Morgunblaðið - 13.08.1988, Síða 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. ÁGÚST 1988
FRAMTÍÐ ÍSLENSKRAR MENNINGAR FRAMTÍÐ ÍSLENSKRAR MENNINGAR FRAÍ’
A.vordögum, nánar
tiltekiðþann 14. maí
sl., gekkst Stofnun
Sigurðar Nordals fyrir
málþingi um íslenska
menningu. Málþingið
bar yfirskriftina Á
íslensk menning
framtíð fyrir sér?
Framsöguerindi fluttu
þau Mary Guðjónsson,
stundakennari við
Heimspekideild
Háskóla Islands og
Gérard Lémarquis
kennari. Auk þeirra
voru mælendur Birgir
Sigurðsson
rithöfundur, Gerður
Steinþórsdóttir
kennari, Guðmundur
Emilsson
hljómsveitarstjóri og
Sveinn Einarsson
leiklistarfræðingur.
Málþingið sóttu um 60
manns og stýrði því
Páll Skúlason prófessor
við Heimspekideild
Háskóla Islands.
Um íslenska menningu
Einangrun
að er nokkrum erfíðleikum
bundið að ræða um sérkenni
tiltekinnar menningar þar sem erfítt
er að taka ákveðna menningarþætti
útúr án þess að afbaka þann veru-
leika sem að baki býr. Stærsti vand-
inn liggur þó í sjálfu hugtakinu.
Þegar talað er um sérkenni eða tak-
markanir menningar er því líkast
sem menning væri ílát af tiltekinni
stærð og lögun sem aðeins geti tek-
ið við ákveðnu magni áður en það
afmyndaðist eða eyðileggðist. En
menning er ekki brothætt ílát; ennþá
síður tilbúinn smíðisgripur (þótt
færa megi að því rök að afurðir
hennar séu einmitt það). Menning
er öllu heldur lifandi heild. Hún tek-
ur sífelldum breytingum: vex, dregst
saman, þenst út, eflist, missir þrótt;
hún skapar og er sköpuð. Menningu
ætti ekki að setja neinar takmarkan-
ir og það er heldur ekki hægt. Allar
tilraunir til að leggja á hana hömlur
eru bæði hættulegar og snúast auð-
veldlega upp í andstæðu sína.
Eigi að síður er hægt að fjalla
um tiltekinn þjóðfélagsveruleika og
benda á hvar og hvemig hann hef-
ur, í rás sögunnar, mótað hina sýni-
legu menningu svo og hvemig hann
mótar hana í samtímanum. Einnig
er hægt að ræða þær hættur sem
tiltekinni menningu stafar af
pólitískum og félagslegum viðhorf-
um og vemleika, og þetta er það sem
ég hef í hyggju að gera hér.
Áður en ég sný mér að íslenskri
menningu langar mig að skýra hvað
ég á við, í þessu erindi, með orðinu
menning. Ætlun mín er ekki sú að
skilgreina orðið, en þó sýnist mér
að á því séu tvær meginhliðan ann-
ars vegar það hvemig hinir ýmsu
og ólíku þættir í vitsmunalegu og
andlegu lífí birtast hjá einstökum
þjóðum eða þjóðahópum; og hins
vegar hvemig þetta líf birtist í listum
hverrar þjóðar. Það síðamefnda tak-
marka ég reyndar aðallega við bók-
menntir af þeirri einföldu ástæðu
að þær em það svið sem ég get tal-
að um af mestri reynslu og þekk-
ingu.
Eg myndi vilja greina hugtakið
menning í þijá þætti sem hver með
sínu móti leggur sitt af mörkum við
að birta og tjá þessa tilteknu menn-
ingu sem í okkar tilviki er íslensk
menning. Þessir þættir em: sið-
menning, fjölþjóðamenning og þjóð-
menning.
Með orðinu siðmenning á ég við
þá hefð sem við á Vesturlöndum
getum kallað sameiginlega menn-
ingararfleifð okkar: þessa siðmenn-
ingu okkar sem á rætur að rekja til
hinnar klassísku menningar, þ.e. til
Grikkja, Rómveija og gyðinga sem
og hins kristna menningararfs, en
þessi sögulega reynsla okkar er
homsteinn og sameign allra sam-
félaga í Evrópu og þeirra samfélaga
sem þau hafa reist.
