Morgunblaðið - 18.09.1988, Síða 13

MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 18. SEPTEMBER 1988
B 13
ingar séu vegna erfða næmari fyrir
krabbameinsvaldandi umhverfis-
þáttum en aðrir.
Sú tegund krabbameins sem hef-
ur tekið hvað stærst stökk upp á
við er brjóstakrabbamein. Þó að
þekktir séu ýmsir orsakaþættir, þá
skýra þeir ekki að fullu hina miklu
hækkun sem orðið hefur á tíðni
þess. Við vitum að líkumar á bijós-
takrabbarneini ráðast einkum af
þrennu. í fyrsta lagi eykst hættan
á bijóstakrabbameini eftir því sem
konan er eldri þegar hún eignast
sitt fyrsta bam. I öðm lagi er minni
hætta á meininu eftir því sem kona
er lengur með bam á bijósti og í
síðasta lagi er bijóstakrabbamein
sjaldgæfara hjá konum sem eignast
mörg böm heldur en hjá þeim sem
eignast fá, Því má leiða rök að því
að ein ástæðan fyrir hækkun á tíðni
bijóstakrabbameins sé sú að konur
vinna nú meira utan heimilis en
áður. Þá fara konur oftar í lang-
skólanám, þær eignast sitt fyrsta
bam siðar, eignast færri böm og
staða þeirra á vinnumarkaðnum
gerir það að verkum að þær hafa
bamið styttra á bijósti en áður.
Þessir þættir skýra þó ekki að
fullu hvers vegna tíðni bijósta-
krabbameina hefur margfaldast á
undanfömum áratugum. Aðrir
þættir hljóta að koma þar við sögu
sem við þekkjum ekki. Tölfræðileg-
ar rannsóknir sýna að jafnvel þó
tíðnin stæði í stað yrði það brátt
svo að um það bil fímmtánda hver
kona fengi bijóstakrabbamein ein-
hvem tíma á ævinni."
— Hver er munurinn á þvi sem
kallast góðkyiya æxli og illkynja
æxli, eða krabbamein?
„Góðkynja æxli er æxli sem er
staðbundið og getur ekki sáð sér
til annarra líffæra. Það fellur ekki
undir samheitið krabbamein og er
jafnan afmarkað af eins konar hýði.
Þar er frumuskipting oftast mjög
hæg. Krabbamein vex hins vegar
út í vefina í kring og í þeim æxlum
er fmmuskipting oftast hröð. Til
þess þarf súrefni og næringarefni
ýmiskonar. Því vaxa æðar inn í ill-
kynja æxli. Það er ein ástæða þess
að krabbameinsfrumur komast oft
fíjótt út í blóðrásina.
Góðkynja æxli era aldrei geisluð.
Áður fyrr var geislameðferð beitt
gegn mörgum sjúkdómum, sem
voru alls óskyldir krabbameini. Nú
á tímum er geislameðferð nær ein-
göngu notuð gegn krabbameini
enda varasamt að geisla heilbrigðan
vef að óþörfu."
— Ræður línuhraðallinn við
öll illkypja æxli?
„Segja má að með honum sé
unnt að sinna öllum tegundum
krabbameina. Við leggjum þó mesta
áherslu á staðbundnu æxlin, þar
sem við getum þá í mörgum tilvik-
um læknað viðkomandi sjúklinga."
Að lokum, hver er framtíð
krabbameinslækninga hér á
landi?
„Eins og að framan greinir eykst
nýgengi krabbameina meðal íslend-
inga líkt og meðal annarra þjóða.
Tölfræðilegar rannsóknir benda til
þess að af þeim íslendingum sem
Unnið við uppsetningu á tæki til að mæla geisiun frá línuhraðlinum.
lifa munu aldamótaárið, munu þriðji
til §órði hver fá krabbamein á
lífsferli sínum. Af þeim sem grein-
ast nú læknast u.þ.b. 40% og er
þá átt við að viðkomandi lifi í 5 ár
frá greiningu án merkja um sjúk-
dóm. Stefnt er að því að auka þetta
hlutfall með samræmdum aðgerð-
um í a.m.k. 50% fyrir árið 2000.
Til þess þarf m.a. að bæta aðstöðu
til meðferðar og umönnunar
krabbameinssjúkra og er tilkoma
línuhraðals og opnun þess hluta
K-byggingar, þar sem sinnt verður
geislameðferð, merkur áfangi á
þeirri braut.
Við þessi tímamót í krabbameins-
meðferð hérlendis, er vert að þakka
öllum þeim aðilum sem veitt hafa
máli þessu brautargengi.
Ber þar að neftia Pjárveitinga-
nefnd Alþingis, Matthíasi Bjama-
syni, fv. heilbrigðismálaráðherra
svo og forvera hans og núverandi
heilbrigðismálaráðherra. Síðast en
ekki síst ber að þakka Lionshreyf-
ingunni á íslandi fyrir að hafa lyft
sannkölluðu Grettistaki við fjár-
söfnunina til kaupa á línuhraðli,
með sölu Rauðu fjaðrarinnar. Þátt-
ur þeirra í sögu krabbameinslækn-
inga hér á landi er í raun ómetan-
legur.
