Morgunblaðið - 08.11.1987, Qupperneq 8

8 C
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 8. NÓVEMBER 1987
ELEUTHERIA
UM FYRSTA HEILA LEIKRIT SAMUEL BECKETTS,
SEM ALDREI HEFUR VERIÐ SETT Á SVIÐ
Fyrir nokkru var fjallað hér í
Morgunblaðinu um Óskir mannanna,
upphaf leikrits sem Samuel Beckett
hóf að rita árið 1937 og átti að snú-
ast um nafna hans Samuel Johnson
og einkum og sér í lagi heldur gleðis-
nauð síðustu æviár hans. Beckett
gafst fljótlega upp á þessari tilraun
og snerti ekki á leikritun í réttan
áratug. Þegar hann tók upp þráðinn
á nýjan leik hafði hann varpað móð-
urmáli sínu, enskunni, fyrir róða í
bili og skrifaði þess í stað á frönsku.
Hann reyndist eiga ótrúlega auðvelt
með það: á örfáum misserum skrif-
aði hann þijár skáldsögur og tvö
leikrit, auk fáeinna smásagna.
Ákveðið var að fyrsta leikritið skyldi
gefíð út af Les Editions de Minuit í
París og sá kunni leikstjóri Roger
Blin féllst á að setja það á svið. Á
síðustu stundu komst Beckett að
þeirri niðr .stöðu að verkið væri ekki
nógu gott og tók handritið til baka
og læsti það niðri hjá sér. Þannig
hlaut það svipuð örlög og Óskir
mannanna þótt Beckett lyki að vísu
við það; það hefur aldrei verið sýnt
og aðeins fáeinir útvaldir fræðimenn
hafa fengið að beija handritið aug-
um. Pyrsta heila leikrit Becketts er
nefnilega ekki Beðið eftir Godot, eins
og flestir halda sjálfsagt, heldur kall-
aði hann það Eleuthéria sem er
gríska og þýðir frelsi.
Undirtitill verksins var „drame
bourgeois" og á betur við en hið
gríska heiti þess; verkið er í eðli sínu
háborgaralegt drama um viðkvæman
ungan mann sem á í erfíðleikum með
að fóta sig í samfélaginu. Verkið ber
þessu merki að vera fraumraun —
ef Óskir mannanna eru undanskildar
— og sú mæta kona Ruby Cohn seg-
ir að það sé ekkert undarlegt þótt
Beckett neiti að gera opinbert verk
sem hann skrifaði árið 1947; hitt sé
stórfurðulegt að honum skyldi á
sínum tíma láta sér til hugar koma
að setja það á svið eða prenta á
bók. Undrunarefni eru ekki uppurin:
Hvemig stendur á því, spyr Cohn,
að Beckett skuli hafa skrifað svona
tiltölulega venjulegt leikrit rétt áður
en hann samdi Beðið eftir Godot, sem
olli beinlínis byltingu í leikritun?
Cohn veit hvað hún er að segja því
hún er í hópi þeirra sem fengið hafa
að skoða handritið að Eleuthéria og
í þessari grein verður byggt á úttekt
hennar á þessu ófullburða verki. Því
það er þrátt fyrir allt merkilegt og
athyglisvert, þó ekki væri annað en
sem heimild um þroska Becketts sem
leikritahöfundar.
Ungi maðurinn, sem fyrr var getið
um, heitir því eftirtektarverða nafni
Victor Krap og það er hann sem
sækist eftir því frelsi sem nafn leik-
ritsins vísar til. Victor er einn af
ótal mörgum aðalpersónum í ótal
mörgum borgaralegum leikritum
sem fjalla um svipað stef og það
veit Beckett auðvitað manna best. í
leikritinu sjálfu gerir glerskeri nokk-
ur gys að slíkum persónum með
þessum orðum: „Þú ert fátæki ungi
maðurinn, hetjulegi ungi maðurinn.
