Morgunblaðið - 19.01.1992, Page 14

14
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19. JANÚAR 1992
y
maka.“
Þegar tiltekinn maður þótti grun-
samlegur voru ýmsar leiðir til að
ganga úr skugga um hvort hann
væri hættulegur. Til þess að kom-
ast í þennan flokk þurftu menn
ekki endilega að hafa vakið athygli
vegna stjórnmálaafskipta. Nægt
gat að viðkomandi hefði oft fengið
heimsóknir úr vestrinu (sérstaklega
ef ekki hafði verið tilkynnt um
þær), verið gat að um hann væri
sagt að hann læsi mikið, og jafnvel
gátu ógætileg orð um skoðanir,
áhugamál eða vitneskju viðkomandi
orðið Stasi tilefni til aðgerða. í
kennslubókum Stasi var fyrsta regl-
an sú að komast að því hvað leynd-
ist á bak við ásjónu manna. Póstur
grunaðra var opnaður, síminn hler-
aður og óopinberir starfsmenn
fylgdust með þeim. Fastir starfs-
menn Stasi fóru einnig gjarnan á
vinnustað eða í skóla viðkomandi
og yfirheyrðu hann. Stundum
kynntu þeir sig sem starfsmenn
lögreglu til að leyna fyrirætlan
sinni. Stasi gat falsað öll hugsanleg
skilríki og því gátu þeir þrugðið sér
í hvaða gervi sem var. Óopinberum
starfsmönnum var einnig falið að
kynnast viðkomandi til þess að upp-
lýsingaöflun væri auðveldari. Slík
kynni voru einnig gagnleg því þá
var hægt að afla aukalykla að íbúð-
um, taka fingraför, rithandarsýnis-
horn og jafnvel lyktarsýni. Það var
grundvallarregla að óopinberir
starfsmepn, símahlerarar og aðrir
sem fylgdust með fórnarlömbunum
vissu ekki til hvers þeir gerðu það.
Þeir fengu einungis að vita að um
hættulega einstaklinga væri að
ræða. Lægra settir starfsmenn
vissu því sjaldnast hvaða upplýsing-
um var sóst eftir og lögðu því á
minnið eða skráðu hjá sér öll smá-
atriði eins og t.d. hversu oft hinn
grunaði færi út með. ruslið!
Svo dæmi sé tekið þá var sími
hleraður á þann veg í Leipzig, þar
sem búa 530.000 manns, að í kjall-
ara símstöðvarinnar var skiptiborð
og þaðan var hægt að leiða allt að
tvö þúsund símtöl í einu til hlerunar-
deildar Stasi þar í borg. Þessi bún-
aður var ekki fullnýttur nema þegar
kaupstefnan í Leipzig stóð yfír. I
hlerunardeildinni var hægt að taka
upp 360 símtöl í einu. Einkum var
ÁRATUGUM saman
var ævi milljóna manna
skráð í leyndarskjöl
Stasi. Nú hefur hulunni
verið svipt af þeim og
birtist þá grimmd
austur-þýska kerfisins
og tilgangsleysi í allri
sinni nekt. Fórnarlömb
Stasi geta nú séð hvern-
ig ofsóknir á hendur
þeim voru skipulagðar,
hvernig Stasi lék sér
með líf þeirra. Aðrir,
sem ekki vissu til þess
að þeir hefðu átt nokk-
uð við Stasi saman að
sælda, glugga í skjölin
og komast þá að því að
náinn vinur, jafnvel eig-
inmaður, var njósnari.
m |li MtW

.
Enginn getur veríð tsjekisti
nema hann hafi kalt höfuð,
heitt hjarta og hreinar
hendur. Tsjekisti verður að
vera flekklausari og heið-
arlegri en gengur og gerist, hann
verður að vera skír eins og krist-
all.“ Þannig hljóðaði eitt af slagorð-
um Stasi, greinilega upprunnið hjá
rússnesku leyniþjónustunni Tsjeku,
sem notað var til að brýna fyrir
starfsmönnum hverjir væru æski-
legir eiginleikar þeirra. Stasi leit á
sig sem sverð og skjöld flokksins.
