Morgunblaðið - 13.08.1988, Síða 8

MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 13. ÁGÚST 1988
8 B
I
-I
SJON
SAGN
Sjón heldur hér á húfu úr úlfsham, hefðbundnu höfuðfati indiána í Yucon.
MORGUNBLAÐIÐ/EINAR FALUR
Rithöfundurinn Sjón lagði
land undir fót fyrr í sumar
og var fulltrúi íslands á sagna-
mannaþingi sem haldið var af
indíánum í Yucon í Kanada. í
Yucon er nú mikil hreyfing með-
al indiána í þá átt að varðveita
sögur þjóðflokksins og gamlar
hpfðir og var þingið liður í þeirri
baráttu. Blaðamaður hafði sam-
band við Sjón og bað hann að
segja frá reynslu sinni i Yucon.
Hvers vegna var íslenskur fram-
úrstefnuhöfundur sendur á þing
sagnamanna og hvernig upplifun
var það að hlusta á fornar sögur
indíána í flutningi þeirra sjálfra?
„Já, það er kannski best að byija
á því að staðsetja Yucon í heimin-
um. Þetta er hérað i norðurhluta
Kanada sem sennilega er frægast
fyrir Klondike. Og vegna þess hve
svæðið byggðist hratt upp voru
aldrei gerðir neinir samningar við
indíánana. Fólk streymdi þama
norður eftir í leit að gulli og fór
^síðan aftur. Þannig. að á þessu
svæði sem er geysistórt er kannski
eina indíánabyggðin í heiminum
sem ekki hefur verið barin niður.
Og núna er áhuginn að aukast fyr-
ir menningu þessa fólks og meðal
indíánanna sjálfra er gífurlegur
áhugi á því að varðveita hina fomu
menningu. Jæja, Rithöfundasam-
bandinu barst boð frá forráðamönn-
um þingsins að senda einn fulltrúa
á þing sagnamanna frá norðlægum
slóðum. Við héldum að þetta væri
rithöfundaþing og þar sem ég hef
nú gert töluvert af því að koma
fram og flytja ljóðin mín með músík
og grímum þá þótti kjörið að senda
mig. Það var reyndar talað við fleiri
góða menn en þeir gátu ekki farið
svo það varð úr að ég fór. Ég hafði
undirbúið dagskrá úr verkum
mínum sem ég ætlaði að flytja, en
mér varð ljóst fljótlega eftir að ég
kom út að það átti engan veginn
við. Þama vom sagnamenn frá
ýmsum þjóðflokkum indíána og
komu upp á svið og sögðu sögur
sínar og það var sagan sem skipti
öllu máli, ekki flytjandinn eða flutn-
ingurinn. Áherslan var öll á hina
munnlegu hefð, sögumar em eign
allra og sagnamaðurinn er bara
miðillinn sem flytur söguna áfram.
Það vom þijár konur á aldrinum
86 til 107 ára heiðursgestir á þing-
inu og það var hlustað á þær af
sérstakri virðingu. Ein þeirra, Ang-
ela Sidney er eina manneskjan sem
er á lífi sem talar indíánamálið
Tagish, hún er 86 ára og þegar hún
deyr þá deyr heilt tungumál. Það
var nánast hrollvekjandi að sitja
þama og hlusta á sögu á máli sem
er að deyja út. Það vakti mann til
umhugsunar um það hversu við-
kvæmt tungumálið er“.
„ Annars var þátttakan í þessu
móti slík upplifun að ég er varla
búin að átta mig á áhrifunum enn-
þá. Þama vom sagnamenn frá ólík-
um þjóðflokkum indíána, frá Ástr-
alíu, Suður-Ameríku og trommu-
dansari frá Grænlandi. Enginn var
að rejma að vera eitthvert númer,
menn komu einfaldlega upp og
sögðu sögur eða bara töluðu um
eitthvað sem þeim fannst skipta
máli og allir hlustuðu. Það var ekki
til að ekki væri hlustað. Einn sagna-
mannanna, Loui Bird, er töfralækn-
ir síns þjóðflokks og hann sagði
sögur sem tengdust töframenns-
kunni. Hann sagðist ekki kunna
nema fimm sögur en innan hverrar
væm tíu sögur og innan þeirra
aðrar tíu. Það var líka stórkostlegt
hvemig sögumar spunnust áfram,
engin að stressa sig á einhveijum
línulegum söguþræði, það sem kom
inní höfuðið meðan verið var að
segja söguna fékk að koma út.