Við sjáum þig deyja eins og hund
um þrítugt, þijátíu og þriggja ára,
magnþrota eftir erfíðið, eftir upp-
götvanimar, uppétinn af radíumi,
kraminn eftir vökur, eftir þrenging-
ar, dauður í krossferð, skotinn af
Franco, skotinn af Stalín. Við hyllum
þig. Móðirin visnar af sorg, unga
stúlkan líka, það skiptir engu máli,
við þurfum menn eins og þig, menn
með hugsjónir, ofar þægindum, ofar
meðaumkun, svo það sé hægt að
halda áfram að selja nammið."
„Ubi nihil vales ...“
Þrátt fyrir þessa útreið er Victor
Krap eftir sem áður hugsjónahetjan
í leikritinu og sækist þrotlaust eftir
frelsinu. Það sem aftur á móti er
óvenjulegt er að hann er ekki á hött-
unum eftir frelsi til þess að öðlast
jafnrétti, bræðralag, réttlæti eða eitt-
hvað álíka eins og svo margar
borgaralegar hetjur — heldur þráir
Victor frelsi til þess að gera ekki
neitt svo hann geti að lyktum orðið
ekki neitt. Eins og hann segir sjálf-
ur: „Það er kannski kominn tími til
að einhver sá einfaldlega ekkert."
Svo vitnað sé til hins glaðsinna
menntaskólaspekings Amold Geul-
incx: „Ubi nihil vales, ibi nihil vel-
is...“
Eleuthéria gerist í París á þremur
dögum óg er skipt niður í þijá hefð-
bundna þætti. Sviðið deilist í tvennt:
stofu Krap-ijölskyldunnar sem er
ríkulega búið húsgögnum, og hótel-
herbergi Victors sem er næstum
tómt. Fyrsti þátturinn gerist svo til
eingöngu hjá Krap-fólkinu en Victor
heldur kyrru fyrir á hóteli sínu; í
öðmm þætti hefur stofan verið færð
til á sviðinu og hótelherbergi Vict-
ors, þar sem atburðarásin heldur
áfram, fær aukið rými, og í þriðja
þættinum er stofan horfín og her-
bergi unga mannsins teygir sig um
sviðið allt. Þannig hefur sviðsmyndin
verið notuð með heldur augljósum
hætti til þess að túlka tvö ólík lífsvið-
horf.
Leikritið byijar líka á þrautreynd-
an hátt. Þjónn birtist og tilkynnir frú
Krap að kominn sé ókunnur gestur
en það reynist síðan vera systir frúar-
innar sem á miðjum aldri hefur upp
úr þurru gifst manni að nafni Dr.
Piouk. Sem þær systumar em að
spjalla saman kemur þriðja konan,
það er frú Meck sem nýlega er orðin
ekkja, og í samtölum þeirra kemur
fram að Victor, sonur Krap-hjón-
anna, hefur farið að heiman fyrir
tveimur ámm og vill með engu móti
snúa heim til sín aftur. Von bráðar
birtist svo Dr. Piouk að sækja konu
sína og síðan herra Henri Krap, sem
gantast óspart við gestina. Frú Krap
hverfur á braut og er skömmu síðar
kynnt til leiks hinum megin á svið-
inu, í hótelherbergi Victors, en lætur
svo ekki sjá sig. Á meðan hefur
Henri Krap gómað kæmstu Victors,
ungfrú Skunk, og reynir að sann-
færa hana um að látast vera lifandi,
svo Victor geti gert slíkt hið sama.
