Morgunblaðið - 30.09.1990, Side 21

MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 30. SEPTEMBER 1990
21
að var einmitt erindi
okkar, fulltrúa og
starfsfólks Náttúru-
verndarráðs, upp
undir jökla síðla
ágústmánaðar að
huga að þeim vatna
vegum, sem þegar eru komnir
þarna og líta á stæði fimmtu og
síðustu kvíslaveitunnar. Og fyrst
við vorum komin þarna upp undir
Hofsjökul, þar sem Arnarfell hið
mikla skagar fram úr Hofsjökli og
blasir við í ailri sinni dýrð, stóðust
menn ekki þá freistingu að feija
sig yfir Þjórsá á gúmmíbáti og
ganga svo með farangur sinn á
bakinu í tjaldstæði undir Arnarfelli.
Enda eru Þjórsárver friðland sam-
kvæmt náttúruverndariögum og í
umsjá Náttúruverndarráðs. Og það
er viðkvæmt svæði, sem þarf vel
að veija nú þegar stífla kemur
þarna innfrá á Þjórsá.
Eftir að hafa ekið fram hjá virkj-
ununum þremur, sem öll þessi lón
þjóna með geymslu og miðlun á
vatni á vetrum, Búrfellsvirkjun,
Sigölduvirkjun og Hrauneyjarfoss-
virkjun, beið okkar við Stóraver og
syðstu kvíslastífluna Hjálmar Þórð-
arson, starfsmaður Landsvirkjunar.
En þetta er skammt frá þeim stað
þar sem allt samansafnað kvísla-
veituvatnið kemur í Köldukvísl fyrir
norðan Sauðanes. Hjálmar ætlaði
að verða leiðsögumaður okkar um
þetta nýja virkjunarsvæði. En þar
sem tók að skyggja settumst við
brátt að í gömlum vinnubúðum
Landsvirkjunar skammt ofan við
Þúfuver. Þær koma nú væntanlega
brátt aftur í góðar þarfir, þegar
Búrfellsstöð verður stækkuð vegna
nýs álvers og gerð stífla á 'Þjórsá
til að hefta vatn úr efstu kvíslinni
í enn eitt lónið, Þjórsárlón. Vegur-
inn þarna norður eftir Sprengi-
sandsleið er orðinn greiður, engir
farartálmar, og maður minnist góða
gamla bílakláfsins við Hald, þar
sem þurfti fyrir daga stórvirkjan-
anna á hálendinu að feija sig og
farartækið með handafli og ærnu
erfiði yfir Tungnaá og Kaldakvísl
gat orðið vondur farartálmi. Þessir
tilbúnu vatnsvegir þarna á hálend-
inu eru orðnir 24 km á lengd. Þeg-
ar eru menn farnir að veiða þar
silung og kannski verður þar í fram-
tíðinni skemmtileg siglingaleið fyrir
báta á hálendinu. Virðist þessi að-
ferð að veita nýtanlegu árvatni
þannig í eitt stórt uppistöðulón, til
að tryggja virkjunum vatn, hafa
verið farsæl. Nú þegar eru tilbúnu
vötnin orðin sem eðlilegur hlutiy
landslagsins, eins og þau hafi alltaf
verið þarna. Áreiðanlega betri að-
ferð frá umhverfíssjónarmiði en
margar smáar virkjanir.
Þegar virkjanirnar vantaði meira
vatn í vetrarforðann í Þórisvatni
var valin þessi leið í góðu samkomu-
lagi Landsvirkjunar og Náttúru-
verndarráðs, sem er að veija Þjórs-
árverin, að taka efstu kvíslar árinn-
ar sem óhætt þótti og bæta í púkk-
ið. Stíflurnar og skurðirnir eru mik-
il mannvirki. Syðst komum við að
Stóruverskvíslinni og síðan taka við
vötnin hvert af öðru: Dratthalavatn,
Kvíslavatn, Eyvindarlón og Hreys-
islón og efst er komið að gríðarmikl-
um 24 m djúpum skurði, sem ekki
virðist hafa miklu hlutverki að
gegna. En það á eftir að breytast.
