Morgunblaðið - 13.08.1988, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. ÁGÚST 1988______________B 3
’ÍÐ ÍSLENSKRAR MENNINGAR FRAMTÍÐ ÍSLENSKRAR MENNINGAR FRAMTÍÐ
jafnvel viðurkennd þá njóta þau ekki
þeirrar virðingar sem frásögnin nýt-
ur. Hin fjölbreytilegustu efni í guð-
fræði og heimspeki eða vönduð og
metnaðarfull umQöllun um bók-
menntir og listir eru lítils metin í
vitund þjóðarinnar. Oft er raunar
litið framhjá þessum efnum. Á engu
þessara sviða gegnir frásagnarfor-
mið nokkru meginhlutverki, og má
reyndar telja líklegt að það væri
þessum greinum vitrænnar hugsun-
ar Qötur um fót. Skortur á slíkum
bókmenntum gerir þjóðmenninguna
til muna fátækari og fábrotnari.
Samfara þessu hafa ákveðnir
þættir í sameiginlegum menningar-
arfi Evrópu verið sniðgengnir eða
einungis hylltir í orði kveðnu. At-
hyglin hefur einskorðast svo mjög
við íslendingasögumar, að óeðlilega
mikið hefur verið lagt upp úr þeirri
sýn á manninn, sem sprottin er úr
bókmenntum er byggjast á ákveðn-
um þáttum í miðaldamenningu
Norður-Evrópu, og það jafnvel róm-
antískri túlkun á þessum þáttum.
Þetta hefur leitt til þess að aðrir
þættir í menningarlegri auðlegð okk-
ar fara nokkuð forgörðum, þótt þeir
ættu að skipa veglegan sess í lífi
þjóðarinnar.
Klassískum bókmenntum Grikkja
og Rómverja er lítill sómi sýndur í
menntakerfi þjóðarinnar. Hin sígildu
verk þessara miklu menningarþjóða
einsog Odysseifskviða, hinir miklu
grísku harmleikir, Platón, Aristóte-
les eða Eneasarkviða fá lítið rúm,
einsog reyndar einnig Biblían sem
þó hefur merkilegu hlutverki að
gegna, ekki aðeins sem trúarlegt rit
heldur einnig sem stór hluti af hinum
sameiginlega bókmenntaarfi. Það
sama gildir einnig um önnur meist-
araverk úr bókmenntahefð Evrópu,
svo sem Hinn guðdómlega gleðileik.
Sum þessara verka eru til í íslensk-
um þýðingum, önnur ættu að vera
það. Reynist ókleift að þýða þessi
verk ættu íslenskir nemendur að lesa
þau í aðgengilegum þýðingum á er-
lendum málum: það má alls ekki
útiloka þau á grundvelli tungumáls-
ins eins.
Þetta leiðir mig að síðasta efninu
sem mig langar að ræða um, en það
er tungumálið.
Tungumálið
Ég geri mér ljóst að þetta er við-
kvæmt atriði, og að vegna þess að
ég er útlendingur gætu skoðanir
mínar vakið efasemdir eða tor-
tryggni, en ég vil samt varpa þeim
fram til umhugunar. Pyrst vil ég
segja það að ég get ekki litið á
tungumálið sem einangrað eða af-
markað fyrirbæri. Ég held að ekki
sé hægt að kenna málfræði og stíl
ein og sér, eða að unnt sé að ræða
af viti um tungumál án tillits til inni-
halds þess, þ.e. þeirra margbreyti-
legu mynda sem notkunin gefur
því. Ég trúi því ekki heldur að mögu-
legt sé að vemda tungumál, þ.e. að
takmarka það með valdboði, því
tungumál er lifandi miðill. Til tungu-
málsins eru gerðar of margar kröfur
til að slíkt sé framkvæmanlegt. Sú
staðreynd að við lifum á tækniöld
krefst þess sífellt að reynt sé á þan-
þol tungunnar og tjáningarmátt
hennar. Við verðum að bregðast við
þessum kröfum og standast þær,
Þetta þýðir ekki að ómögulegt sé
að veija tunguna eða að það sé
óæskilegt, en slíkt verður að gera
af yfirvegun og raunsæi. Hér dugir
ekki að streitast á móti og reka upp
ramakvein yfir erlendum áhrifum.