Þegar frú Krap birtist á ný verður
þeim hjónum sundurorða og herra
Krap hótar að drepa konu sína en
allt fellur í ljúfa löð þegar hún segir
honum að hún hafí tjáð Victor að
komi hann ekki heim í föðurgarðinn
fái hann ekki framar neina peninga
frá þeim. Þar með er búið að kynna
fléttu af því tagi sem óteljandi leik-
rit snúast um: verður hægt að fá
Victor, með góðu eða illu, til að snúa
aftur? Þættinum lýkur þó ekki á
þessum örlagaþmngna hápunkti
heldur brýtur Beckett spennu hins
klassísk borgaralega og/eða „well
rnade" leikrits með innilegum sam-
ræðum milli herra Krap og þjónsins
Jacques og síðan fellur tjaldið er
herra Krap situr hreyfíngarlaus í
hægindastól sínum.
Kínverskur pynt-
ingameistari
í öðmm þætti kemur á daginn að
herra Krap hefur andast skyndilega
meðan tjaldið var dregið fyrir. Þátt-
urinn hefst raunar á því að Victor
fleygir öðmm skónum sínum af of-
forsi gegnum glugga á hótelherberg-
inu sínu og umsvifalaust birtist
glerskeri í fylgd tíu ára sonar síns
til þess að setja nýja rúðú í. Þeir
feðgar em síðan að dunda við þetta
verk það sem eftir er leikritsins.
Annars gengur þátturinn aðallega
út á heimsóknir alls konar fólks til
Victors og gengur maður undir
manns hönd til þess að reyna að fá
hann heim á ný. Fyrst birtist frú
Meck með tvo kraftakarla sér til
Konurnar þrjár í örþáttungnum Come and Go. Þær virðast eiga sér fyrirrennara bæði i Óskum mann-
anna og Eleuthériu.
Kvikmyndir ætlaðarfólki sem er
blint, þroskaheft eða tveggja ára
- SEGIR GLEN
eftir Mary Blume
Öðmm leikkonum fremur hefur Glenda Jackson sýnt og
sannað að hún getur nánast hvað sem er, þótt ekki hafí
henni sjálfri ætíð verið það ljóst. Þegar hún hlaut Óskarsverð-
laun fyrir sinn i Women in Love eftir Ken Russel lét hún í
ljós efasemdir um að hún væri fær um að leika gaman-
hlutverk. Síðan tók hún sig til og vann önnur Óskarsverðlaun
fyrir leik sinn í gamanmyndinni A Touch of Class.
Hæfíleikinn til að geta hvað sem er ekki það sama og
að gera það eins og Glenda Jackson. Eina leikgerðin sem
hún hefur ekki spreytt sig á er söngleikur af léttara taginu.
Hún væri fús að reyna, en efast um að röddin þyldi átta
sýningar á viku. Að undanfömu hefur hún aðallega leikið á
sviði, t.d. í harmleiknum „Strange Interlude" eftir Eugene
O’NeiIl þar sem hún er á sviðinu þær fímm klukkustundir
sem sýningin stendur, í Fedm eftir Racine og í „Handan
garðs Allah“ sem ergamanleikur. Svo mætti lengi telja, en
Gtenda Jackson hefur löngu sannað að hún er jafnvíg á
hvíta tjaldinu og leiksviði. Hún er sjálfsömgg, gáfuð og
skynsöm. Hún liti á það sem persónulega móðgun að vera
kölluð stjama og fátt er henni eins á móti skapi og það að
gefa tilfínningunum lausan tauminn í leik. „Það skiptir „
meginmáli í leik að þú, einstaklingurinn, ert ekki til,“ segir
DAJACKSON
hún. Þetta merkir þó ekki að hún notfæri sér ekki það sem
hún kallar persónuleg áhrif til þess að ýta undir verkefni
sem hún hefur áhuga á. Og hví skyldi hún ekki notfæra sér
það vald sem hún hefur haft svo mikið fyrir að öðlast?
„Mér þykir það alltaf kaldhæðnislegt þegar kona er kominn
á þann aldur að hún hefur aflað sér töluverðrar reynslu sem
kona og sem leikkona, ef svo vill til að hún er leikkona,
þegar hlutverkin sem hún fer með endurspegla ekki alla
þessa reynslu. Ég hef orðið að sækjast eftir slíkum hlutverk-
um og ég er svo heppin að annaðhvort hefur þau rekið á
fjörur mínar eða ég hef hitt á fólk sem hefur verið reiðubúið
að takast á hendur uppfærslur með slíkumm hlutverkum."