Héma emm við vön því að fólk
komi fram í fréttatíma sjónvarpsins
og fái að tala í fímm mínútur, verði
að vera skilmerkilegt og rökfast í
tali, en það held ég að sé okkur
alls ekki eiginlegt. Annað sem
hrífur mig í hugsun indíánanna er
sú hugmynd að tíminn sé ekki línu-
legur heldur liggi í hring og allt sem
gerist sé að gerast á sama tíma
einhversstaðar á hringnum. Ég held
að þessi hugsun og viðhorfið til
sögunnar sem sameignar allra fari
að hafa meiri áhrif í bókmenntum
vesturlanda. Þetta tengist að vissu
leyti hugmyndunum um dauða höf-
undarins, þú átt ekkert sögumar
sem þú skrifar, þú bara færir þær
í letur. Viðhorf mitt til bóka breytt-
ist líka við veruna þama, hér eru
alltaf allir að skrifa bækur, fólk er
hætt að segja sögur. Bráðum kann
kannski enginn lengur að segja
sögu vegna þess að það er allt kom-
ið á bækur og engin ástæða til að
segja fólki það sem hægt er að lesa
á bók“.
Varst þú ekki hálf utanveltu í
þessum félagskap?
„Jú, ég fékk hálfgert áfall þegar
ég gerði mér grein fyrir því hvers
konar þing þetta var. En þegar ég
var lítill bjó ég í tvö ár hjá ömmu
minni sem átti allar þjóðsögur Jóns
Ámasonar, sem ég gleypti í mig.
Svo ég sagði álfasögur og þjóðsög-
ur og vakti bara nokkra lukku held
ég. En það var samt skrýtið að
þurfa að fara að segja þessar sögur
sem voru jú til staðar einhversstað-
ar í minninu, en ég hafði aldrei
mótað í orð áður. Og þegar allt
kemur til alls eru okkar sögur ekk-
ert svo ólíkar þeirra. Hjá þeim ber
mikið á sögum af dýrum, þar sem
coyotinn er vinsælastur hann gegn-
ir svipuðu hlutverki hjá þeim eins
og skrattinrt í okkar þjóðsögum,
nema hvað coyotinn sigrar alltaf
andstæðinginn. Munurinn er bara
sá að þeir bera virðingu fyrir sögun-
um, hvort sem það eru þjóðsögur
eða sögur af lífi fólks. Þeim er
mjög í mun að hlusta á gamla fólk-
ið, fá vitneskju um líf einstaklings-
ins á hveijum tíma, því þeir gera
sér grein fyrir því hversu mikið
deyr með hverri manneskju, eins
og dæmið um Angelu Sidney sýnir
sterkast".
„Nú finnst sjálfsagt mörgum skrý-
tið að hugsa sér þig í hópi þessara
öldnu sagnaþula, hlustandi á þjóð-
sögur. Hvemig horfir það sem þú
hefur verið að gera við þér eftir
þessa reynslu?
„Já, ég hef reyndar aldrei verið
mikið fyrir íslendingasögumar og
arfinn, það eina sem hefur hrifíð
mig eru þjóðsögumar. En ég held
að margt af því sem flokkast undir
lágmenningu, hryllingsmyndir,
reyfarar og rokkmúsík t.d. séu þjóð-
sögur dagsins í dag og ég hef verið
að vinna með þær. I Stálnóttinni
var ég einmitt að leika mér með
þessar nútíma þjóðsögur, spinna
þær áfram og tengja þær, þannig
að mér finnst mín verk alls ekki
langt frá þessari hefð, þótt auðvitað
nálgist ég hana frá allt öðru sjónar-
homi. Ég hef líka alltaf viðurkennt
að ég eigi alls ekki sögumar mínar
þær eru samsuða uppúr áhrifum
sem lífið hefur á mig. Og eitt enn,
ég hef aldrei verið heillaður af hinu
stóra, það er hið smáa í tilverunni
sem mig langar að lýsa, þótt ég
voni kannski að með því takist mér
að endurspegla hið stóra".