Þetta er skurðurinn sem á að taka
við vatninu úr væntanlegu Þjórsár-
lóni. Með honum er búið að vinna
stóran hluta verksins, að því er
Hjálmar segir okkur. Þá aðeins eft-
ir 2 'U km leið og miklu auðveldara
land í vinnslu. Þótt miklum undir-
búningi sé þegar lokið, er samt tal-
ið að þurfi tvö sumur í þennan
fímmta áfanga, því botnrásir þurfa
að geta látið vatnið fara í sinn
fyrri farveg, ef eitthvað kemur upp
á. Árið 1985 var búið að undirbúa
þessa veitu, m.a. gera undirstöður
fynr vinnubúðirnar, en þá kom aft-
urkippur í virkjanamálin. Mesta
verkið verður þó stíflan yfir Þjórsá
norðan Hreysiskvíslar, sem á að
veita vatninu um Hreysisskurðinn
fyrrnefnda. Þangað kemur vatnið
úr Bergvatnskvísl, Fjórðungskvísl
og austustu kvíslunum úr Hofsjökli.
Rannsaka umhverfisáhrifin
Tvö stóru Þjórsárveranna eru
austan Þjórsár: Eyvindarver, þar
sem Fjalla-Eyvindur og Halla höfð-
ust við um 1770 og voru 1772 tek-
in höndum við Innra-Hreysi, Og
Þúfuver. í Þúfuveri hittum við nú
Þóru Ellen Þórhallsdóttur, líffræð-
ing, sem í átta sumur hefur verið
þarna í verunum við rannsóknir á
vegum Landsvirkjunar. Hún er að
fylgjast með breytingum á um-
hverfisþáttum, bæði þeim sem
kunna þegar að hafa orðið og jafn-
framt að átta sig á hvort og hver
áhrif mundi hafa stórt lón með
stíflu við Norðlingaöldu neðan
Þjórsárvera, ef af því yrði að Þjórsá
yrði virkjuð þar. Með henni nú eru
tveir ungir líffræðingar, Magnús
Jóhannesson og Soffía Arnþórsdótt-
ir. Segir Þóra Ellen að breytingar
sem afleiðing af Kvíslaveitu séu
an hefur reynst mjög breytileg.
Getur munað allt að 70 sm milli ára
í ágúst.
Rústirnar svonefndar eru m.a.
það sem gerir Þjórsárverin svo ein-
stæð, en það eru stórar grónar
þúfur með ískjörnum innan í, sem
aldrei þiðna. Þóra Ellen hefur mælt
þessar þúfur í verunum austan
Þjórsár eftir að tilbúnu vötnin komu
þarna. Hún segir að breytingar
hafí orðið á nokkrum rústum síðan
og sýndi okkur rústir sem hafa
breyst, bæði vegna breytts um-
hverfís og breyttrar vatnsstöðu með
tilkomu Kvíslaveitu. Bæði hefur
hún mælt rústir sem hafa fallið
saman og aðrar sem hafa stækkað,
hækkuðu um allt að 40 sm eftir
að þær fengu meira vatn úr kvísla-
vatninu. En rústir hafa einnig
breyst á svæði þar sem Kvíslaveitu
hefur ekki gætt.
gönguna, hver með 15 kg af útbún-
aði á bakinu. Skrifari þessi, sem
ekki hefur borið útbúnað sinn í ára-
tug að minnsta kosti og undanfarin
tvö ár helst gengið út í bílinn sinn,
hafði hikað við að leggja í hann
með þessu vaska liði. Ekki síst með
þá vitneskju frá fyrri tíð að blautt
er í verum og vaða þarf ár og
læki. En hann kom óskemmdur úr
þolrauninni, harðsperrulaus og ríg-
montinn. Þótt frá feijustað og í
tjaldstað sé þriggja og hálfs til fjög-
urra tíma ganga, er landið flatt og
það skiptir sköpum.
Blómabrekku undir
Þjórsárverin munu ekki hafa
hlotið þetta safnheiti fýrr en upp
úr 1950, þegar þau voru mikið í
umræðunni hér og úti í löndum
vegna friðunarhugmynda og Finnur
Guðmundsson, fuglafræðingur.,
setti verin þannig undir einn hatt.
