Morgunblaðið - 11.03.1989, Blaðsíða 2

2 B
MÖRGUNÉLAljlÐ LAUGARDAGUR 11. MARZ 1989
EG VIL HAFA LEIKHUS
HEITT OG GRIMMT
Rœtt við Þórunni Sigurðardóttur,
leikritahöfund, en Þjóðleikhúsið sýnir
nú nýjasta verkhennar “Haustbrúði“
Jóhann Siguröarson og María Sigurðardóttir ihlutverkum
Nielsar og Appolóníu
HAUSTBRÚÐUR heitir nýtt
íslenskt leiki*it eftir Þórunni
Sigurðardóttur og eru sýningar
á því hafiiar í Þjóðleikhúsinu.
Verkið byggir á sögulegum
heimildum frá öndverðri 18. öld
og fjallar um örlagaríkt ástar-
samband Appolóníu Schwarz-
kopf og Níelsar Fuhrmanns,
amtmanns á Bessastöðum. Þau
voru bæði frá Bergen og hétust
ung í Kaupmannahöfri, en hann
sleit trúlofúninni skömmu áður
en hann tók við amtmannsemb-
ættinu. Appolónía stefiidi hon-
um fyrir heitrof og Fuhrmann
var dæmdur til að kvænast
henni og greiða henni árlega
tvo þriðju af launum sínum þar
til af brúðkaupinu yrði. En
Fuhrmann lét sér ekki segjast.
Hann flutti til íslands ásamt
danskri ráðskonu og gjafvaxta
dóttur hennar er varð unnusta
hans. Appolónía kom á eftir
honum og bjó amtmaður í tvö
ár með þessum þremur konum
- eða þar til Appolónía lést árið
1724, eftir talsverð veikindi.
Við dauða Appolóníu vaknaði
grunur um að eitrað hefði ver-
ið fyrir henni og fylgdu löng
málaferli í kjölfarið.
r*
Ileikritinu er ekki farið út í mála-
ferlin - aðeins dómsúrskurður er
bírtur, heldur leggur höfundur
áherslu á tilfinningaleg samskipti
þeirra persóna sem við sögu koma.
Þórunn var spurð hvort einhveijar
heimildir hefðu verið til um þann
þátt málsins.
„Nei. Ekki beinlínis. Maður les á
milli línanna. Hinsvegar eru til tals-
vert miklar heimildir um þau Appol-
óníu og Fuhrmann. Mestu heimild-
imar eru til um réttarhöldin sem
urðu eftir að hún dó. En ég nota
þær nánast ekki neitt. Ég skoðaði
mjög vel það ástand sem ríkti á
íslandi á þessum tíma. Ég bý það
ekki til, heldur reyni að gefa verkinu
raunsæislega þjóðfélags umgerð.
En ég bý til allt mannlífið inni í
þessari umgerð, það er að segja,
mannlífíð á Bessastöðum. Á meðan
á undirbúningsvinnunni stóð fann
ég töluvert af heimildum, sem ekk-
ert hafa verið rannsakaðar, til dæm-
is eru til úti í Kaupmannahöfn skjöl-
in vegna málaferlanna sem Appol-
ónía vegna heitrofsins. Hér vom til
heimildir um íslenska stjúpdóttur
Fuhrmanns, sem að vísu sögðu ekki
mikið en vom ákveðnir lyklar að
hans persónleika. Auk þess hafði
Jón Grindvíkingur skrifað svolítið
um þetta fólk; sögur sem hann
byggir á munnmælum. Eitt enn fann
ég uppi á Landsbókasafni: Það var
seðill frá Páli Vídalín til Áma Magn-
ússonar. Á þessum seðli var ævin-
týri þar sem þau Fuhrmann og
Appolónía heita dulnefnum. Þar em
gefnir í skyn hlutir sem ég byggi
talsvert mikið á. Síðan las ég auðvit-
áð Hrafnhettu eftir Guðmund Dan-
íelsson og töluvert fleira.
Á meðan á þessari heimildarvinnu
stóð, punktaði ég hjá mér hluti sem
mér fundust athyglisverðir. Síðan
setti ég þá alla á tölvudisk sem ég
faldi svo niðri í skúffu á meðan ég
skrifaði leikritið. Ég leit ekki á heim-
ildimar á meðan og þetta er sú saga
sem varð til milli þessara gömlu
pappíra og mín.“
Eru þá öll samskipti milli per-
sónanna hreinn skáldskapur í
leikritinu?
„Já, nánast öll.
Það era til heimildir um sam-
skipti Appolóníu og Katarínu, ráðs-
konu Fuhrmanns, sem ég nota ekki.
Þær heimildir svömðu einfaldlega
ekki þeim spumingum sem ég var
að spyija. Ég var brennandi af for-
vitni yfír því að þetta fór sem fór.
