Morgunblaðið - 08.09.1990, Qupperneq 22

22
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 8. SEPTEMBER 1990

Útgefandi
Framkvæmdastjóri
Ritstjórar
Aðstoðarritstjóri
Fulltrúar ritstjóra
Fréttastjórar
Auglýsingastjóri
Árvakur, Reykjavík
Haraldur Sveinsson.
Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
Björn Bjarnason.
Þorbjörn Guðmundsson,
Björn Jóhannsson,
ÁrniJörgensen.
Freysteinn Jóhannsson,
Magnús Finnsson,
Sigtryggur Sigtryggsson,
Ágúst Ingi Jónsson.
Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aðalstræti 6, sími 691111. Afgreiðsla: Kringlan 1', sími 691122.
Áskriftargjald 1000 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 90 kr. eintakið.
Kazimieru Prunskiene forsætisráðherra Litháens og Þorsteinn Páls- Vytautas Landsbergis forseti Lithá
son.
Leiðtogafundurinn
í Helsinki
Þorsteinn Pálsson formaður Sjálfstæðisflokksins:
íslendingum ber skylda
Leiðtogar Bandaríkjanna og
Sovétríkjanna hittast á
morgun í Helsinki. George Bush
Bandaríkjaforseti hafði frum-
kvæði að fundinum í því skyni
að samræma enn frekar stefnu-
mótun og viðbrögð, gegn yfir-
gangsstefnu Saddams Husseins
Iraksforseta með Mikhaíl S.
Gorbatsjov Sovétleiðtoga.
Ákváðu þeir með aðeins viku fyr-
irvara að ráða ráðum sínum sam-
eiginlega í höfuðborg Finnlands.
Aðdragandi þessa fundar er
þannig nokkrum dögum styttri
en þegar þeir Ronald Reagan og
Gorbatsjov hittust hér í Reykjavík
á sögulegum fundi. Ymsum
bandamönnum Bandaríkjanna
þótti þá gengið of langt til móts
við Sovétmenn án samráðs við
sig.
Skyndifundurinn í Helsinki er
með allt öðru yfirbragði en
' Reykjavíkurfundurinn, enda hafa
samskipti Bandaríkjanna og Sov-
étríkjanna gjörbreyst á undan-
fömum fjórum árum. Þar til fyr-
ir fáeinum mánuðum var ágrein-
ingur um svæðisbundin átakamál
fastur liður á slíkum leiðtoga-
fundum. Þá deildu menn með
vísan til hugmyndafræði og hags-
munabaráttu. Nú á Gorbatsjov
mikið undir aðstoð Bandaríkja-
manna.
Til skamms tíma var írak á
áhrifasvæði Sovétmanna og her
landsins er að mestu búinn sov-
éskum vopnum. Skulda Irakar
Sovétmönnum gífurlegar fjár-
hæðir vegna þessara samskipta
og innan landamæra íraks eru
þúsundir sovéskra borgara. Er
enginn vafi á því, að sovésk
stjómvöld og yfírstjóm Rauða
hersins leit þannig á, að fyrir til-
stilli íraka mætti gæta sovéskra
hagsmuna við Persaflóa, ef svo
bæri undir.
Fréttir frá Sovétríkjunum um
afstöðu stjómvalda þar til að-
gerðanna gegn írak undir forystu
Bandaríkjastjómar eru ekki sam-
hljóða. Annars vegar segja Gorb-
atsjov og talsmenn hans, að þeir
styðji Bush forseta. Hins vegar
segja ýmsir forystumenn innan
sovéska hersins, að ógjörningur
sé að sætta sig við hinn mikla
bandaríska herafla á og við
Persaflóa, hann raski alveg hern-
aðarstöðunni, sem þar hafí ríkt
og komi sér ákaflega illa fyrir
Sovétríkin. Eftir að þessar raddir
tóku að heyrast í Moskvu hafa
talsmenn Gorbatsjovs hert á yfir-
lýsingum um stuðning við
ákvarðanir öryggisráðs Samein-
uðu þjóðanna og Bandaríkja-
stjómar.
