Morgunblaðið - 19.02.1989, Blaðsíða 2

2 C
>r gATTímr>Tr»T Pr HTIDAGTTWÍTJ8 fTTCfA.TflíVITTOHOM
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19. FEBRÚAR 1989
TJmreeban um kreppu í íslenskuþjóbfélagi
á þessum vetri hefur ekki náð tilþeirra
afleibinga sem slíkt ástandgetur haftfyrir
sálarheill fólks. Morgunblabib bab tvo
starfandi sálfrcebinga, Gubfinnu Eydal og
Alfheibi Steinþórsdóttur, sem reka
Sálfrcebistöbina í Reykjavík, um ab skrifa
grein um reynsluþeirra afhinni sálrcenu
hlib kreppunnar
dóttir
Þegar umræða og tal
manna berst að atvinnu-
ástandi þjóðarinnar ber
einkum tvennt hæst.
Annars vegar veltá menn
því fyrir sér að hve miklu
leyti lýsingar á slæmu
ástandi eigi rætur að
rekja til blákaldra staðreynda eins
og t.d. verðhruns á erlendum mörk-
uðum og slæmri samkeppnisstöðu
íslenskra afurða. Þetta eru þættir
sem kalla mætti ytri áhrif kreppu,
þar sem utanaðkomandi aðstæður
ráða, óháð okkar vilja og stjómun.
Hins vegar snýst spumingin
gjarnan um að hve miklu leyti hér
eru á ferðinni mannleg mistök, ór-
áðsía og skipulagsleysi hjá þjóð-
inni. Það em þættir sem byggjast
fremur á sálfræðilegum en efna-
hagslegum granni. Vantar ef til
vill þor og vilja tii að taka ákvarðan-
ir og axla ábyrgð, vegna þess að
þörf fyrir persónulega athygli og
hræðsla við atkvæðamissi tekur
yfírhöndina hjá þeim sem stjóma?
Að sjálfsögðu er hér um flókið
samhengi að ræða sem enginn get-
ur gefíð tæmandi skýringu á.
Vangaveltur um orsakasamhengi
koma oft upp þegar óvissa snertir
fólk persónulega. Þá verða kröfur
háværari um að ráðamenn hafí yfír-
sýn og miðli almenningi skiljanleg-
um og haldbæram útskýringum á
ríkjandi ástandi.
Innri staðfesta - agaleysi
Maðurinn er sjaldnast óvirkur
viðtakandi sem hegðar sér á fyrir-
fram ákveðinn hátt heldur er hann
ætíð í virku sambandi við umhverfí
sitt, túlkar það sem gerist og bregst
við. Hversu heilsteyptur maðurinn
verður er einkum háð tvennu; ytri
lífsskilyrðum og traustum fyrir-
myndum.
Þau lífsskilyrði sem hafa þróast
hér era að mörgu leyti frábrugðin
þróun flestra annarra þjóða. Borg-
arasamfélagið er ungt að áram hér
á landi. ísland hefur þróaast úr
hefðbundnu bændasamfélagi yfir í
nútíma borgarsamfélag á nokkram
áratugum. Því má segja að við höf-
um stokkið yfír marga þætti í þróun
annarra landa og breyttir lifnaðar-
hættir hafa fengið mun skemmri
aðlögunartíma hér á landi en í ná-
grannalöndununum. Slíkt hlýtur að
hafa haft í för með sér ákveðinn
óstöðugleika í samfélaginu. Þetta
hefur bein áhrif á þá menningu sem
hér ríkir, samkeppnishætti manna
á milli, uppeldi óg uppeldisaðferðir.
Ef til vill hefur þróunin hér á
landi verið örari en aðlögunarhæfni
mannsins nemur, hraðinn of mikill,
breytingar of örar og skortur á
þekkingu til að rækta mannlegar
þarfir. Margt rennir því stoðum
undir að ytri skilyrði hafí ekki ver-
ið vel til þess fallin að menn öðluð-
ust innri staðfestu.
