gerðinni er m.a. lagt til að allir
grunnskólar fái sömu upphæð úr
ríkissjóði á hvem nemanda og nú-
verandi mismunur verði aflagður.
Lagt er til að óhagkvæmir fram-
haldsskólar verði lagðir niður og
það sem höfundur nefnir „fjár-
austur í stúdenta“ verði stöðvað.
í formála útgefanda segir, að
eflaust verði margir til að gagn-
rýna hugmyndir Guðmundar
Heiðars og Þorvarðar. „En orðin
eru til alls fyrst, og rökræður um
markmið og leiðir í íslenskum
skólamálum hafa verið allt of litl-
ar. í slíkum rökræðum hlýtur
almannaheill alltaf að vera leiðar-
stjama, en ekki sérhagsmunir
einstakra hópa eða stétta. Skólam-
ir em fyrir nemenduma, en
nemendumir ekki fyrir skólana."