í umræðum um Helsinki-fund-
inn hefur því verið hreyft að þar
muni forsetarnir leggja grunn að
nýju alþjóðlegu öryggiskerfi.
Ástæða er til að taka slíkum full-
yrðingum með fyrirvara. Hvorug-
ur forsetanna er í þeirri aðstöðu
að geta tekið svo viðamiklar
ákvarðanir enda er þeirra ekki
þörf í samskiptum ríkja þeirra á
meðan öryggisráð Sameinuðu
þjóðanna starfar eins og það hef-
ur gert undanfarið. Þá er á döf-
inni leiðtogafundur aðildarríkja
ráðstefnunnar um samvinnu og
öryggi í Evrópu (RÖSE), þar sem
ætlunin er að ræða öryggismál á
víðum grunni. Loks þarf Banda-
ríkjaforseti að vita um afstöðu
bandamanna sinna innan Atl-
antshafsbandalagsins (NATO)
áður en hann ræðir nýja skipan
öryggismála við forseta Sov-
étríkjanna. Margaret Thatcher,
forsætisráðherra Breta, hefur
lagt til að starfshættir og stofn-
sáttmáli NATO verði endurskoð-
aður með það fyrir augum að
mörk vamarsvæðis bandalagsins
verði löguð að breyttum aðstæð-
um. Taka ríkisstjórnir ýmissa
NATO-landa þeim hugmyndum
þunglega.
Sú spurning gerist æ áleitnari
þegar rætt er um Gorbatsjov, hve
mikil völd hans séu nú í raun og
vem. Allar fréttir frá Sovétríkj-
unum em á þann veg, að efna-
hagsástandið versni stöðugt. I
Moskvu er meira að segja skortur
á brauði og sígarettum. Þegar
þannig er komið ber almenningur
ekki lengur neitt traust til valda-
hafanna. Þar fyrir utan era ein-
stök lýðveldi í Sovétríkjunum að
segja skilið við Moskvuvaldið með
þeim hætti, að vafí leikur á því
í nafni hvers Gorbatsjov talar.
Einstök lýðveldi vilja til dæmis
bijóta upp Rauða herinn og alrík-
islögregluna. Samskipti lýðveld-
anna em orðin þannig að þau
ræðast við án milligöngu ráða-
manna í Moskvu. Á hinn bóginn
hafa þau ekki enn gert almenna
kröfu um að ráða sjálf utanríkis-
málum sínum, þannig að Gorb-
atsjov virðist þó enn hafa umboð
þeirra til að ræða við Bandaríkja-
forseta.
Ástæða er til þess að fylgjast
náið með því sem gerist á Hels-
inkifundi þeirra Bush og Gorb-
atsjovs. Hann gefur vísbendingu
um framvindu mála við Persaf-
lóa. Hann leiðir í Ijós á hvem
hátt samskipti Bandaríkjamanna
og Sovétmanna þróast eftir að
hugmyndafræðilegum ágreiningi
hefur verið ýtt til hliðar. Hann
getur auðveldað mönnum að átta
sig á raunvemlegri stöðu Gorb-
atsjovs í sovéska valdakerfínu.
smáþjóð að styðja réttl
málstað Eystrasaltsrík
Við höfum þarna tækifæri til þess að láta gott af okkur leiða j
ÍSLENDINGUM sem smáþjóð ber skylda til að styðja réttlátan
málstað Eystrasaltsríkjanna, Eistlands, Lettlands og Litháen, í
baráttu þeirra við að losna undan Sovétvaldinu og öðlast sjálf-
stæði á ný, segir Þorsteinn Pálsson formaður Sjálfstæðisflokksins
eftir heimsókn til Eistlands og Litháens í byijun vikunnar. Þang-
að var hann boðinn ásamt Kjartani Gunnarssyni framkvæmda-
stjóra Sjálfstæðisflokksins og ávarpaði Þorsteinn meðal annars
setningarfund þjóðþings Litháa á þriðjudag. Morgunblaðið ræddi
við Þorstein þegar hann kom heim. „Við höfum tækifæri til þess
að láta gott af okkur leiða og hafa raunveruleg áhrif á alþjóða-
vettvangi með því að taka myndarlega og einarðlega á þessu máli
á grundvelli þeirra miklu þjóðahagsmuna sem þarna eru í húfí
og þess réttar sem þessar þjóðir reyndar byggja á. Þær hafa al-
veg ótvíræðan rétt að alþjóðalögum til þess að endurreisa sjálf-
stæði sitt,“ segir Þorsteinn.