„f Bretlandi hefur aldrei verið neinn verulegur áhugi af
hálfu þeirra sem teljast hafa þann starfa að stjóma upp-
færslum og íjármagna þær að leggja fé í brezk viðfangsefni.
Þeir vilja heldur sjóða saman sjónvarpsþáttaröð eða búa til
ótnerkilega eftirlíkingu af einhverri amerískri mynd eða fara
bara í hádegisverð. Það sem ég á við er að þeir væru alsæl-
ir með að vera alltaf að snæða hádegisverð." Sjálf borðar
hún aldrei í hádeginu. „Ég held líka að það sé sérstaklega
erfítt fyrir konur að fá einhverju framgengt sem samræmist
ekki fyrirfram mótuðum hugmyndum þeirra. Ogef mann
langar til að gera eitthvað sem hefur á sér minnsta femín-
istabrag er eins gott að gleyma því strax, því þeir verða
skejfíngu lostnir við tilhugsunina."
Árið 1971 lék Glenda Jackson í mynd Johns Schlesinger,
Sunday, Bloody Sunday. Handritið að þeirri mynd segir hún
vera gáfulegasta handrit sem hún hefur nokkum tíma lesið.
Vissulega er þessi mynd ein sú bezta sem gerð hefur verið
síðustu tuttugu ár og því miður er vart hægt að ímynda sér
að slík mynd væri gerð í dag.
„Hvert er þetta farið? Það var ekki nóg með að handritið
væri gáfulegt heldur gerði það ráð fyrir gáfuðum áhorfend-
um, en þær myndir sem nú eru gerðar em víst ætlaðar fólki
sem annaðhvort er blint, þroskaheft eða tveggja ára að
aldri. Auðvitað er þetta vegna áhrifa sjónvarpsins."
Hún telur að það vanti nútímalegar kvikmyndir um brezkt
þjóðlíf um þessar mundir. „Nú er margt að gerast í Bret-
landi. Sjálfsímynd Breta hefur breytzt og er að breytast og
ég held að við eigum að gefa þessum breytingum gaum.
Það er auðvitað hægt að gera í leikhúsi en þar er áhorfenda-
hópurinn svo fámennur. Nú er ég að tala um viðfangsefni
sem vektu áhuga í Bretlandi og ekki síður áhuga umheims-
ins. Það leikur ekki vafi á að allt of lítið er gert af því að
sviðsetja viðfangsefni sem höfða til okkar hér og nú og það
er skoðun mín að við verðum að leggja af þennan vana.“
Næsta kvikmynd Glendu Jackson nefnist „Business as
Usual" og hún byggist á sannri sögu um konu sem var rek-
in úr starfí í Liverpool af því hún kvartaði undan kynferðis-
legri áreitni á vinnustað. „Myndin fjallar fyrst og fremst um
það hvemig mál er varðar kynferðislega áreitni er með-
höndlað og hvemig hægt er að sanna að slíkt hafi átt sér
stað. Það er afar erfítt að skilgreina þetta og færa rök að
því. Þessi mynd fjallar ekki einungis um England heldur er
hún um það hvemig kona sér sjálfa sig og hvernig þjóð-
félagið lítur á hana.“
í hvert hlutverk leggur hún allt sem hún á, jafnvel þegar
hún leikur geggjaðar persónur eins og geðlækninn í „Beyond
Therapy". Hún stendur ákveðið gegn því að reynt sé að
fegra hana en á sviðinu hrífur hún áhorfandann með sér
með því að beita textanum. Hún bókstaflega knýr á og
lætur þannig í ljós ákveðið vald og í því sambandi telur hún