Morgunblaðið - 25.04.1991, Qupperneq 10

io 'C
MORGUNBLAÐIÐ
VlÐSKIPTI/fliWjLÍ^ræWDl
FIMMTUDAGUR 25. APRIL 1991
FJÁRMÁL Á FIMMTUDEGI
Umskiptín í peningamálum
íslendinga haustið 1990
Of lágir vextir 1990 og deilur um vaxtamál síðasta misserið hafa leitt
til vaxandi neyslu og eiga stóran þátt í því að mjög hefur hægt á
aukningu innlends sparifjár
eftir Sigurð B.
Stefánsson
Á haustmánuðum árið 1990 tók
skyndilega að hægj'a á aukningu
sparifjár á innlendum markaði og
er ekki fjarri því að innlent fé
hafi staðið í stað nú í hálft ár ef
reiknað er á föstu verðlagi. Þessi
snöru og óvæntu umskipti urðu
eftir að innlent fé hafði verið að
aukast hraðar og hraðar allt frá
því í júlímánuði 1988 (sjá mynd).
Á árinu 1988 náðu vextir hámarki
og urðu það ár hærri en nokkru
sinni fyrr eða síðar eða um 10%
yfír verðbólgu að jafnaði. Líklegt
er að hátt vaxtastig ásamt sam-
drætti í þjóðarbúskapnum og minni
eyðslu hafi leitt til þess að sparnað-
ur tók að vaxa á nýjan leik og
hraðar en áður. Eftir árið 1988
tóku vextir að lækka og náðu lág-
marki á fyrri hluta ársins 1990.
Hugsanlegt er að vaxtalækkun
hafi þá gengið of langt og má vísa
til þess að vextir af spariskírteinum
í frumsölu voru þá lengi 6- 6,2%
þótt vextir á eftirmarkaði væru
mun hærri og ríkið sjálft byði stór-
um kaupendum spariskírteini með
7,05% ávöxtun yfir verðbólgu. Lík-
legt má telja að of lágir vextir og
vaxandi eyðsla í þjóðfélaginu hafí
orðið til þess að hægja tók á sparn-
aði í fyrra. Utlitið seint í apríl
1991 er þannig að horft gæti til
vandræða á innlendum markaði á
þessu ári ef sparnaður tekur ekki
að aukast á nýjan leik. Ella eru
slæmar horfur á því að unnt reyn-
ist að fjármagna hallarekstur ríkis-
sjóðs á innlendum markaði á þessu
ári öðruvísi en með yfirdrætti á
reikningi ríkissjóðs Tijá Seðlabank-
anum eins og gert hefur verið frá
síðustu áramótum. Horfur á jafn-
vægi á húsbréfamarkaði eru einnig
slæmar þótt ávöxtunarkrafa sé
komin í 8,4% yfir verðbólgu og er
það sérstaklega óheppilegt þar sem
sá markaður er enn í frumbernsku.
Tilraun til að mæla
breytingar á kaupgetu
sparifjár í þjóðarbúinu
Línuritið hér á síðunni er reikn-
að með nokkuð sérstæðum hætti.
Fyrst er reiknuð stærð sem kalla
mætti samanlagt sparifé á fijáls-
um markaði í landinu. Lögð eru
saman ‘öll innlán banka og spari-
sjóða ásamt útgefnum verðbréfum
þeirra (bankabréfum og bankavíxl-
um), markaðsvirði útgefínna spari-
skírteina ríkissjóðs og ríkisvíxla,
hlutdeildarskírteini verðbréfasjóða
auk hlutabréfa skráðra almenn-
ingshlutafélaga. Sú stærð sem
þannig fæst er færð yfir á fast
verðlag lánskjaravísitölu í mars
1991 en línuritið sýnir tólf mánaða
breytingar þessarar stærðar frá
janúar 1987 til janúar 1991. Spari-
fé íslendinga (þ.e. sparifé í eigu
einstaklinga) er ákveðið hlutfall
af innlánum, spariskírteinum
o.s.frv., t.d. um þrír fjórðu hlutar
innlána banka og sparisjóða, um
helmingur spariskírteina, mestöll
hlutdeildarskírteini verðbréfasjóða
og um helmingur skráðra hluta-
bréfa. Ef þessi hlutföll haldast
nokkurn veginn föst og óbreytt
breytist sparifé þjóðarinnar og
kaupmáttur þess með líkum hætti
og stærðin sem hér var lýst.
Þannig mætti segja að línuritið
sýni breytingar á kaupgetu spari-
ijár í landinu. Þegar hægt hefur á
aukningu spai'ifjár um skeið er lík-
legt að í kjölfarið fylgi samdrátt-
artímabil og minni eyðsla í þjóðar-
búskapnum. Þegar kaupgetan hef-
ur aukist með sívaxandi hraða um
meira en tveggja ára skeið eins
og á tímabilinu frá miðju árinu
1988 fram á haustið 1990 er þess
að vænta að eyðsla í þjóðar-
búskapnum taki að aukast ef ekki
er gætt að. í slíkri stöðu hefðu
stjómvöld átt að taka frumkvæði
að hækkun vaxtastigs í landinu.