Afhveiju giftist hann henni ekki?
Afhveiju stefndi hún honum - sem
allar konur, með fullu viti, vita að.
er mjög óskynsamlegt. Afhveiju
gerist þetta hjá þessu fólki sem all-
ir laðast að. Appolónía hefur ekkert
fyrir því að láta fólk elska sig. Sama
má segja um Fuhrmann.
Þessar manneskjur sem ég skapa
verða fyrir mér - og ég held því
fólki sem að þessari sýningu standa
- einhverskonar samnefnarar fyrir
konur og karla og ástir þeirra. Karl-
menn sem séð hafa verkið, hafa
gjaman sagt við mig „þessi Appol-
ónía. Ég botna bara ekkert í henni.
En það er ekki eins og ég þekki
ekki fullt af svona konum.“ Hins-
vegar eiga karlmenn mun auðveld-
ara með að skilja Fuhrmann, þó að
konur segi „hann er nákvæmlega
eins óskiljanlegur og allir karlmenn.
Hann gengur ekki upp frekar en
karlmenn yfírleitt.“
Þegar ég var að undirbúa verkið,
skoðaði ég mjög námkvæmiega allt
sem Fuhrmann gerði á íslandi; bæði
bækur og skjöl frá honum. Ekki til
að nota það efni, heldur til að byggja
undir raunvemleika hans. Líf hans
var mjög flókið. Hann er maður sem
á í mikilli baráttu við sjálfan sig;
tilfinningar sínar og hvatir. En um
leið er hann að dmkkna I konum.
Á heimilinu er hann með konu sem
hann þarf að flýja út á tún. Hann
er embættismaðurinn, annarsvegar,
og karlmaður - manneskja með
hvatir - hinsvegar. Þetta em eigin-
lega ósættanlegar andstæður í
íslensku samfélagi á þessum tíma.
Um leið er hann fulltrúi hins nýja
tíma. Hann er maður sem hefur
fengið allt vegna eigin verðleika, í
valdakerfi, þar sem menn hafa þeg-
ið sína stöðu af „almættinu" og
enginn hefur spurt hvort þeir geti
nokkum skapaðan hlut. Ofan á
þetta bætist svo, að I karakter hans
era ákveðnir veikleikar - eins og
okkur öllum - og við ákveðnar að-
stæður verða þessir veikleikar mjög
dýrkeyptir.
Appolónía og Fuhrmann fram-
kalla mjög hættulega eiginleika
hvort hjá öðru, við vissar aðstæður.
í henni er þessi helþrá og tortíming-
arhvöt. Það má segja að lífsgleði
hennar þróist yfir í andstæðu sína
- toríminguna. Fuhrmann lokast
smátt og smátt og verður steinmnn-
inn, eftir því sem Appolónía verður
ágengari við hann.
Þetta er eyðandi ást...
Það er sagt að maður sé alla ævi
að endurlifa tilfínningaleg samskipti
sem maður hefur átt, maður sé allt-
af að leita í viss viðbrögð sem mað-
ur þekki. Sum em hliðstæð - önnur
andstæð. Ef maðúr fær persónu af
ákveðinni gerð inn í líf sitt, á örlaga-
stundu, og hún snertir tilfinninga-
mynstur það sem hefur þróast hjá
manni í gegnum ævina, getur hún
tortímt manni. Á sama hátt getur
fólk kojjiið inn I líf hvors annars á
öðmm augnablikum og sambandið
getur orðið báðum til góða. Sumir
em svo lánsamir að ástir þeirra
Leyndardómur vatnsins
ROY JACOBSEN OGBÆKUR HANS
ROY
JACOBSEN
rithöfundur
Um þessar mundir er norski rithöf-
undurinn Roy Jacobsen staddur hér
á landi. Hann mun fjalla um ritstörf
sín og lesa úr nýlegum verkum í
Norræna húsinu í dag (11. mars).
Heimsókn hans tengist árlegum fyr-
irlestri Óskars Vistdal, sendikennara,
um helstu tíðindi í norskum bók-
menntaheimi á liðnu ári.
„Hér er ósvikinn rithöfundur á
ferð“, var sagt um Roy Jacobsen,
er gaf út fyrstu bók sína, smásagna-
safnið Fangeliv (Fangalíf) árið
1982.
Fyrir þá bók hlaut hann bók-
menntaverðlaun Taijei Vesaas, sem
veitt em fyrir bestu frumraun ungs
höfundar. Síðan hefur hann ótvírætt
skipað sér í röð fremstu norræna
nútímahöfunda, en er þó enn tiltölu-
lega lítt þekktur hér á landi.
