Morgunblaðið - 18.09.1988, Síða 5

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1988
B 5
Byggiogar sovéska sendiráðsins í Tókýó þar sem Levtsjenko starfaði sem „blaðamaður“. Blaðamennska
Levtsjenkos i Tókýó fólst aðallega í því að vera í sambandi við menn sem gáfu KGB leynilegar upplýs-
ingar auk þess að reyna að koma á nýjum samböndum. Sumir voru tseidir í net KGB með peningum
aðrir komu sjálfviyugir vegna hugsjóna.
Gorbatsjov að reyna að sníða mein-
semdir af kerfinu svo að það skili
loksins árangri. Hann gerir það á
mjög athyglisverðan hátt og allt ann-
an en fyrri leiðtogar Sovétríkjanna.
Sovétmenn eiga ekki annarra
kosta völ en að reyna að draga úr
hemaðarútgjöldum. Til þess að
stuðla að því held ég að Sovétmenn
muni fara fyrir fullt og allt frá Afg-
anistan, reyna að sannfæra Víet-
nama innan fárra mánaða um að
draga sig út úr Kambódíu og loks
má nefna að viðræður um að Kúb-
veijar fari frá Angóla eru komnar á
alvarlegt stig. Hermennimir í Angóla
og Kambódíu em ekki sovéskir en
Sovétríkinn borga stríðsreksturinn.
Ég tel einnig líklegt að þeir muni
skrúfa fyrir aðstoðina til Nicaragúa
einhvem tímann á næsta ári. Stjóm
Manúels Ortega hefur reynst Sovét-
mönnum dýr í rekstri og erfitt hefur
verið fyrir þá að hafa hemil á henni.
Líkt og í styijöldum þá verða
menn stundum að hörfa af herfræði-
legum ástæðum til að endurskipu-
leggja liðið. Það er Gorbatsjov að
gera núna. Hann gerir sér ljóst að
án þess að draga saman seglin nú
hefur hann ekki möguleika á að ná
heimsyfirráðum í framtíðinni. Það
sé ekki nóg að hafa hemaðaryfír-
burði heldur þurfi Sovétríkin einnig
að verða efnahagslegt risaveldi.
í stuttu máli þá eru margar já-
kvæðar breytingar að verða á ut-
anríkisstefnunni. Samningurinn um
útrýmingu meðaldrægra eldflauga
er að mínu mati mjög merkilegur
þar sem Sovétmenn féllust í fyrsta
sinn á eftirlit á eigin grund. Þetta
er góður samningur og það kæmi
mér ekki á óvart að Gorbatsjov myndi
brátt vilja undirrita samning um 50%
fækkun langdrægra flauga. Hins
vegar stendur eftir ein stór spuming.
Hvað verður um alla þessa samninga
ef Gorbatsjov missir allt í einu vinn-
una? Saga sovéskra leiðtoga er sú,
ef Lenín er undanskilinn, að nýr leið-
togi reynir að afmá það sem fyrri
leiðtogar hafa gert. Nýr leiðtogi
gæti komið og sagt: „Eg vil ekki
þennan samning." í þessu felst hætta
sem nauðsynlegt er að hafa í huga.
Ekki síst hennar vegna þurfa ríki
að fara varlega í samskiptum við
Gorbatsjov."
Staða Gorbatsjovs
Levtsjenko sagði stöðu Gor-
batsjovs ekki vera eins trausta og
almennt væri talið. „Hann á ekki
einungis í vandræðum með gamlingj-
ana, spillinguna, skrifræðið og Lig-
atsjov, sem er helsti andstæðingur
hans innan kerfisins. 80% kerfískall-
anna reyna líka leynt og ljóst að
skemma fyrir stefnu hans. Þetta eru
'þó vandamál sem hann ræður við.
Helsta vandamál hans er verkalýður-
inn.