Betur var að Stasi búið en öðrum
stofnunum ríkisins. Staða Stasi var
slík að hægt er að tala um ríki í
ríkinu. Hjá Stasi (stytting úr Sta-
atssicherheit) unnu rúmlega
100.000 fastir starfsmenn í mörg-
um deildum og úti um allt land.
Sérstök deild sá um njósnir erlend-
is, HVA (Hauptverwaltung Auf-
klárung), og var Markus Wolf
lengst af yfírmaður hennar. Örygg-
islögreglan var skipulögð eins og
her, menn báru hermannatitla og
skilyrðislaust varð að hlýða skipun
að ofan. Stasi rak eigin háskóla
fyrir væntanlega yfírmenn þótt ekki
væri þess skóla getið í opinberum
bæklingum. Stasi hafði á sínum
snærum nokkur hundruð þúsund
uppljóstrara, eða óopinbera starfs-
menn eins og þeir hétu á innanhúss-
máli. Hver þeirra hafði einn yfir-
mann og vel gat verið að uppljóstr-
arinn þyrfti ekki að hafa samskipti
við aðra Stasi-menn en stjórnanda
sinn.
Erfitt er að gera sér grein ar-
fleifð Stasi. Möppumar teljast þekja
202 hillukílómetra. Þó er vitað að
Stasi tókst að eyðileggja mjög rnörg
skjöl áður en almennir borgarar
réðust inn í höfuðstöðvarnar víðs
vegar um Austur-Þýskaland haust-
ið 1989. T.d. hefur mjög lítið fund-
ist um starfsemi HVA og er talið
að skjölin um það efni séu komin
til Moskvu. í Stasi-skjölunum eru
upplýsingar um fjórar milijónir (af
17 miiljónum) Austur-Þjóðveija og
tvær milljónir Vestur-Þjóðveija. Þar
er að finna nöfn nær allra fastra
starfsmanna. Mikil áhersla var hins
vegar lögð á að leynd hvíldi yfir
nöfnum uppljóstraranna. Þeir báru
því dulnefni í skjölunum. Spjald-
skráin sem geymir raunveruleg
nöfn þeirra er mjög gloppótt. Oft
er þó unnt að ráða af samhenginu
hvern um er rætt.
Fastir starfsmenn þurftu að und-
irrita yfirlýsingu sem ber vott um
hvers krafist var af starfsmönnum.
Þar segir m.a.: „Eg geri mér grein
fyrir og virði þær afleiðingar [sem
starf mitt hjá Ráðuneyti ríkisörýgg-
is] hefur einkum hvað varðar sam-
skipti og tengsl við aðila í erlendum
ríkjum sem ekki eru sósíalísk,
þ.m.t. í Vestur-Berlín og val þeirra
sem ég umgengst, vinahóps og
mnmKSOFM WMOKKAXW tCaktarim hlx ftt— tmáíbmUtiX ..tifin
Q»n. JMwjlt
52^4

JK-r«l bAð'á /1989
Beohachtuugsberidbt
B—
flr Onjan„
___
nrKMZdtro. í9»1105S9. T_XBa3-DI» X
21.11.1989 - 09.00 Ulir 21.11.1989 - 15.00 TJhr
?9. m .1983
18.15 TJBr wurð* «• Beobnohtung ron “OboIho* mlt <Sir Abalobr-
. runx dor SUdtolnfohxtoa LUtmor StrsSo, atraSo dor
OGP/Xokm Chouoooobaoo aowlo an dor boknnnton tdroaoo
dtr Hlroboa<«t«lDdo In
7025 Ulpalg,
Kt«l«r str*B« 51
bogonnon.
18.39 Ohr konato dna Pnhrmong dor Hmbbmí
ttp, Opol
P»rb«i grau_______
t tmmmmmmm
aa CJhAUBBftebAuo aufgtnoaoMQ w»rd»n.