Með orðinu fjölþjóðamenning vísa
ég til þeirra menningarstrauma sem
liggja á milli þjóða og þjóðahópa og
tengir þær hverja við aðra. Hvað
ísland varðar þýðir þetta einkum þá
strauma sem tengja það við önnur
samfélög í Norður-Evrópu (Norðurl-
öndin, England og Þýskaland).
Með orðinu þjóðmenning á ég ein-
faldlega við þá menningu sem hver
þjóð mótar með sér undir áhrifum
siðmenningarinnar og fjölþjóða-
menningar. Sú menning mótast
einnig af séreinkennum þjóðarinnar
sem og viðleitni hennar til að við-
halda sínum sameiginlega menning-
ararfí. Hér fléttast margir þræðir
saman: stjómmálalegt mynsturþjóð-
arinnar, efnahagslegur veruleiki, fé-
lagslegt umhverfí, trúarbrögð og
menntun svo aðeins sé nefnt það
augljósasta. Eitt af því mikilvægasta
er auðvitað tungumálið sem þjóðin
á í sameiningu en þegar öllu er á
botninn hvolft er hinu listræna lífí
í öllum sínum margbreytilegu mynd-
um einmitt miðlað í gegnum tungu-
málið.
Þótt ég hafi minnst á það í upp-
hafí að fyrir mér hafi menning eng-
ar takmarkanir þá koma mér í hug
viss einkenni þegar ég hugsa um
íslenska menningu, eða öllu heldur
þegar ég hugsa um það hvemig ís-
lendingar ræða um menningu sína.
Eitt þessara atriða er sú almenna
skoðun að íslensk menning hafí
mótast í einangrun; annað, hversu
mikil áhersla er lögð á bókmenntir,
eða öllu heldur á ákveðið bók-
menntaform; þriðja atriðið er sú
hugmynd að tungumálið eigi sér
sjálfstæða tilveru óháða öllu öðru.
Ég tel að íslendingar jafnt sem
útlendingar hafí gert allt of mikið
úr þessari einangrun. Orðið sjálft
er villandi og gerir þá kröfu til menn-
ingarinnar að hún sé einstök en
undir þeirri kröfu fær menningin
ekki staðið. Það er rétt að vegna
landfræðilegrar legu sinnar og fá-
mennis hefur landið í gegnum tíðina
verið nokkuð afskekkt. Að öllum
líkindum hefur íslendingum alltaf
veist það erfíðara en öðrum þjóðum
Evrópu að fylgjast náið með hrær-
ingum í menningarmálum á hveijum
tíma. (Þetta á að sjálfsögðu ekki við
lengur og áhyggjur Islendinga í
menningarlegu tilliti stafa einmitt
að nokkru leyti af þessari stað-
reynd.) Engu að síður hefur ísland
aldrei staðið utan áhrifavalds hins
sameiginlega menningararfs Evrópu
og ég held að við skyldum varast
að leggja of mikla áherslu á þessa
umtöluðu einangrun eða álíta hana
æskilega og ætlast af þeim sökum
til þess að sú menning sem á henni
byggist sé einstök.
Menning verður ekki vemduð með
einangrun, jafnvel þótt einangrunin
væri hugsanleg. Menning þarf nær-
ingu til að dafna og ein helsta og
kannski mikilvægasta leiðin til að
veita menningu næringu sína og
tryggja einstaklingunum listrænt
frelsi er sú að blanda af dugnaði
saman þjóðlegri hefð og skoðana-
skiptum. Menning sem treystir ein-
göngu á mátt sinn og megin hlýtur
að stirðna og glata sveigjanleika
sínum. En sérhverri menningu er
sveigjanleiki lífsnauðsynlegur ef hún
á að halda lífsþrótti sínum.
Ég er ekki að leggja til að við
förum að elta uppi yfirborðsleg áhrif
erlendis frá. Þvert á móti er líklega
of mikið af þeim nú þegar í okkar
samfélagi. En utanaðkomandi áhrif
eru staðreynd og reyndar mikilvæg
staðreynd og því verðum við að líta
á þau raunsæjum augum og bregð-
ast við þeim á jákvæðan hátt fremur
en neikvæðan. Menningin fær ekki
vaxið og dafnað og í rauninni þrífst
hún ekki ef þeir sem móta vitsmuna-
legt, akademiskt og listrænt líf þjóð-
arinnar stinga hausnum í sandinn
og hrópa „látið okkur vera því við
erum einstök".
Ég held því ekki fram að það sé
auðvelt fyrir neina þjóð að viðhalda
menningarlegri sjálfsmynd sinni.