Ef ytri skilyrði era óöragg er
þeim mun mikilvægara að fyrir-
myndimar séu sterkar og traustar.
Aðeins þá geta þær kennt öðram
að öðlast innri stjórn og aga. Það
er vel þekkt staðreynd í sálarfræði
að innra öryggi mannsins — stöðug-
ur innri kjami hans og sjálfsstjóm
er háð uppeldisskilyrðum. Ef fyrir-
myndirnar era traustar ogjákvæðar
og geta gefíð skýr fyrirmæli um
boð og bönn era þær betri en fyrir-
myndir sem hafa ekki slíka eigin-
leika til að bera.
Agaleysi fyrirmynda endurspegl-
ast í viðbrögðum lærisveinanna.
Þeir sem hafa ekki fengið nægjan-
leg mörk eiga yfírleitt sjálfír erfítt
með að setja öðram mörk. Afleið-
ingarnar geta orðið tilviljunarkennd
hegðun, tillitsleysi, ágengni og til-
hneiging til að missa stjóm. Spyija
má hvort skortur á aga og marka-
leysi gegnumsýri íslenskt samfélag
og sé að verða því dýrkeypt?
Hvemig skyldi þá einstaklingur-
inn vera í stakk búinn til að mæta
breyttri stöðu á vinnumarkaði og
hvaða viðbrögð era líkleg í kjölfar
efnahagskreppunnar?
Starfsvitund
Það er manninum eðlilegt að
starfa og vera virkur. Starf hans
er gjaman nátengt þeirri sjálfsí-
mynd sem hann hefur. „Ég er. ..,
hvað gerir þú ...“ er oft spurt við
fyrstu kynni í þeim tilgangi að fá
upplýsingar og komast í samband
við þann sem talað er við. Það skipt-
ir máli hvaða álit er á starfínu og
flestir era viðkvæmir fyrir starfi
sínu. Starf utan heimilis er flestum
nauðsynlegt, bæði til að geta séð
sér og sínum farborða en einnig til
að geta uppfyllt aðrar þarfir. Það
er mikilvægt að geta notað hug-
vitið, leysa verkefni og sjá árangur.
Einnig að taka þátt í samstarfi og
vera í góðum tengslum við vinnufé-
laga.
Vinnusemi hefur ætíð verið talin
dyggð á íslandi. Hún hefur einnig
verið nauðsynleg í harðbýlu landi
þar sem allir hafa þurft að leggja
sitt af mörkum til að hafa nóg að
bíta og brenna. Mikilvægi vinnunn-
ar hefur augljós áhrif á uppeldi
bama og öll samskipti innan ijöl-
skyldunnar. Að geta, kunna og
standa sig vel í starfi og námi er
undirstaða þess að uppskera hrós,
vera viðurkenndur í samfélaginu.
Þeir sem era latir til vinnu og verka
era lítils virði.
Flestir fullorðnir eyða miklum
tíma ævinnar við störf sín, ekki síst
á það við á íslandi þar sem vinnu-
dagurinn er langur og mikill fjöldi
fólks er næstum allan sinn vöku-
tíma við störf utan heimilis. Margir
benda á að starfíð hafi hér of mik-
inn forgang í lífi fólks á kostnað
annarra þátta, sem kemur fyrst og
fremst niður á einkalífí og persónu-
þroska í víðari skilningi. . .
Tilfinningin fyrir sjálfum sér sem
vinnandi og starfsömum einstakl-
ingi er því ef til vill sterkasti þáttur-
inn í sjálfsmynd flestra fullorðinna
karlmanna í dag, og æ fleirri
kvenna. Það gefur augaleið að sá
sem byggir sjálfsmynd sína að
miklu leyti á starfinu er viðkvæmur
gagnvart öllu því sem getur ógnað
stöðu hans.
Atvinnukreppa - eðlileg
viðbrögð fólks
Það er vel þekkt fyrirbæri að
maðurinn bregst á ákveðinn hátt
við ógnun eða hættu í umhverfi
sínu. Hann snýst til vamar, og reyn-
ir að fínna leiðir til að bjargá sér.