V.
/
O VIII - 2
hlerað hjá fólki sem sótt hafði um
leyfi til að flytjast úr landi, borgur-
um sem grunur lék á að væru að
hugleiða landflótta, stjórparand-
stæðingum og hugsanlegum stjórn-
arandstæðingum, menntamönnum,
yfirmönnum ríkisfyrirtækja og
stofnana. Talið er að í Leipzig hafi
verið um tuttugu hlerunartæki í
notkun í éinu, sem komið var fyrir
í íbúðum. Móttökubúnaður var í
nærliggjandi leynilegum íbúðum
Stasi. Þaðan voru hljóðin úr íbúð-
inni leidd eins og venjuleg símtöl
til höfuðstöðva Stasi í borginni. Síð-
an voru raddirnar bornar saman við
raddskrá Stasi, þar sem safnað var
raddsýnishornum.
I^höfuðstöðvum Stasi í Leipzig
unnu 120 manns við að opna
(að sjálfsögðu með hanskaklæddum
höndum), ljósrita, mynda á örfilmu
og flokka póst. Skrifborðin voru
þannig gerð að upp úr borðplötunni
steig gufa sem notuð var til að
opna bréf á þann veg að hægt
væri að loka þeim aftur án þess
að sæist að við þau hefði verið átt.
Talið er að 3-5% bréfanna hafi aldr-
ei komist á áfangastað. Bréfin sem
gerð voru upptæk voru einkum
„betlibréf" til Vestur-Þjóðveija,
bréf unglinga til vestrænna popp-
stjarna, bréf til háttsettra stjórn-
málamanna í Austur-Þýskalandi,
bréf sem höfðu pólitískt mikilvægt
innihald og erlend bréf sem inni-
héldu gjaldeyri. Talið er að í Leipz-
ig hafí árlega verið fjarlægð
180.000 vestur-þýsk mörk úr bréf-
um. Úr bréfunum voru ennfremur
tekin rithandar- og letursýnishorn.
Þessi sýnishorn fóru svo til sér-
stakrar deildar Stasi sem meðal
annars stærði sig af því að hafa
getað rakið það hveijir stæðu á bak
við nafnlaust veggjakrot og dreifi-
rit sem voru stjórnvöldum ekki
þóknanleg.
Stasi hafði komið sér upp lyktar-
sýnum af öllum stjórnarandstæð-
ingum í Leipzig. Þeirra var aflað
við leit í íbúðum eða með því að
kveðja fórnarlambið til viðtals á
lögreglustöð, síðan var lyktarprufa
tekin úr stólnum sem setið var í.
Sýnin var síðan hægt að bera sam-
an við óþekktar prufur með hjálp
þefliunda.
Oopinberu starfsmennirnir voru
einn helsti styrkur Stasi, þeir öfluðu
ekki einungis mikilvægustu upplýs-
inganna heldur voru þeir peðin sem
fléttumeistarar Stasi beittu til að
leiða andstæðinga í gildrur með
sviðsettum atburðum. Þeir fengu
þóknun fyrir vel unnin störf (25-200
mörk fyrir hvert viðvik) og smágjaf-
ir (á afmælum, brúðkaupsafmælum
o.s.frv). Þeir sem reyndust sérstak-
lega vel fengu fastar launagreiðsl-
ur. Oopinberir starfsmenn áttu
venjulega leynjlega fundi með yfir-
mönnum sínum í einni af óteljandi
íbúðum Stasi (581 í Leipzig) eða
skrifstofum í opinberum bygging-
um og fyrirtækjum sem Stasi réð
yfír. Dæmi eru um að fallist væri
á að ijöiskylda flytti úr landi gegn
því að Stasi fengi íbúð hennar end-
urgjaldslaust. Margt bendir til að
áður en óopinberir starfsmenn voru
ráðnir til starfa hafi verið fylgst
með þeim í langan tíma (jafnvel
nokkur ár) til að ganga úr skugga
um að þeim væri treystandi. Einnig
voru lagðar fyrir hugsanlega starfs-
menn prófraunir, t.d. var áróður
gegn ríkinu settur í póstkassa við-
komandi til að komast að því hvern-
ig hann brygðist við. Einnig var
fylgst með þeim áfram eftir að þeir
hófu störf. Mögulegt var að færast
undan því að vinna fyrir Stasi eða
hætta störfum en til þess þurfti
hugrekki og siðferðisþrek því afleið-
ingarnar gátu verið óþægilegar.