í þau þijú ár sem Gorbatsjov hef-
ur verið aðalritari hafa lífskjör versn-
að í Sovétríkjunum. Þeir sem ég hef
talað við, og em nýkomnir frá Sov-
étríkjunum, segja mér að jafnvel í
borgum á borð við Odessu sé skortur
á matvælum. Það ríkir vissulega
engin hungursneyð en úrvalið af
matvælum er takmarkað og fá-
breytt. Það er þó bamalegt að álykta
sem svo að stór hluti íbúa Sovétríkj-
anna sé að fara að snúast gegn kerf-
inu. Það er enginn félagslegur óstöð-
ugleiki til staðar, einungis félagsleg
óánægja. Sovétmenn eru flestir mjög
íhaldssamir og vilja föðurlegan og
sterkan leiðtoga, sem vissulega getur
stungið þeim inn en sér líka til þess
að skriffinnamir séu ekki afætur á
kerfinu. Af þeim ástæðum sakna
furðulega margir Stalíns. í þeirra
augum er Gorbatsjov bara enn eitt
fiflið sem lofar gulli og grænum
skógum líkt og Khrústsjov og Brez-
hnev."
Levtsjenko sagði að menntamenn
væm helsti stuðningshópur Gor-
batsjovs. Meðal þeirra væri að finna
mikla grósku sem sæist til dæmis á
útgáfu tímarita. Þær umræður sem
nú ættu sér stað væm mun opnari
heldur en á „þíðutímabilinu" undir
stjóm Khrústsjovs. Menntamenn
væm nauðsynlegur stuðningshópur
í stöðnuðu samfélagi á borð við Sov-
étríkin, þar sem mikil þörf væri á
nýjum hugmyndum, en þeir væm
iítið hlutfall af íbúatölu Sovétríkj-
anna og yrðu aldrei drifkrafturinn í
þjóðfélagsþróuninni.
„Sú mynd sem við fáum af glas-
nost í vestrænum fjölmiðlum er mjög
jákvæð fyrst og fremst vegna þess
að flestir blaðamennimir em búsettir
í Moskvu. Þeir geta ferðast til nokk-
urra annarra borga en ekki allra.
Glasnost er bara að finna í Moskvu,
Leníngrad, Kiev og örfáum öðmm
borgum. Énginn ætti að vera of
bjartsýnn á breytingamar í Sov-
étríkjunum því að glasnost á sín tak-
mörk og Gorbatsjov hefur sýnt hvar
þau liggja, t.d. með því að siga
óeirðalögreglu á mótmælendur.
Gorbatsjov hefur sýnt að mörkin em
mjög skýr en við viljum ekki alltaf
horfast í augu við það.“
Levtsjenko sagðist vera mjög hrif-
inn af mörgu því sem nú mætti lesa
í sovéskum tímaritum en. taldi það
ekki vera nóg. „Skrifin nú um spill-
ingu og annað þess háttar er það
sama og gerðist á Khrústsjov-tíman-
um. Það er verið að nota Stalín sem
blóraböggul. Það er mjög einfalt
ekki síst þar sem nokkrir áratugir
em síðan hann lést.
Það hefur verið Kremlveijum
vandamál að orðrómurinn sem hefur
umleikið spillinguna í kringum Brez-
hnev og fjölskyldu hans í mörg ár
hefur verið svo langt frá raunvem-
leikanum að þeir þurfa að hafa rétt-
arhöldin, sem nýlega hófust yfir
tengdasyni Brezhnevs, opinber til að
koma hömlum á orðróminn. Brez-
hnev er látinn en hann var aðalritari
Kommúnistaflokksins og fólk fer að
æsa sig gegn flokknum í staðinn.
Hvað er að gerast ef félagar í komm-
únistaflokknum geta st'olið demönt-
um, milljónum rúblna og þegið mút-
ur? Gorbatsjov er að þvo á sér hend-
umar og reyna að sýna fram á að
nú sé allt í lagi.
Nú viðurkenna Sovétmenn einung-
is að það hafi verið fólkið sem stjóm-
aði kerfinu sem eitthvað var bogið
við. Ef Gorbatsjov fer að tala um
að það sé hið kommúníska kerfi sem
Lenín skapaði sem sé gallað þá trúi
ég því að hann vilji ganga nógu langt
til að uppræta meinsemdir kerfisins.
Hann'hefur þó ekki minnst á það
orði síðastliðinn þijú ár. Lenín er
eins konar goð þessara mjög sérstöku
trúarbragða sem kommúnisminn er.“
KGB og Gíorbatsjov
Þegar Levtsjenko var spurður um
hver væri afstaða KGB gagnvart
Gorbatsjov sagði hann að án stuðn-
ings KGB hefði orðið erfitt fyrir hann
að komast til valda. „Með stuðningi
við glasnost er KGB að reyna að
bjarga kerfinu. Lögreglan getur ekki
barist gegn spillingu því að hún er
á kafi í henni sjálf. Gorbatsjov notar
því KGB til þess að rannsaka öll
spillingarmálin. KGB framkvæmir
sem sagt mikið af hugmyndum hans.