Það gerir hann með því að fara í
sókn, jafnvel árás eða hann flýr
undan og forðar sér. Það fer eftir
hættunni, persónuleika mannsins
og lærðum viðbrögðum hans hvaða
aðferðum hann beitir hvequ sinni.
Birtingarformin era mörg og flókin.
Sérfræðingar sem sinna vanda
fólks í starfi og einkalífí sjá nú
margvísleg sálræn áhrif þess óör-
yggis sem gætir á íslenskum vinnu-
markaði. Slík áhrif koma fram í
samskiptum starfsmanna á vinnu-
stöðunum sjálfum en ekki síst hjá
þeim sem era eða eiga í vændum
að verða atvinnulausir. Lítum nánar
á þessa þætti:
Andrúmsloft á vinnustað
Hræringar í þjóðfélaginu ná
gjarnan inn á vinnustaði. Áhrifa
þeirra gætir á framleiðslu og þjón-
ustu, þegar starfsmenn fínna að
eftirspurn eykst eða minnkar og
þær era einnig algengust umræðu-
efni manna á milli. Fréttir um
kreppu og óvissa um eigið vinnu-
öryggi veldur spennu og vanlíðan á
vinnustöðum, ekki síst í samskipt-
um vinnufélaga innbyrðis. Sam-
keppni getur aukist á þann nei-
kvæða hátt að hver og einn haldi
aðferðum og lausnum fyrir sig, en
deili þeim ekki með félögum sínum.
Óþolinmæði og gagnrýni á vinnu-
brögð hvers annars' verða algeng-
ari, margir fá óheftari útrás fyrir
reiði og óánægju en áður. Nýráðnir
starfsmenn fá e.t.v. sendan tóninn
um að þeir verði fyrstir til að fara
ef störfum fækkar. Yfírmenn geta
fundið þörf til að sýna vald sitt við
þessar aðstæður. Þannig má sjá
dæmi þess að þeir láti undir höfuð
leggjast að uppfylla loforð um
menntun eða kauphækkun, borgi
ekki út á umsömdum tíma og láti
starfsfólk vita að það geti verið
ánægt með að halda vinnunni á
þessum samdráttartímum.
Þegar reiði og togstreita magn-
ast upp í starfshóp en fær ekki
eðlilegar útrásarleiðir era mörg
dæmi þess að hópurinn gerir ein-
hvern að blóraböggli fyrir árásar-
hvatir sínar og beiti viðkomandi
persónu mikilli grimmd og jafnvel
útskúfun úr yinnusamfélagiriu.
Sumir einstaklingar verða
kvíðnir og innhverfír við þessar
aðstæður. Þeir tala ekki um líðan
sína en bæla niður óróleika, og fá
þess í stað ýmis líkamleg einkenni
streitu, t.d. magabólgur, höfuðverk
og svefntraflanir. Streita á vinnu-
stöðum, sem lýsir sér eins og að
ofan greinir, hefur sjaldnast þau
áhrif að starfið skili meiri árangri,
— þvert á móti fjölgar gjaman mis-
tökum, deilum um smáatriði, og
uppgjafar gætir í ríkari mæli gagn-
vart verkefnum. Þar sem starfsfólk
er undir langvarandi álagi og óvissu
nýtast sköpunargleði og starfsgeta
illa.
Atvinnumissir
Sérstök ástæða er til að fyalla
um áhrif atvinnumissis á fólk, þar
sem sálræn viðbrögð geta haft djúp-
ar og langvarandi afleiðingar, ekki
bara fyrir viðkomandi mann heldur
nánustu fjölskyldu og umhverfi.
Sá sem ráðinn er í starf hefur
gert samning við vinnuveitanda
sinn. Samningurinn er um að vinna
tilskilið verk á ákveðinn hátt. Mað-
urinn sem uppfyllir sinn hluta
samningsins skynjar uppsögn sem
svik; það er brotið á honum. Upp-
sögn úr starfi er oft áfall, einkum
ef miklar vonir hafa verið bundnar