Læknir á heilsugæslustöðinni í An-
germúnder segir svo frá því er Stasi
reyndi að fá hann til að vinna fyrir
sig árið 1984: „í hádegisverðarhléi
var ég sendur til starfsmannastjór-
ans. Hún var ekki við þegar ég kom
þangað heldur miðaldra karlmaður
sem virtist vingjarnlegur, allt að
því geðþekkur. Það kom mér á óvart
að hann hafði upplýsingar um smá-
atriði í lífi mínu allt frá því ég hóf
nám í læknisfræði. í fyrstu var
MORGUNBLAÐIÐ SUNNUDAGUR 19. JANÚAR 1992 15
samtal okkar almenns eðlis, við
töluðum um hluti sem fóru í taug-
arnar á mér á vinnustaðnum og
ræddum einnig um skóglendi það
sem Erich Mielke (yfirmaður Stasi)
hafði lokað af. Hann sagðist einnig
harma það að geta ekki gengið um
í skóginum ... Smám saman barst
talið að kirkjunni. Líklega hefur
hann haft vitneskju um vinahóp
minn og þess vegna bað hann mig
um að veita upplýsingar um fyrir-
ætlanir og starfsemi kirkjunnar í
Angermúnde. Ég hafnaði því og
sagði að ekkert væri mér fjær en
að dreifa óhróðri um fólk og sam-
viska mín bannaði slíkt ... Tveimur
dögum síðar hitti ég þennan mann
aftur og nú hét hann mér því að
ég gæti fengið uppfyllta ósk mína
um starf úti í sveit ef ég veitti
umbeðnar upplýsingar. Eg var
steinhissa á því að hann skyldi vita
um þessa fjarlægu drauma mína.
Auk þess sagði hann að það yrði
ekkert vandamál fyrir mig að fá
síma ... Þegar ég neitaði enn þá
beitti hann hótunum. Hann las orð-
rétt upp reiðilestur sem ég hafði
haldið í matsal heilsugæslustöðvar-
innar nokkrum vikum áður vegna
ýmissa hluta sem farið höfðu úr-
skeiðis á vinnustaðnum. Hann bauð
mér að litið yrði framhjá þessu lög-
broti. En ef ég þráaðist enn við þá
væri hægðarleikur að breiða út þá
sögu að ég ynni fyrir Stasi. Þessi
síðasta hótun leiddi til þess að ég
varð sjúklega varkár í umgengni
við vini og starfssystkini."
Stasi gerði greinarmun á grun-
samlegum mönnum og íjandmönn-
um ríkisins þótt að sjálfsögðu væru
mörkin þar á milli ógreinileg. Mæli-
kvarðinn á andstöðu við ríkið var
slíkur að við fyrstu sýn virðist ekki
íjarri sanni að álykta að meirihluti
Austur-Þjóðveija hafi fallið þar
undir. En eins og aðrar stofnanir
ríkisins vann Stasi samkvæmt áætl-
un og því voru takmörk sett hve
margir borgarar komust fyrir undir
smásjánni. Stundum þurfti Stasi að
réttlæta viðamiklar aðgerðir gagn-
vart mönnum sem voru grunsam-
legir með því að setja „refsivert
athæfi“ á svið eða kalla slíkt fram
með klókindum.