Spumingin er hve langt KGB leyfír
honum að fara. KGB getur ekki
steypt honum af stóli en ef þeir snúa
við honum baki verður erfítt fyrir
hann að framkvæma stefnu sína og
þá er hann búinn að vera hvort sem
er.“
Óróleiki í
Sovétlýðveldunum
Levtsjenko taldi þær þjóðemis-
deilur sem hefðu átt sér stað t.d. í
Armeníu og Úzbekistan einungis
vera upphafið að því sem koma
skyldi. Búast mætti við samskonar
vandræðum í Eystrasaltslöndunum
og múslimsku Sovétlýðveldunum.
„Það eru mörg vandamál sem hafa
safnast upp í 70 ára sögu Sovétríkj-
anna, þar á meðal þjóðemisvanda-
mál. Það var hægt að bæla þau nið-
ur í sjö áratugi en þar sem vandamál-
in vom aldrei leyst þá springa þau
núna. Þetta er enn ein ástæðan fyrir
því að Gorbatsjov á í vandræðum
þessa stundina. Ég held að hann
geti ekki stöðvað þessar þjóðemis-
deilur án þess að nota ofbeldi. Núna
er hann að reyna að hleypa gufunni
út en eftir því sem hann gengur
lengra því minni verður stöðugleik-
inn. Pyrir þremur árum hefðu menn
í Eystrasaltslöndunum verið hand-
teknir fyrir að flagga gamla þjóð-
fánanum. Nú lejrfír hann þeim það
óáreittum. Hann hugsar sem svo: „Ef
þeir hafa gaman af því að leika sér
svona þá er það í lagi mín vegna."
Þetta fullnægir líka þjóðemisvitund
margra því að þjóðfáni er tákn. Ég
held þó að eftir 20, 30 eða 40 ár
muni Sovétríkin fara að leysast upp
í frumeiningar sínar. Leiðtogar Sov-
étríkjanna em famir að trúa sínum
eigin áróðri og vilja ekki horfast í
augu við þá staðreynd að Sovéríkin
hafa verið að framkvæma nýlendu-
stefnu. Þeir vilja ekki skilja hversu
djúpt vandinn ristir. Á meðan heldur
hann áfram að hlaðast upp.“
I
hin fomu menningarsetur landsins þar á
meðal gömlu dómkirkjumar. Smám saman
fóra þessar heimsóknir að hafa dýpri áhrif
á hann en starf síns vegna gat hann ekki
opinberað tilfinningar sínar. Hann var þvi
kristinn á laun og las bækur trúarlegs eðlis
í Moskvubókasafni sem hann heimsótti und-
ir dulnefni. Það sem háði honum mest seg-
ir hann hafa verið að hann hafi aldrei feng-
ið trúarlega kennslu og ekki einu sinni kunn-
að að biðja. í staðinn samdi hann í huga
sér viðskiptabréf til Guðs, ávarpaði hann
„Kæri herra", og baðst afsökunar á því að
hann vissi ekki hvemig ætti að standa að
málum. Ein af fyrstu óskum hans eftir að
hann kom Iandflótta til Bandaríkjanna var
að hitta prest. Þegar hann skýrði honum
frá viðskiptabréfunum sínum fylltust augu
prestsins af támm og hann sagði: „Blessað-
ur drengurinn minn, leyfðu mér að kynna
þig fyrir þeim Guði sem ég þekki. Hann
vill ekki formleg viðskiptabréf. Hann vill
að þú talir við hann.“
Sumarið 1969 var Levtsjenko tilkynnt
um fyrsta „blaðamannastarf" sitt og var
hann sendur á vegum alþjóðadeildarinnar
og APN, Novosti, sem kynningarfulltrúi í
sýningarbás Sovétríkjanna á sýninguna
Expo 70 í Osaka í Japan. Dag einn eftir
að hann kom heim var honum boðið að
gerast leyniþjónustumaður á vegum KGB
og flytjast til Japans.