Þessi áhrif eru staðreynd, og þau
sýna engin merki þess að úr þeim
dragi, eða að þau séu að hverfa, og
Fyrir nokkrum árum fékk
franskur rithöfundur, Gilles
Lapouge, peninga frá útgefanda
sínum til að skrifa bók um menn-
ingu kuldans. Af handahófi valdi
hann að he§a rannsókn sína á Is-
landi. Hann spurði rithöfunda,
mannfræðinga og fleiri en fann
ekkert til að skrifa um. Hann komst
að þeirri niðurstöðu að íslensk
menning væri mjög lítið tengd
umhverfinu, hvað veðráttu og
landafræðiskilyrði varðar.
íslendingar eru farandþjóð, lítið
háð jörðinni, þjóð sem hefur aldrei
lifað í takt við loftslagið. Þetta er
dreymin þjóð, sem gerir áætlanir,
virk í skáldskap en næsta fákunn-
andi í heimilisiðnaði og byggingar-
list og siðasnauð. Þetta er fólk orku
og hreyfíngar en hvorki íhugunar
né dulhyggju. Menn sem eru hrifn-
ari af frásögnum og skáldskap held-
ur en af hugmyndafræði og goð-
sögnum.
íslendingar skara fram úr í list-
um sem hægt er að taka með sér
í ferðatöskunni (bókmenntum, mál-
aralist og tónlist) en ekki í þeim
listum sem tengja mann við um-
hverfi hans. Sköpunin hjálpar að |
ef við bregðumst við þeim með göml-
um og útjöskuðum slagorðum leiðir
það til menningarhroka sem aðeins
mun veikja menninguna.
Flestir Íslendingar vilja nota
tungumálið til virkra boðskipta; þeir
vilja að öllum líkindum nota móður-
mál sitt í þessum boðskiptum en
þegar á reynir þá velja þeir það sem
kemur hugsunum þeirra, óskum og
þörfum best til skila. Vilji fslending-
ar halda í þjóðlega sjálfsmynd sína
og menningu, verður íslenskan að
vera skilvirkur miðill slíkra boð-
skipta. Ein leið til að svo verði er
sú, að þenja kröftuglega út takmörk
tungunnar í samræmi við innri gerð
hennar sjálfrar. Þetta næst ekki með
því að boða einangrun eða höfða til
þröngsýnna og hrokafullra hags-
muna. Það er t.d. ekki hlutverk hins
almenna borgara þessa lands að
„vemda" tunguna með það fyrir
augum að geta lesið handrit frá
miðöldum áreynslulaust. Aðeins lítill
hluti þjóðarinnar kemur til með að
flýja umheiminn í stað þess að
framlengja umhverfíð eða fegra
það. ísland er með sterka menningu
ogþar af leiðandi hefðir en fáa siði.
I gegnum aldimar hafa íslend-
ingar haft ágætis nábýli við náttúr-
una þó án sérstaks innileika. í öllum
íslendingasögunum er aðeins einu
sinni minnst lofsamlega á náttúr-
una. Fegurð íslenskrar náttúm var
uppgötvuð á 19. öld í Kaupmanna-
höfn. Náttúmna uppgötvuðu menn
í Evrópu þegar þeir fóm að búa í
borgum. Islensk þjóðemiskennd
notaði náttúmna sem lyftistöng.
Þótt mótsagnakennt sé geta eriend
áhrif orsakað sterkar tilfínningar
til náttúm föðurlandsins.
Eftir sjálfstæði gat ísland ekki
stýrt örlögum sínum á öllum svið-
um. Landið valdi tvennt, sem það
kemur aldrei til með að gefa eftir
í. Tungumálið og fiskveiðilögsög-
una. A þessum sviðum er þjóðin
tilbúin að taka afstöðu sem er í
andstöðu við fjárhagslegan ávinn-
ing. Áhyggjur af heilsu íslenskrar
tungu þykja mér alitaf broslegar
því í þeim efnum gæti ísland kennt
ölium, þar á meðal Frökkum sem
sagt er að sé mjög umhugað um
tungumál sitt.
hafa lifandi áhuga á slíkum lestri
þessara handrita. Það er að sjáif-
sögðu kostur að íslendingar geti les-
ið allar bókmenntir sínar án þýðinga
eða erfiðleika og það er eðlilegt að
reynt sé að halda tungumálinu í því
horfi að svo verði áfram. En menn-
ingarlegir hagsmunir jafn lítils hóps
geta ekki myndað uppistöðuna í
nútímamenningu — og þeir gera það
ekki heldur. Tungumálið verður að
svara þörfum og óskum þjóðarinnar
og að lokum mun það gera það með
einum eða öðrum hætti.