Þar sem snöggar breytingar á
kaupgetu sparifjár geta haft
óheppilegar afleiðingar í för með
sér á jafnvægi í efnahagslífinu að
öðru leyti er mikilvægt að stjóm-
völd reyni að stuðla að stöðugleika
með vaxtastefnu sinni og öðrum
stjórntækjum á peningamarkaði.
Dæmi um hið gagnstæða á ferli
síðustu ríkisstjórnar voru breyting
á grunni lánskjaravísitölu í febrúar
1989 og sífelld truflun, ádeila og
afskipti af eðlilegum störfum
Seðlabanka við stjórn peninga-
mála. Ummæli fjármálaráðherra
síðustu ríkisstjórnar í sjónvarps-
þætti rétt fyrir kosningar fylltu
mælinn. Þau vom eitthvað á þá
leið að lækka bæri verðtryggða
vexti banka og sparisjóða niður
fyrir vexti af spariskírteinum ríkis-
sjóðs til að örva sölu þeirra síðar-
nefndu. Sannleikurinn er sá að
vextir á verðbréfamarkaði hafa
verið að hækka síðan um mitt árið
1990, t.d. hefur ávöxtunarkrafa
húsbréfa hækkað úr 6,95% í 8,40%
yfir verðbólgu nú eða um 1,45%.
Sérstaklega er brýnt að hækka
vexti í bönkum og sparisjóðum til
að milda þau merki um þenslu og
eyðslu sem komið hafa í ljós á síð-
ustu mánuðum og best sjást á
óvæntum 9,2 mrð.kr. viðskipta-
halla þjóðarbúsins á árinu 1990.
Sparifjáreigendur
verðskulda sömu virðingu
og erlendir lánadrottnar
Peningalegur sparnaður í þjóð-
arbúskapnum hefur aukist mikið
síðasta áratuginn eftir að verð-
trygging var heimiluð með lögum
frá Alþingi á árinu 1979. í árs-
skýrslu Seðlabankans fyrir árið
1990 kemur fram að peningalegur
sparnaður sem hlutfall af lands-
framleiðslu var um 70% árið 1970
en féll alveg niður í 46% á árinu
1979 eftir að neikvæðir vextir og
verðbólga hafði geisað á áttunda
áratugnum. I lok ársins 1990 var
peningalegur spamaður sem hlut-
fall af landsframleiðslu kominn vel
yfir 100%. Óþarft er að rifja upp
hér hve fjármál þjóðarbúsins voru
erfið þegar peningalegur spamað-
ur var sem minnstur, vel innan við
50% af landsframleiðslu, en þá
þurfti að taka erlend lán fyrir
hverri fjárfestingu sem heitið gat.
En það gefur líka auga leið að
aukinn peningalegur sparnaður
leggur skyldur á herðar ráðamönn-
um þjóðarinnar. Ekki dugir til
lengdar að bukka sig og beygja
fyfir erlendum lánadrottnum en
sýna ekki innlendum sparifjáreig-
endum tilhlýðilega virðingu. Van-
traust sparifjáreigenda á ráða-
mönnum sínum eykur stórlega
hættu á glundroða og misvægi í
fjármálum þjóðarinnar eins og
hætta er á að nú hafi skapast.
Breski forsætisráðherrann
gerir aukningu sparifjár að
einu helsta báráttumáli sínu
Engin þjóð með sjálfstætt pen-
ingakerfi getur komist af án inn-
lends sparnaðar, það fengu íslend-
ingar að sjá svart á hvítu í lok
áttunda áratugarins þegar pening-
alegur sparnaður fór niður í 46%
af landsframleiðslu og verðbólga
fáum misserum síðar yfir 100%.
John Major forsætisráðherra Breta
hefur gert aukningu sparifjár þjóð-
ar sinnar að einu af helstu baráttu-
málum sínum eftir að hann tók við
embætti í nóvember 1990. Lágt
hlutfall sparnaðar af tekjum merk-
ir að stórum hluta tekna er varið
til neyslu nú en lítill hluti þeirra
er lagður til hliðar til fjárfestingar
og ávöxtunar og neyslu í framtíð-
inni. John Major heldur því fram
að sparifé almennings auki „sjálf-
stæði manna og frelsi þeirra til
athafna“. Á árinu 1988 lögðu Bret-
ar að jafnaði aðeins fyrir 5,3% af
mánaðarlegum tekjum sínum og
hafði hlutfallið lækkað úr 11,1% á
tíu árum. Viðleitni Majors til að
auka sparifé þegna sinna til að
styrkja persónulegt og fjárhags-
Iegt sjálfstæði þeirra er þannig í
beinu framhaldi af starfi bresku
ríkisstjórnarinnar á síðasta áratug
við að gera fólki kleift að eignast
eigið húsnæði og hugsa um það í
stað þess að vera leiguliðar hjá
ríki eða sveit, og eignast hlut í
fyrirtækjum til að geta notið af-
raksturs þeirra í stað þess að eiga
íjárhagsafkomu eingöngu undir
launum. Baráttu Majors fyrir au-
knu sparifé almennings má jafn-
framt líta á í ljósi þess að bresk
stjórnvöld hafa verið að flytja
ábyrgð af eftirlaunamálum þjóðar-
innar frá ríkinu yfir á herðar fólks-
ins sjálfs og þeirra lífeyrissjóða eða
tryggingafélaga sem því er frjálst
að velja sér viðskipti við.