Fólk og farangur ferjað yfir Þjórsá.
er yfír 1100 m og þaðan útsýni
gott. í brekkunum munu fínnast
yfir 90 tegundir blómjurta og þar
er mikið litaskrúð á þessum árs-
tíma. Allt stendur í blóma. Þegar
horft er niður yfír múlana, má svo
sjá breiður af gulum mosa með
grænum víðiflekkjum og einni og
einni hríslu og á eyrunum skarta
fjólurauðar eyrarrósabreiður. Eyr-
arrósin springur í svona mikilli hæð
út í lok júlí. Verin eru skorin sund-
ur af árkvíslum og með þeim sand-
ar, en annars er landið allgróið. En
lítið er orðið af hvönninni, sem áður
prýddi verin. Sauðkindinni 'þykir
hún gómsætust rétta. Enn kemur
þarna eitthvað af fé, þótt því hafí
mjög fækkað. Skammt austan við
okkur kemur Múlakvíslin undan
jökli í fallegum fossi. Þótt morgunn
væri sáum við fljótt að hún yrði illa
væð og farartálmi í hin verin, þótt
fullhugar úr hópnum ætluðu lengi
vel ekki að láta sig. Enda
var nóg við að vera að
skoða gróðurinn og
ganga á Arnarfellið.
Kvíslin var þó enginn far-
artálmi hópi hestafólks,
sem sást til þegar tók að
líða á morguninn. Þar
voru komnir bændur neð-
an úr sveit og þeirra
heimafólk. En hross eru
ekki jafn hrifin af blóma-
brekkum og mannfólkið,
finna þar lítið við sitt
hæfi, svo reiðfólkið brá
upp rafmagnsgirðingu til
að hemja þá meðan staðið
var við. Enda hafði fyrr
um morguninn fengist
beit við hrossá hæfí í
Nauthaga. Þarna um
múlana liggur gamli reið-
vegurinn í Amarfell. Ein-
hveijir reyna þó sýnilega
enn að böðlast þar um á
farartækjum, þegar
Þjórsá er stundum fær
yfírferðar á haustin, og
ekki fer hjá því að þeir
skilji éftir ljót merki í við-
kvæmum blautum gróðr-
inum. Því er nauðsynlegt
að með væntanlegri stíflu
á Þjórsá verði búið svo
um hnútana að farar-
Náttúruverndarráðsfólk skoðar Þúfuver með Þóru Ellen Þórhallsdóttur, líffræð-
ingi, sem hefur verið við rannsóknir á umhverfisbreytingum í Þjórsárverum í
8 sumur. Til luegri standa Sigurður Þráinsson, Gísli Már Gíslason og Jóhanna
Magnúsdóttir.
staðbundnar og á litlum blettum,
þar sem verði vart breyttrar grunn-
vatnsstöðu. En jafnframt segir hún
ljóst að ef stóra lónið kæmi við
Norlingaöldu, þá mundi gæta bak-
vatnsáhrifa á breiðu belti út frá
því. Þar yrði um að ræða stórt
svæði, sem gengi upp í neðstu ver-
in beggja vegna Þjórsár.
Við göngum um Þúfuver í fylgd
með líffræðingunum. Þúfuver er
með flæðiengjum, þar sem vatn er
yfir sverðinum. Verin eru þarna í
svartri sandauðninni fagrar gróður-
vinjar. Þóra Ellen segir að þar hafí
orðið breytingar, en ekki miklar.