O*' vinir ríkisins voru „meðhöndl-
aðir“ til að gera þá skað-
lausa. Eftirtaldar aðferðir til þess
arna voru ákveðnar með vinnureglu
árið 1976: mannorð skyldi eyðilagt
með hjálp sannra og loginna upplýs-
inga, skipulögð skyldu mistök í
starfi og félagslífi til að eyðileggja
sjálfstraust viðkomandi, grafa und-
an skoðunum, sá fræjum tortryggni
og ýta undir fjandskap í hópum og
samtökum og sjá til þess að slíkir
hópar hefðu nóg með innri vanda-
mál að gera til að „afmarka ijand-
samlegt og neikvætt athæfi". Til
að hrinda þessu í framkvæmd fóru
óopinberir starfsmenn á stjá, beitt
var nafnlausum bréfum og sím-
tölum, teknar voru myndir af raun-
verulegum eða sviðsettum atburð-
um. Hjónin Gerd og Ulrike Poppe,
sem voru virkir stjórnarandstæð-
ingar, hafa við lestur skjalanna um
sig komist að því hvernig Stasi
reyndi að eyðileggja hjónabandið.
Stasi vissi að erfiðleikar væru í
hjónabandinu og ákvað að nýta sér
þennan „veikleika". Ulrike var gert
kleift að heija iðnnám sem hún
hafði lengi sóst eftir. Tilgangurinn
var að vekja með henni þá tilfinn-
ingu að hún gæti staðið á eigin
fótum. Maður að nafni Harald var
sendur út af örkinni til að draga
Ulrike á tálar. Gerd var ófrægður
á vinnustað. Birt var grein um dótt-
ur hans af fyrra hjónabandi og lof
á hana borið fyrir pólitíska stað-
festu. A þann veg átti að veikja
traust annarra andófsmanna á
Gerd. En Stasi var ekki almáttug,
Ulrike féll ekki fyrir Harald og
hjónabandið varir enn.
Seinni árin þegar raunveruleg
stjórnarandstaða var farin að
myndast í Austur-Þýskalandi, m.a.
vegna atburðanna í Sovétríkjunum,
hafði Stasi í nógu að snúast. Fylgst
var gaumgæfílega með einstakling-
um og starfsemi hópanna, sem töld-
ust ólöglegir vegna þess að ekki
væri fyrir hendi „þjóðfélagsleg
nauðsyn fyrir starfsemi þeirra“.
Reynt var að grafa undan starfsem-
inni og jafnvel beina henni inn á
hættulausar brautir með hjálp út-
sendara. Síðustu daga hafa komið
í ljós æ fleiri vísbendingar um að
Stasi hafi haft mikil áhrif á stefnu
Jafnaðarmannaflokks Austur-
Þýskalands sem stofnaður var í
október 1989. Ibrahim Böhme,
fyrsti framkvæmdastjóri flokksins,
var óopinber starfsmaður Stasi.
Frammámenn í flokknum hafa
reynt að gera lítið úr áhrifum
Böhmes á stefnumótun í flokknum
og benda á að hann hafi ekki megn-
að að hindra stofnun flokksins. Sá
möguleiki er hins vegar fyrir hendi
að Böhme hafi alls ekki viljað koma
í veg fyrir stofnun flokksins heldur
fremur hafa áhrif á stefnu hans.
Böhme vildi að flokkurinn aðhylltist
„lýðræðislegan sósíalisma" og
áframhaldandi tilveru Austur-
Þýskalands. Hið sama gerðu Lothar
de Maiziere, leiðtogi Kristilega
demókrataflokksins, og Gregor
Gysi, sem síðar varð formaður
PDS, flokks hins lýðræðislega sós-
íalisma. Sannað er að de Maiziere
var óopinber starfsmaður Stasi og
grunur leikur á að hið sama eigi
við um Gysi. Það er því ýmislegt
sem bendir til að Stasi hafi strax
haustið 1989, áður en Berlínarmúr-
inn féll, ákveðið að sínir menn í
nýju flokkunum skyldu vinna gegn
sameiningu Þýskalands og tryggja
að sósíalisminn yrði áfram við lýði.