Ég hef ekki minnst á það hve
íslendingum er nauðsynlegt að hafa
a.m.k. eitt erlent mál á valdi sínu
en þeir sem vilja varðveita lífsþrótt
íslenskrar menningar verða að íhuga
þetta atriði af lífi og sál. Þær að-
stæður sem íslendingar búa við nú
á síðari hluta 20. aldar krefjast þess
að í daglegu lífi sínu styðjist þeir
við erlent mál á sviði stjómmála,
samskipta og efnahagsmála jafnt
sem í fræðilegum störfum og listiðk-
Á sviði lífsstíls eða umhverfis
virðast íslendingar ekki hafa valið
að tryggja sjálfstæði sitt. Færeyjar
völdu hina leiðina. Héldu siðum
sínum en afsöluðu sér sjálfstæði.
En siðir storkna þegar lífsvenjur
breytast þannig að menning sem
byggð er á frásögnum, tungu og
hafí á sennilega meiri framtíð fyrir
sér heldur en menning byggð á
dauðum siðum.
Á 20. öld náðu tugir landa sjálf-
stæði. Menningarlegt blómaskeið
margra þeirra var stutt og á
ákveðnu tímabili: þegar nýlendu-
valdið var ennþá til staðar en þjóð-
emisvitund orðin mjög sterk. Á
slíkum tímum tekur menningar-
framleiðsla mið af fyrirmynd sem
er hötuð og dáð um leið. Þetta
ástand er örvandi þvi það stuðlar
að því að séreinkennum sé haldið
til að girða mörkin.
Sjálfstæði (sem pólitískt séð er
auðvitað æskilegt en það er annað
mál) hefur í för með sér tíma-
bundna menningarrýmun. Sjálfs-
ánægjan skapar konformisma og
minnkandi kröfur. í stað þess að
taka mið af kúgandi valdi reynir
un. Það getur skipt sköpum fyrir
samfélagið í heild hvemig Islending-
ar taka á þessu mikilvæga atriði sem
hefur alls ekki verið gaumgæft, né
rætt nægilega meðal þeirra sem
bera ábyrgð á því að mennta þjóðina
og halda menningu hennar lifandi.
Hér að framan hef ég aðeins tæpt
á örfáum þeirra atriða sem ég hug-
leiddi við samningu þessa spjalls.
En ég vil leggja á það ríka áherslu
að í mínum augum eru þetta ekki
annmarkar á íslenskri menningu.
Öllu heldur er hér um að ræða þætti
sem hafa vakið mig til umhugsunar
og gætu að mínu mati stofnað f
hættu hinum mikla menningarauði
sem þjóðin hefur vissulega fengið í
arf.
Þýðing: Garðar Baldvinsson
Höfundur er stundakennari ial-
mennri bókmenntafræði við Há-
skóla íslands ogístjóm Fulbright-
stofnunarinnar á íslandi.
þjóðin að taka mið af heiminum
öllum. Nýsjálfetætt rfki reynir að
ná heimsmælikvarða sem auðvitað
og sem betur fer er ekki til.
Þangað til nýtt jafnvægi er fund-
ið, sem við vitum ekki hvað verður,
er sjálfstæði svo tímafrekt að varla
vinnst tími til að vera sjálfstæður.
í staðinn fyrir að skoða okkar
tímabil sem framhald og endi,
versnandi eða batnandi, ættum við
kannski frekar að líta á það sem
kafla sem lokið er eða ólokið: ísland
meltir sjálfstæði.