Góð þátttaka ísiendinga í þeirri
söftiun sýndu og hug þjóðarinnar á
að afla aukins fjármagns til krabba-
meinslækninga.
Þá ber einnig að nefna ágæta
samvinnu við Yfirstjóm Mann-
virkjagerðar á Landspítalalóð, sem
er framkvæmdaraðili nýbyggingar-
innar. í því sambandi ber sérlega
að nefna þátt Ásgeirs Bjamasonar
heitins, f.v. framkvæmdastjóra yfir-
stjómar, en án vöku hans og dugn-
aðar er óvíst að núverandi bygging-
aráfangi hefði verið náð.
Ljóst er þó að brýna nauðsyn ber
til að framkvæmdir við K—bygging-
una haldi áfram, þannig að húsið í
heild sinni nýtist til þeirra þátta sem
til er ætlast."
TEXTI:JÓHANNES KÁRI
KRISTINSSON
Kóbalttæki Landspítalans.
Tæknilegar upplýs-
ingar um línuhraðalinn
LínuhraðaU er geislameðferðartæki sem framleiðir rafeindir og
síðan með þeim fótónur eða svonefnda háorkuröntgengeislun
með mikilli orku. Hann hraðar hinum hlöðnum ögnum, þ.e. raf-
eindunum, eftir beinni linu ólíkt algengum hröðlum í eðlisfræði-
rannsóknum, s.s. „betat.ron“ og „cyclotron“, sem hraða hlöðnum
ögnum eftir hringbrautum.
Línuhraðallinn getur gefið frá sér tvenns konar geislun. Ann-
ars vegar er unnt að nýta rafeindimar og hins vegar háorkurönt-
gengeislunina (háorkufótónur). Ef krabbameinsæxlið liggur
grunnt undir yfirborði líkamans er rafeindageislun notuð. Raf-
eindimar draga stutt inn i líkamann og skaða þvi ekki undirliggj-
andi vefi. Orka rafeindanna er stillanleg frá 4 til 20 milljóna eV
og skammturinn getur farið upp í 400 cGy/min.
Ef krabbameinsæxlið liggur djúpt i likamanum er háorkurönt-
gengeislun hins vegar notuð. Orka röntgengeislans er á bilinu
6-18 miUjónir eV og nær hann mun dýpra undir yfirborð líkamans.
Forsénda þess að unnt sé að
nota línuhraðalinn rétt er að
réttar upplýsingar fáist um stað-
setningu æxlisins i líkamanum.
Þessara upplýsinga er aflað með
fullkomnum greiningartækjum, t.d.
sneiðmyndatökutæki.
Undirbúningur geislameðferðar
er hafinn með því að útbúa frauð-
plastmót utan um sjúklinginn. Það
er gert til þess að hann liggi í sömu
stellingum, bæði við undirbúninginn
og síðan á meðan meðferin er gef-
in. í framhaldi þessa eru teknar
tölvusneiðmyndir af fyrirhuguðu
meðferðarsvæði með sjúklinginn
liggjandi í mótinu. Sneiðmyndatæk-
ið sendir síðan upplýsingar beint inn
á tölvu. Tölvan vinnur þannig úr
upplýsingum að hægt er að skoða
hveija sneið líkamans á skjá. Þess-
ar upplýsingar eru síðan fluttar
yfir í tölvubúnað geislaáætlunar-
kerfis sem inniheldur upplýsingar
um eðli og útlit geislaferlanna í
likama sjúklingsins. Við frekari úr-
vinnslu er sfðan ákveðið hvemig
geislameðferðin skuli gefín, þannig
Þróun krabbameinslækninga á íslandi
Saga krabbameinslækninga á íslandi nær allt aftur til ársins
1919, þegar hafin var meðferð gegn krabbameini með geisla-
virku radíum en í því skyni var stofnaður Radíumsjóður ís-
lands. Þessi aðferð var þó takmörkuð við krabbamein sem lá
grunnt undir yfirborði húðar, því geislunin var ekki orkumik-
il. Meðferðin var í þvi fólgin að leggja radíumnálar á yfirborð
húðar eða stinga þeim í grunntliggjandi æxli.
Síðan komu hefðbundnir rönt-
gengeislar til sögunnar og
náðu þeir dýpra en geislunin frá
radíum. Orkustig þeirra var samt
svo lágt að notkunin takmarkaðist
við æxli sem lágu grunnt.
1969-1970 barst Landspítalan-
um kóbolttæki til geislameðferðar
að gjöf frá Oddfellowreglu ís-
lands. Helsti munurinn á kóbalt-
tækinu og radíummeðferðinni var
sá, að geislar kóbalttækisins náðu
dýpra og með þeim var hægt að
eyða æxlum sem lágu dýpra í líka-
manum.