Við Dratthalavatn hefur dáið gróð-
ur og við Þúfuver komið upp lindir
sem ekki voru þar áður. Vatnsstað-
Á báti yfir Þjórsá
Eftir að hafa skoðað Kvíslaveitu,
feijuðum við okkur daginn eftir
yfir Þjórsá ofan við verin og neðan
fyrirhugaðs stíflustæðis. Farkostur-
inn gúmmíbátur frá Líffræðistofn-
un. Ain er þarna breið og í henni
grynningar, en þeim Gísla Má Gísla-
syni og Sigurði Þráinssyni varð
ekki skotaskuld úr því að ferja
mannskapinn og allt dótið yfir í
tveimur ferðum með góðri hjálp
fleiri ræðara. Að vísu vildi báturinn
snúast í fyrstu eða sitja á sandrifi,
en brátt höfðu skipstjórarnir áttað
sig á feijustaðnum. Ekki leið á
löngu áður en við stóðum öll á bakk-
anum vestan Þjórsár, reiðbúin í
Suður frá Hofsjökli
breiðist þama geysimik-
ið og vítt gróðurlendi,
um 20 km leið, sundur
skorið af ám frá jöklin-
um og aurum. Landið
er marflatt nema hvað
rísa ávalar hæðarbung-
ur nokkra tugi metra
yfir umhverfið. Þar sem
svo háttar heitir á sunn-
lensku ver. Aðalverin
eru sex, fjögur vestan
Þjórsár og tvö austan,
sem fyrr er sagt. Þama
er mjög votlent og em
sumar bungurnar vel
grónar. Verin era
Tjamarver, Oddkelsver,
Illaver og Arnarfellsver,
sem er austast. Þóra
Elien og Gísli Már, sem
var þama í veranum við
rannsóknir upp úr 1970,
þekkja vel til staðhátta.
Svo hópurinn tók land
neðst í Ámarfellsveri og
gekk lengi upp eftir
bakka Þjórsár áður en
tekin var vinkilbeygja í
vestur undir fjallinu.
Sluppum þannig við að
koma þvert á allar kvísl-
amar í verinu. En við voram vel
búin undir að vaða, með auka strig-
askó utan á pokunum og laxapoka,
sem mátti bregða sér í við ámar —
innan í strigaskónum því annars
höggvast þeir í sundur — og kom-
ast þurrum fótum yfír. Af ánum
var Arnarfellskvíslin sú eina sem
orð var á gerandi, en hún kemur
úr Amarfelli mikla og breiðir sig
strax út, svo þarf að vaða nokkrar
kvíslar hennar áður en komið er í
tjaldstað í múlanum undir Arnar
fellsbrekkum.
Arnarfellsbrekkur eru fjölskrúð-
ugustu blómabrekkur á íslandi í svo
mikilli hæð. Tjaldstæðið er í 600
metra hæð og brekkan teygir sig
gróin upp í 900 metra. Fjallið sjálft
tækjum verði ekki gert auðveldara
að komast í friðlandið, enda eru þau
þar bönnuð.
Þjórsárverin era friðland, vora
friðuð samkvæmt náttúruverndar-
lögum á árinu 1981, eftir samkomu-
lagi við virkjunarmenn. Enda er
þetta einn af merkustu stöðum á
landinu og er ásamt Mývatni sá
staður sem mikilvægastur þykir til
verndunar á heimsvísu. Friðlandið
er 37.500 hektarar að stærð. í
Þjórsárveram er talið að stór hluti
heiðagæsastofnsins í heiminum
verpi, og berum við íslendingar því
ábyrgðina á þessum fuglastofni.
Hefur verið talið að 600 fullorðnir
fuglar komi þangað til varps á vor-
in en 20 þúsund hverfí á brott að
hausti. Á seinni árum hefur heiða-
gæs fjölgað og orðið þröngt um
þær, svo þær hafa eitthvað breiðst
út til annarra staða á hálendinu.
Ekki sáum við ungana, enda era
þeir gífurlega styggir. Því fengum
við að kynnast ferðalangar sem
dvöldust í verunum upp úr 1970
og gengum um þau í vikutíma, inn
á jökulinn, í Arnarfell og niður í
blaut verin. Áður fyrr voru þarna
gæsaveiðar og eru þar leifar af
gæsaréttum. Þegar gæsin er í sár-
um hleypur hún upp í móti undan
fólki og þannig var hægt að reka
hana í rétt.
Við þeim sem aka Sprengisands-
leið blasir í góðu skyggni fögur
sýn, hvítur Hofsjökull sem teygir
jökulsporða sína niður á sléttuna
og framan í jöklinum skaga Arnar-
fell hið mikla, Hjartafell og Arnar-
fell hið litla. Flestir verða að láta
sér nægja að horfa úr fjarska til
þessara fyalla handan Þjói'sár. En
það er sannarlega þess virði að
koma nær, ganga og vaða bleytur
til að skoða í návígi þennan mikla
og sérkennilega gróður. Þarna eig-
um -við íslendingar dýrgrip, sem
telst meðal merkustu náttúruvernd-
arsvæða heims.