Þorsteinn segir að upphaf ferð-
arinnar megi rekja til komu End-
els Lippmaa hingað til lands fyrr
í sumar. Lippmaa er ráðherra án
ráðuneytis í eistnesku ríkisstjórn-
inni og fer með samningamálin
við Sovétríkin, um sambandsslit
Eistlands og Sovétríkjanna. „Við
áttum þá ítarlegar viðræður um
stöðu þeirra og í framhaldi af þeim
fékk ég boð frá Eistlandi og Lithá-
en um að koma þangað í heim-
sókn.“
Viðurkenning á alþjóða-
vettvangi úrslitaatriði
Hann segir Eystrasaltsþjóðimar
leggja gífurlega mikið upp úr því
að fá viðurkenningu á alþjóðavett-
vangi. „Þeir telja það geta verið
úrslitaatriði í samningum þeirra
við Sovétríkin að fá slíka viður-
kenningu. Ég ræddi við þá um
rökin gegn því. Þeir blása á þau
og segja af og frá að það. muni
veikja þá. Þeir telja að hugmynd-
irnar um að þetta kunni að veikja
Gorbatsjov og að Vesturveldin
geti misst raunhæfan viðsemjanda
séu fráleitar. Þvert á móti gæti
þetta styrkt umbótaviðleitni Gor-
batsjovs. En enn sem komið er
hefur hann ekki sýnt þeim neinn
samningsvilja og það sem liggur
á borðinu af hans hálfu í þessum
samningum er í raun og vera auk-
in miðstjóm og aukið miðstjórnar-
vald.
Þeir óttast líka fjórveldaviðræð-
urnar sem núna fara fram um lok
Þýskalandsmálsins. Hvarvetna þar
sem við komum var það mál tekið
upp. Það gerðu forsetarnir báðir
svo og þeir forystumenn stjórn-
málaflokka, sem rætt var við.
Þessi spurning var líka á vöram
blaðamanna. Þeir óttast að fjór-
veldin kunni að komast að sam-
komulagi um lok síðari heimsstyij-
aldarinnar að því er varðar skipan
landamæra og sjálfsákvörðunar-
rétt einstakra ríkja og gleymi
Eystrasaltslöndunum á nýjan
leik.“ Þeir era hræddir um að
Gorbatsjov muni túlka sér i hag
þögn Vesturveldanna um Eystra-
saltsríkin í þessum viðræðum.
Þorsteinn segir að viðurkenning
íslendinga á fullveldi Litháens
hafi mikið að segja í þessu sam-
bandi. „Litháar telja að það muni
Með forseta Eistlands, Riiiitel, í E
styrkja þá í samningunum við
Sovétstjórnina, ef þeir fái viður:
kenningu einhvers staðar frá. í
raun geti það ráðið úrslitum um
framvindu mála. Þeir telja líka
mikilvægt að komast með tærnar
inn í alþjóðasamtök og nefna ráð-
stefnuna um öryggi og samvinnu
Evrópu og Norðurlandaráð. Ég hef
áður Iýst því og lýsti því fyrir þeim
Endel Lippmaa ræðir við Þorstein Pálsson og Kjartan Gunnarsson.
Lippmaa er ráðherra án ráðuneytis í eistnesku ríkissijórninni og fer
með samningamálin við Sovétríkin.