Eftir langa og stranga þjálfun og störf í
Kápa bókarinnar „Röngu megin“.
Japansdeild KGB vann Levtsjenko í eitt ár
hjá tímaritinu New Times til þess að ávinna
sér orð sem blaðamaður áður en hann var
sendur til Tókýó í febrúar 1975.
Blaðamennska Levtsjenkos í Tókýó fólst
aðallega í að vera í sambandi við menn sem
gáfu KGB leynilegar upplýsingar auk þess
að reyna að koma á nýjum samböndum.
Sumir voru tældir i net KGB með peningum
aðrir komu sjálfviljugir vegna hugsjóna.
Levtsjenko vann sig hratt upp innan leyni-
þjónustunnar og varð Sovétríkjunum úti um
ómetanlegar upplýsingar. En samviskan
nagaði hann og efasemdimar um starfið
fóm vaxandi, lygamar og hræsnin vom að
verða honum um megn. Smám saman þróað-
ist sú ákvörðun innra með honum að sækja
um pólitískt hæli í Bandaríkjunum. Eftir
að sú ákvörðun hafði verið tekin var eins
og þungu fargi hefði verið af honum létt
og þá var bara að bíða eftir rétta augnablik-
inu. Levtsjenko sagði ekki konu sinni frá
þessum áformum sannfærður um að hún
myndi ekki fallast á þau og myndi KGB þá
ekki níðast á henni og bami þeirra þó að
hann flýði. Hann átti eftir að komast að
raun um annað síðar.
Þann 24. október 1979 kl. 20.00 gekk
Stanislav Levtsjenko upp tröppumar að
Hótel Samó, þar sem starfsmenn bandaríska
sendiráðsins em tíðir gestir, gekk að af-
greiðslunni og spurði: „Hvar er móttakan,"
í þeirri von að einhver slík væri í gangi.
Heppnin var með Levtsjenko. Hann vatt sér
að yfirmanni í hemum sem var í móttök-
unni, kynnti sig og sagðist vilja tala við
bandariskan leyniþjónustumann.
Levtsjenko neitaði fyrst um sinn að gefa
Bandaríkjamönnum upp nokkrar upplýsing-
ar um þá leyniþjónustumenn sem hann hafði
starfað með og krafðist þess að þær upplýs-
ingar sem hann léti af hendi yrðu ekki notað-
ar gegn neinum einstaklingi.
Pljótlega eftir komuna til Bandaríkjanna
afhentu starfsmenn sovéska sendiráðsins
honum bréf frá Natölju, sem greinilega vom
skrifuð undir umsjón KGB, þar sem hann
var grátbeðinn um að snúa til baka til Sov-
étríkjanna. Skömmu eftir fundinn með
sendiráðsmönnunum fékk hann tvö bréf sem
greinilega höfðu smogið í gegnum net KGB.
Innihald þeirra fékk mjög á Levtsjenko.
KGB hafði skipað kennumnum í skólan-
um þar sem Alexander, sonur hans, var við
nám, að gera honum lífið óbærilegt. Natölju
var fylgt eftir af KGB hvert sem hún fór
og tvisvar í viku var hún kölluð í yfírheyrsl-
ur. í báðum bréfunum sagðist hún vilja
sameinast Stanislav í Bandaríkjunum. Árið
1980 tókst Levtsjenko einstöku sinnum að
ná í gegn simtali til Moskvu snemma morg-
uns þegar KGB var ekki eins vel á verði.
Þá fékk hann þær fréttir að Alexander hefði
verið rekinn úr skóla og væri með of háan
blóðþrýsting. Natalja hafði lést um tuttugu
kíló frá því þau bjuggu í Japan og var orð-
in einungis 45 kíló að þyngd. Dag einn
hafði hópur manna ráðist á hana á götu
og misþyrmt henni illilega.
„Hvemig gat ég haft svo rangt fyrir
mér. Hvemig gat ég ímyndað mér að það
væri snefill af mannlegum tilfínningum til
staðar innan KGB,“ sagði Levtsjenko. Á
þessari stundu ákvað hann að hefja stríð
gegn KGB og sovéska kerfinu. Að beijast,
til æviloka ef á þyrfti, fyrir frelsi Natölju,
Alexanders og allrar sovésku þjóðarinnar.