Roy Jacobsen fæddist í Osió árið
1954. Hann ólst upp í Gromddal, ört
vaxandi byggðarkjama rétt norður
af höfuðborginni. Þá vom uppgangs-
tímar í norsku þjóðlífi, næg atvinna,
góð laun og bjartsýni ríkjandi. En
brátt fóm ný samfélagsvandamál að
segja til sín, unglingamir í hverfinu
tóku að reykja hass í stað þess að
lesa námsbækumar og sjoppumar
urðu samkomustaður ofbeldisfullra
táninga. Roy Jacobsen óx úr grasi
við áður óþekktar aðstæður.
Hann lauk stúdentsprófi fyrstur I
sinni fjölskyldu og hóf nám í stærð-
fræði og félagsfræði við Oslóar-
háskóla. En þótt námið væri lær-
dómsríkt, fannst honum það vera
fjarri lífínu sjálfu, hætti því lestri
eftir einn vetur og flutti til Norður-
Noregs.
Þar lagði hann stund á fjölbreytt
störf, vann í físki, byggingavinnu,
gerðist grafari í kirkjugarði og leysti
sig undan herþjónustu með þegn-
skylduvinnu á sjúkrahúsi. Einnig
ferðaðist hann nokkuð erlendis,
dvaldi meðal annars í Japan, Banda-
ríkjunum og ýmsum löndum Austur-
Evrópu.
í fyrstu bók sinni, smásagnasafn-
inu Fangeliv, sækir Roy Jacobsen
efnivið í hið rótlaúsa líf unglingahóp-
anna og hugarvíl þeirra sem lenda
bak við lás og slá. í bókinni örlar
þegar á þeim þáttum sem einkenna
flest skáldverk hans: Umfjöllun um
þá sem em útundan, höfnun á ein-
földum lausnum og andstaða við
meðaumkvun sem byggist á tilfinn-
ingum en ekki rökhugsun.
Næsta bók hans, skáldsagan
Hjertetröbbel, (Gangtruflun í
hjarta), kom út árið 1984. Þar er
glímt við gátu tilvemnnar á tölvuöld,
þar sem tæknin léttir störfín en ekki
lífíð sjálft. Innri þijá mannsins eftir
kærleika tekst á við viljann til valda
og afleiðingin er að „hjartað fer úr
skorðum".
Árið eftir sendi Roy Jacobsen frá
sér skáldsöguna Tommy og enn er
viðfangsefnið sótt til uppvaxtarár-
anna I Gromddal.
Bókin er spennusaga, þar sem
afbrotahneigð virðist tengd erfiðum
aðstæðum í bemsku. Tekist er á við
þá siðfræðilegu spumingu hvort að-
stæður firri menn ábyrgð, en forðast
er að veita nokkur svör.
Hér kemur fram það sérkenni á
verkum Roy Jacobsens, sem ýmsir
eiga erfitt með að sætta sig við, en
það er að hann hefur lítinn sem eng-
an áhuga á að kveða upp dóm eða
sannfæra lesandann um hvað sé rétt
eða rangt.
Skáldsagan Det nye vannet (Nýja
vatnið, 1987) er af mörgum talin
besta bók höfundar.
Viðfangsefnið er sem fyrr ástir,
afbrot, samfélag sem er úr tengslum
við raunvemleikann og heimur þeirra
sem verða undir í hildarleik lffsins.
Nýjasta bókin, Virgo /(Meyjan),
kom út 1988. Líkt og í fyrri verkum
er hér fyallað um þá sem em utan-
veltu í samfélaginu, fólk í fjötrum
magnþmnginnar fléttu kærleika og
haturs.
Frásögnin er ögrandi og ógnvekj-
andi lýsing á sálarátökum einstæðrar
móður og flóknu sambandi föður og
dóttur. Virgo er bók sem hlýtur að
verða umdeild og vekja til umhugs-
unar.
Sá sem glímir við vandamál til-
vemnnar, finnur ekki mikla von í
bókum Roy Jacobsens. Undiraldan
sterka er sú að lífið sé erfítt, og nær
allar leiðir til lausnar úr heljargreip-
um þess reynist blekking og tál.
En þó djúpt sé á hinni kristnu
von, er lífið ekki óbærilegt. Þeir sem
neita að leita hælis í skugga sjálfs-
blekkinga, finna að tíminn læknar
flest sár.
í viðtali sem birtist í bókmennta-
tímaritinu „Vinduet", á síðasta ári,
segir Roy Jacobsen að íslendingasög-
ur hafi haft mikil áhrif á verk sín
og að hvergi hafi hann lesið jafn
snjalla lýsingu á brotamanni og I
Grettissögu.
Við getum þvf með örlitlu stolti
boðið hinn unga rithöfund velkominn
til íslands, þangað sem rætur hug-
arsmíða hans kunna að liggja.
Höfundar eru María Eyþóradóttir
ogGuðni Gunnarsson, nemarí
norskum bókmenntum við Há-
skóla íslands, undir leiðsögn Viv-
iarNordeng, kennara.