Það er enginn minnihlutahópur
f landinu með þá sérstöðu, hvort
heldur trúarlega, stjómmálalega
eða svæðisbundna að hann geti
komið fram með önnur og ólík sjón-
armið, en samt talist rödd sem tal-
ar innan frá. Það eru einstaklingar
með ákveðnar skoðanir og þrýsti-
hópar en enginn marktækur minni-
hlutahópur. Því eru útlendingar oft
spurðir um álit en skoðun þeirra
er venjulega hagsmunaháð eða
ómerkileg vegna þekkingarleysis.
Og frá hvaða sjónarhóli gætu þeir
talað? Evrópa sefur en ísland er á
vaktinni.
Höfundur er kennari.
ISLAND ER A YAKTINNI
eftir Gérard Lémarquis
verða flutt verk eftir Eirík Öm Páls-
son, Hildigunni Rúnarsdóttur,
Hróðmar I. Sigurbjömsson, Mist
Þorkelsdóttur, Ríkharð H. Friðriks-
son og Þórólf Eiríksson. „Þetta eru
sömu tónskáldin og fara til Osló auk
Hilmars Þórðarsonar þó verk hans
verði reyndar ekki flutt á tónleikun-
um í Norræna húsinu. Þama er um
ný verk að ræða í öllum tilfellum;
sicrifuð á síðasta ári nema verkið
eftir mig sem skrifað er 1986.“
Verkin sem flutt verða á tónleik-
unum í Norræna húsinu nefnast
Ekki Tokkata fyrir einleiksklarinett
eftir Eirík Öm, Missa Brevis fyrir
blandaðan kór eftir Hildigunni,
Various Pleasing Studies fyrir ein-
leiksfiðlu eftir Hróðmar, Rún fyrir
einleiksflautu eftir Misti, Adagio
fyrir fiðlu og segulband eftir Ríkharð
og Mar fyrir klarinett og segulband
eftir Þórólf.
Aðspurður um upphaf þessa sam-
norræna tónleikhalds ungra tónlist-
armanna sagði Hróðmar að það
mætti rekja aftur til loka seinni
heimstyrjaldarinnar er nemenda-
samtök tónlistarskólanna í höfuð-
borgum Danmerkur, Svíþjóðar, Nor-
egs og Finnlands ákváðu að efna til
samstarfs er miðaði að árlegri hátíð
ungs norræns tónlistarfólks. Hátíðin
hefur sfðan verið haldin til skiptis í
viðkomandi löndum og þar er flutt
nýsamin tónlist eftir ung norræn
Morgunblaðið/Börkur
■ Tónskáldin ásamt flytjendum á tónleikunum í Norræna húsinu í dag klukkan 16.
tónskáld með aðstoð ungs tónlistar-
fólks og nemenda. Fyrsta hátíðin var
haldin í Stokkhólmi árið 1946 og
varð uqphafið að varanlegu sam-
starfi. „Islendingar tóku fyrst virkan
þátt í þessu samstarfí Norðurland-
anna árið 1974 er hátíðin var haJdin
í Piteá í Svíþjóð. Þrisvar sinnum
hafa fslendingar haldið hátíðina,
árið 1977, 1982 og nú síðast 1987.
Þar voru flutt um 45 verk eftir jafn-
marga höfunda og flytjendur voru
120 talsins til þess að gefa hugmynd
um umfang hátíðarinnar. Á þessar
hátíðir fáum við alltaf góða gesti,
þekkt tónskáld og hljóðfæraleikara
sem halda fyrirlestra og námskeið,
þannig að hátíðimar em bæði fræð-
andi og skemmtilegar.“
Hróðmar sagði að hátíð sem þessi
væri mikilvægur vettvangur fyrir
ungt tónlistarfólk á Norðurlöndum
og sérstaklega fyrir íslenska tónlist-
arfólkið. „Þetta er eini skipulagði
vettvangurinn sem ungt tónlistar-
fólk á íslandi hefur til þess að kom-
ast í sambönd við tónlistarfólk á
hinum Norðurlöndunum. Þetta er
því geysilega mikilvægt fyrir okkur.
Við njótum styrkja frá Norðurland-
aráði og Menntamálaráðuneytinu
íslenska til að standa straum af
kostnaði við þátttöku okkar í hátí-
ðinni," sagði Hróðmar I. Sigur-
bjömssonað lokum.
H. Sig.