Stjórnarandstaðan þreifst þessi
síðustu ár undir verndarvæng
kirkjunnar. Prestar fóru því ekki
varhluta af ofsóknum Stasi. Séra
Heinz Eggért, núverandi innanrík-
isráðherra Saxlands, þakkar guði
fyrir að vera enn við fulla heilsu
eftir að hann las Stasi-möppuna
sína sem er 2.600 síður. Frá árinu
1974 var Eggert þjónandi prestur
í bænum Oybin nærri landamærum
Tékkóslóvakíu. í prédikunum sínum
messaði hann jafnan yfir flokknum
og myrkraverkum hans. Stasi lét
sér annt um prestinn, hleraði síma
hans, las póstinn og óopinberir
starfsmenn flykktust til sálusorgar-
ans. Presturinn átti á tímabili við
sálræna erfiðleika að stríða vegna
ofsókna Stasi. Einn „vina“ hans.
sem vann fyrir Stasi ráðlagði hon-
um að leita til geðlæknis í nágrenn-
inu. Þar var hann lokaður inni og
dælt í hann geðlyijum. Eftir sex
vikna martröð var honum sleppt.
í þann mund sem fyrstu réttar-
höldin yfír starfsmönnum Stasi
hefjast í sameinuðu Þýskalandi lýk-
ur síðustu nasistaréttarhöldunum.
Enn á ný verða Þjóðveijar að tak-
ast á við uggvænlega fortíð. Þjóðfé-
lagið er heltekið af þessum vanda.
Stjórnmálamenn bæði úr austri og
vestri verða að una því að rannsak-
að sé hvort þeir höfðu tengsl við
Stasi, sömuleiðis umsækjendur um
opinber störf. Komið hefur í ljós
að öryggislögreglan teygði anga
sína jafnvel inn í hópa andófs-
manna. Komið hefur á daginn hví-
lík heljartök Stasi hafði á samfélag-
inu og það er líklega ein af skýring-
unum á því hvers vegna Austur-
Þjóðveijar risu svo seint upp gegn
alræðiskerfinu. Opnun skjalasafn-
ins hefur ekki síst ófyrirsjáanleg
áhrif á líf óbreyttra borgara sem
nú geta lesið sér til um svik vina
og vandamanna.
I flestum tilfellum verður dæmt
í málum Stasi-manna á grundvelli
austur-þýskra laga. Oft eru það því
ekki hinar raunverulegu sakir sem
koma til kasta dómstóla, frekar
smærri yfirsjónir sem stangast á
við austur-þýskan rétt eins og hann
var. Þótt Stasi-skjölin séu einstök
heimild um ógnarstjórn þá er erfitt
að byggja málssókn á þeim. Þær
eru hugleiðingar, launráð og ævi-
skrár, dagbækur stóra bróður, en
ekki óháður vitnisburður. Fórn-
arlömb Stasi verða því að unna
kúgurunum þess sem þau fengu
ekki sjálf notið, verndar réttarríkis-
ins.
Heimildir: Stasi Intern, gefin út af For-
um Verlag1 í Leipzig; Der Spiegel.
Bændafundir með
Jóni Baldvin
Jón Baldvin Hannibalsson utanríkisróðherra, boðar til funda með bændum um
GATT-samninginn og önnur mól, sem hér segir:
Þriðjudaginn 21. janúar, kl. 21.00
i félagsheimilinu Hvoli, Hvolsvelli.
Miðvikudaginn 22. janúar, kl. 21.00
í matsal Bændaskólans ú Hvanneyri.
Fimmtudaginn 23. janúar, kl. 21.00
í Miðgarði, Skagafirði.
Föstudaginn 24. janúar, kl. 21.00
í Idölum, Aðaldal, S-Þingeyjarsýslu.
Bændur, komið og kynnið
ykkurmólin - milliliðalaust.
UTANRIKISRAÐUNEYTIÐ