Það er ekki auðvelt. Það er reyndar
sérstaklega erfitt fyrir jafn smáa
þjóð sem hin íslenska er. Islendingar
verða að fínna leið til að hagnýta
það góða í kringum sig án þess þó
að glata sjálfsmyndinni. Menn geta
orðið þrælar sjálfra sín og hugmynda
sinna ekki síður en ytri áhrifa.
Bókmenntir
Ég hef einnig tekið eftir því að
sumir, að minnsta kosti, álíta annan
þátt í íslenskri menningu mjög þýð-
ingarmikinn, en það eru bókmennt-
ir. Ég hef það stundum á tilfinning-
unni að þeir sem taka virkan þátt í
menningarlífinu telji margir hveijir
að það sem geri ísland að heild sé
í rauninni ekki annað en tiltekinn
bókmenntaarfur og að tungumálið
verði ekki slitið úr samhengi eða
tengslum við þessar bókmenntir; að
það sem bindi íslendinga saman sé
fyrst og fremst þessi bókmenntaarf-
leifð frá miðöldum sem er miðlað til
okkar í gegnum ákveðna tegund
nútímabókmennta; að án þessara
miðaldabókmennta hefðu Islending-
ar lítið eða ekkert hver til annars
að sækja. En þetta er augsýnilega
rangt, þetta getur ekki verið rétt.
Ifyrir þorra fólks er hina menningar-
legu sameign að fínna á ótal öðrum
sviðum samfélagsins; í starfi, vin-
áttu- og ijölskyldutengslum, stjórn-
málum, íþróttum og tómstunda-
starfí, og ekki síður í yndi af öðrum
listum en bókmenntum: myndlist,
tónlist, leiklist o.s.frv. Við skyldum
ekki líta á þessi réttmætu verðmæti
sem eitthvað fjarlægt eða framand-
legt í menningarlífi hins „sanna“
íslendings. Þau eru það ekki; þau
eru menningu þjóðarinnar jafnt sem
okkur sjálfum brýnasta lífsnauðsyn
vegna þess að þau tilheyra okkur
hér og nú á þessari stundu.
Sú mikla athygli, sem þáttur bók-
mennta í því að móta menningarlíf
þjóðarinnar hefur fengið, einskorð-
ast að verulegu leyti aðeins við eitt
bókmenntaform; þ.e. við frásögnina.
Þótt önnur form séu oft nefnd og
■ Tónskáldin sem fara til Osló. Fremri röð: Hildigunnur Rúnarsdóttir og Ríkharður H. Friðriksson.
Aftari röð f.v.: Hilmar Þórðarson, Eiríkur Örn Pálsson, Þórólfur Eiríksson og Hróðmar I. Sigurbjöms-
son. Á myndina vantar Misti Þorkelsdóttur.
Ung tónskáld
í Norræna húsinu
Kynning á verkum sem flutt verða
á tónlistarhátíð ungs fólks í Osló
Tónlistarhátíð ungs fólks á
Norðurlöndum hefst í Osló
á morgun, 14. ágúst og stendur
til 20. þessa mánaðar. Hátíð þessi
er haldin árlega og er þess
skemmst að minnast er hún var
haldin í Reykjavík síðastliðið sum-
ar. Á hátíðina í Osló fara að þessu
sinni tveir hljóðfæraleikarar og
sjö tónskáld frá íslandi og eru
íslensku verkin fjölbreytt, allt frá
einleiksverkum til verka fyrir
heila hljómsveit.
Í tilefni tónlistarhátíðarinnar í
Osló efnir U.N.M.(Ung Nordisk
Musikfest) á íslandi til tónleika í
Norræna húsinu í dag, laugardag
13. ágústklukkan 16. Þar verða flutt
sex af þeim sjö verkum sem eru
framlag íslands til hátíðarinnar í ár.
í samtali við Hróðmar Sigurbjöms-
son tónskáld, sem sæti á í stjórn
U.N.M. á íslandi sagði hann að á
tónleikunum í Norræna húsinu kæmi
fram kór U.N.M. ásamt hljóðfæra-
leikurunum Bryndísi Pálsdóttur
fíðluleikara, Guðna Franzsyni klari-
nettuleikara, Guðrúnu Birgisdóttur
flautuleikara og Laufeyju Sigurðar-
dóttur fiðluleikara. „Kór U. N.M. á
íslandi var stofnaður sérstaklega
fyrir tónleikana í dag því á hátíðinni
sjálfri verða flytjendur aðrir," sagði
Hróðmar. í Norræna húsinu í dag