Aukin neysla er helsta
skýringin á straumhvörfum
á peningamarkaði nú
Þau snöru umskipti sem orðið
hafa í peningamálum íslendinga
síðasta misserið sýna okkur svart
á hvítu að fjárhagsmál þjóðarinnar
og sparifé almennings þola illa að
verða að þrætuepli meðal stjórn-
málamanna eins og þráfaldlega
hefur gerst í umræðu um vaxta-
mál á síðustu mánuðum. í með-
fylgjandi línuriti sem nánar er vik-
ið að hér að ofan hefur markaðs-
verðmæti skráðra hlutabréfa og
hlutdeildarbréf verðbréfasjóða ver-
ið talið með öðrum fjárhagsstærð-
um í stað þess að líta eingöngu á
innlán banka og sparisjóða og seðla
og mynt í umferð. Ástæðan er sú
að miklu stærri hluti af eignum
fólks er nú orðinn markaðsvara
heldur en var fyrir einum áratug.
Þá var aðeins hægt að grípa til
bankabókarinnar og að nokkru
leyti til spariskírteina ef á þurfti
að halda - eða ef fólk vildi skyndi-
lega auka neyslu sína á kostnað
eignanna.
Nú eru öll markaðsverðbréf
(skuldabréf og hlutabréf almenn-
ingshlutafélaga) og jafnvei fas-
teignir í þessum flokki markaðs-
hæfra eigna auk bankareikninga
sem eru jafnvel enn minna bundn-
ir en áður. Ávöxtun allra þessara
peningalegu eigna lýtur markaðs-
kjörum að heita má og jafnvægi á
fjármálamarkaði verður sífellt við-
kvæmara fyrir neikvæðri íhlutun
stjórnmálamanna. Enn hafa ís-
lendingar ek'ki lifað það að pólit-
ískir eða aðrir neikvæðir atburðir
leiði til verðfalls á innlendum hluta-
bréfamarkaði - til þess erú við-
skipti enn of lítil og hæg. En spari-
fjáréigendur hafa vissulega það val
að auka neyslu sína með því að
ganga á eignirnar, m.a. hlutabréf
sem skráð eru á markaði. Ein
helsta skýringin á straumhvörfun-
um á peningamarkaði frá síðasta-
liðnu hausti er sú að sparifjáreig-
endur hafi í ljósi lækkandi vaxta
Breytingar á kaupgetu sparifjár -
innient fé í stað erlends
i i i i i i i i
19 8 7
i i i i i i i i i i'
19 8 8
t—i—r-r
1
1—I—I I—I—TT
9 8 9
t—i—i—i—i—i—i—n—i—r
19 9 0
KAUPGETA sparifjár á íslandi jókst sífellt hraðar frá miðju ári 1988 fram á haustmánuði 1990. Breytingar á kaupgetu
sparifjár eru fundnar með því að leggja saman mánaðarlega innlán í bönkum og sparisjóðum ásamt útgefnum verðbréfum
þeirra, spariskírteini ríkissjóðs og ríkisvíxla, hlutdeildarbréf verðbréfasjóða og skráð hlutabréf á innlendum markaði, færa
þessa stærð til fasts verðlags í mars 1991 og og reikna síðan breytingar hennar. Þótt raunverulegt sparifé landsmanna sé
aðeins hluti af þeirri stærð sem hér er lýst er líklegt að breytingar á kaupgetu stærðanna tveggja séu svipaðar ef hlutfall
sparifjár af heildarstærðinni tekur ekki miklum breytingum. í Ijos kemur að veruleg aukning varð að kaupmætti sparifjárins
framan af árinu 1990 en síðan snöggdró úr þeirriaukningu. Slíkt kann að vera fyrirboði aukinnar eyðslu, meiri viðskiptahalla,
erlendra lána og minni sparnaðar og kann að boða verra jafnvægi í fjárhagsstærðum á árinu 1991 en náðist á síðasta ári.
Hlutfallsleg skipting nýs fjár
á innlendum markaði
0
1985 1986 1987 1988 1989 1990
INNLENDUR sparnaður hefur leyst af hólmi erlent fé á síðustu árum. Við-
skiptahalli er til marks um að eyósla sé umfram tekjur þjóðarinnar, hallinn er
jafn mismuninum á innlendri fjarfestingu og innlendum sparnaði og hann þarf
að fjármagna með erlendum lánum. Ef verulega dregur úr myndun innlends
sparnaðar á árinu 1991 er hætta á því að erlendar lántökur aukist á ný þar sem
sparnaðurinn dugir ekki fyrir innlendri fjárfestingu.