1978 hófst svo reglubundið eft-
irlit og jafnframt lyfjameðferð
krabbameinssjúklinga í kóbolthúsi
Röntgendeildar Landspftalans.
Á árunum 1978-1979 hófst
barátta og undirbúningur að
bættri aðstöðu fyrir krabbameins-
sjúklinga á Landspftalanum. Árið
1982 fékkst bráðabirgðapláss á
kvennadeild Landspítalans til
undirbúnings geislameðferðar og
fyrir göngudeildarstarfsemina,
þ.e. eftirlit og lyfjagjafír. Það
pláss var ætlað til þriggja ára en
að þeim loknum átti húsnæði fyr-
ir krabbameinslækningar að
liggja fyrir. Eins og margir vita
hefur það dregist úr hömlu.
Sama ár var fenginn svokallað-
ur röntgenhermir til að undirbúa
geislameðferð auk tölvubúnaðar
til að reikna út geislaskammta á
æxlissvæði djúpt f lfkamanum.
Krabbameinslækningadeild
Landspftalans var svo stofnuð f
mars 1984. Þann 12. mars næsta
ár tók Matthfas Bjamason, þá
heilbrigðismálaráðherra, fyrstu
skóflustunguna að K-byggingu
Landspftalans. Pyrsti áfangi
byggingarinnar var þá ákveðinn.
í næsta mánuði fór fram söfnun
Lionshreyfíngarinnar á íslandi
fyrir nýju geislameðferðartæki,
línuhraðlinum,. Rauðar fjaðrir
vora seldar og vora viðbrögð al-
mennings n\jög góð. Fyrri hluta
árs 1986 var ákveðið að taka til-
boði fyrirtækisin8 Varian um kaup
á línuhraðli. Uppsetning hraðals-
ins var ákveðin á jarðhæð K-
byggingarinnar, þ.e. þeim hluta
sem ætlaður er geislameðferð og
tengdri starfsemi fyrir krabba-
meinssjúklinga.
Þann 1. mars á þessu ári var
opnuð 16 rúma legudeild fyrir
sjúklinga Krabbameinslækninga-
deildar Landspftalans.
að sem jöfnust geisladreifing fáist
á æxlissvæðið. Oft er geislameð-
ferðin gefin undir mismunandi
homum til þess að hlífa sem best
eðlilegum vef er liggur í nánd við
æxlið. Er geislastefnum og stærð
meðferðarsvæðisins hefur þannig
verið ákveðin er sjúklingurinn
myndaður á svonefhdum simulator,
eða röntgenhermi sem hefur sömu
innstillingar og hreyfígetu og lfnu-
hraðallinn, þ.e. sjálft meðferðar-
tækið. Þessar myndir eru teknar til
að tryggja að meðferðaráætlun
geislaáætlunarkerfisins sé rétt áður
en sjálf meðferðin er hafin.
Til að tryggja að sjúklingurinn
liggi ávallt eins í legumóti sínu eru
notuð leysiljós f hnitakerfi til að
ákvarða rétta legu sjúklingsins
gagnvart sneiðmyndatæki, rönt-
genhermi og línuhraðli.
Línuhraðall er samsettur úr
þremur meginhlutum, armi, standi
og bekk. Hinn eiginlegi hraðall er
í arminum og er rafeindunum hrað-
að þar. Þær má ýmist nota beint
við geislameðferðina eða nýta þær
til að mynda háorkugeislun eins og
að ofan greinir. Arminum má snúa
í heilan hring á meðan geislað er.
Jafnframt' er unnt að forrita stýrit-
ölvu lfnuhraðalsins á þann hátt að
armurinn snúist mishratt undir hin-
um ýmsu homum. Þannig er stund-
um hægt að fá sem jafnasta dreif-
ingu í djúptliggjandi æxli sem hefur
óreglulegar útlínur. Geislanum er
ætfð beint að miðjum snúningsás
tækisins. Snúningsásinn og miðlfna
geislans skerast f miðpunkti. Al-
gengt er að stilla sjúklingnum þann-
ig upp, að æxlið eða sá hluti lfka-
mans sem geisla á, er hafður sem
næst miðpunktinum.
Ef meðferðarsvæðið í sjúklingn-
um hefur óreglulegar útlínur eru
steypt sérstök blýmót fyrir hvem
einstakan sjúkling. Þessum blýmót-
um er komið fyrir í höfði geislameð-
ferðartækisins fyrir neðan útgang-
sop geislunarinnar. Tilgangur þess-
ara blýmóta er sá að afmarka með-
ferðarsvæðið en í mótið er útbúið
gat með sömu útlfnur og sjálft
æxlissvæðið. Á þennan hátt er unnt
að hlffa þeim líffærum er liggja
nálægt æxlinu þar sem blýið stöðv-
ar þann hluta geislunarinnar sem á
því lendir.