„En auðvitað fer maður að hugsa
ýmsa hluti í nýju ljósi eftir svona
reynslu. Það vakti til dæmis at-
hygli mína hversu vel indíánamir
töluðu um hvíta manninn sem hefur
ofsótt þá svo lengi. Þeir komu og
töluðu um nauðsyn þess að lifa í
sátt við náttúruna og taka tillit til
hennar og að sú nauðsyn hefði allt-
af verið indíánunum ljós, en því
miður hefði „hvíti bróðir okkar"
ekki skilið þetta ennþá. Konan sem
ég bjó hjá sagði mér að þegar hún
var í skóla, fyrir svona þijátíu árum,
hefði þeim verið bannað að kalla
hvort annað indíánanöfnunum og
refsað harðlega fyrir að tala indíá-
namál, samt var engin beiskja, ekk-
ert hatur bara vilji til að bæta úr.
Þetta er mér algjörlega óskiljan-
legt, en ég ber mikla virðingu fyrir
þessu viðhorfi. Þetta fólk er ekkert
að sperrast við að gleypa allan
heiminn, það lifir í og á náttúrunni
og sér ekki einu sinni tilganginn í
að ferðast. Jens Lybreth frá Grænl-
andi sagði einmitt sögu af því að
þegar hann og systkini hans uxu
upp og fóru að ferðast út um alla
Evrópu, sjá og upplifa nýja hluti,
hafi faðir þeirra látið sér fátt um
finnast. Þau stðan farið að spyija
hvort honum þætti þetta ekki
merkilegt sem þau voru að segja
frá. Jú, jú sagði sá gamli, en lengsta
leið sem hægt er að fara er nú leið-
in frá hjartanu til heilans".
Hvað ert þú að fást við þessa
dagana?
„Ég er að vinna að skáldsögu
uppá tuttugu og þijár síður og von-
ast til að koma henni frá mér í
haust. Ég var byijaður á henni
áður en ég fór til Yucon, en eftir
að ég kom heim hefur hún verið
að breytast og er ekki komin á
endanlegt form ennþá. Ég vil ekki
segja þér mikið um hana núna, en
ég get sagt þér frá leikriti sem ég
er að skrifa fyrir Herranótt MR.
Það er framtíðarsaga með tilvísun-
um til nútímans, ævintýri, þar sem
ástin er miðpunktur og segir frá
prinsi utan úr geimnnum sem Ieitar
um allt að einu sönnu ástinni og
finnur hana loks á japönsku veit-
ingahúsi í Reykjavík. Svo er ég
aðeins farin að geta skrifað ljóð
aftur, en eftir að Drengurinn með
röntgenaugun kom út hef ég bara
alls ekki getað sett saman ljóð“.
Var svona skelfilegt að sjá öll
ljóð sín samankomin í einni bók?
„Já, eiginlega. Kannski það tengist
þessu sem ég var að tala um með
dauða orðsins á bókinni. Svo hef
ég einfaldlega verið að hugsa um
aðra hluti. Stálnóttin átti fyrst að
verða leynilögreglusaga og ég lá í
hæstaréttardómum, þessi stfll sem
má ekki vera stfll, en er þó svo
fastmótaður höfðaði mikið til mín.
En svo hvarf ég frá þeirri hugmynd
og sneri mér að þjóðsagnasköpun-
inni, ef svo má segja".
Og þessi ferð þín til Yucon hef-
ur, heyrist mér, ekki dregið úr
áhuga þínum á því sviði.
„Nei, síður en svo. Það er stórkost-
legt að uppgötva það hvað orðið
er mikils megnugt eitt og hjálpar-
laust og það þarf engar brellur til
að hjálpa því að hafa áhrif. Rithöf-
undum hættir til að loka sig inni í
sínum eigin heimum og allir eru
að hamast við að skrifa meistara-
verk, sem eru kannski ekki í neinum
tengslum við lífið sjálft. Menn festa
bamabrek sín á blað og gera þau
þar með merkilegri en bamabrek
annarra og ræna þannig fólk
ánægjunni af eigin lífi að vissu
leyti. Ef það væri hægt að vekja
upp virðingu fyrir smáatriðunum í
tilverunni, ef við lærðum að hlusta
hvort á annað í stað þess að vera
alltaf að reyna að koma eigin snilld
á framfæri, væri mikið unnið. Að
horfa og hlusta á þetta fólk í Yuc-
on, segjandi sögur sem geymst hafa
í munnlegri geymd öldum saman,
án þess að gera minnsta tilkall til
þess að kalla þær sínar eigin, var
upplifun sem aldrei gleymist og
vamar því kannski að maður fyllist
hroka yfir eigin ágæti". fb