Morgunblaðið - 25.04.1992, Page 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 1992
Gaman að
fást við
óviðráðanleg
verkefni
Morgunblaðið/Einar Falur
SIGURÐUR A. MAGNÚSSON HEFUR ÞÝTT
FYRRI HLUTA ULYSSES EFTIR JOYCE
OG ERAÐ LEGGJA LOKAHÖND Á BÓK
UM GRIKKLAND
SIGURÐUR A. Magnússon rit-
höfundur keppist þessar vikurn-
ar við að leggja lokahönd á tvær
bækur sem væntanlegar eru frá
hans hendi með haustinu. Önnur
er um Grikkland, um helstu sögu-
staði, land og þjóð, en um þessar
mundir eru fjórir áratugir liðnir
frá því að Sigurður steig fyrst
fæti á gríska grund. Hann hefur
oft komið þangað síðan og lagt
dijúgt af mörkum við að kynna
Grikkland og gríska menningu
fyrir Islendingum; hann hefur
ritað bók um landið, þýtt sögur
og Ijóð, og leitt hópa ferðamanna
um söguslóðir. Hin bókin sem
Sigurður hefur verið að glíma
við, er þýðing á einu helsta stór-
virki bókmenntanna, Ulysses eft-
ir James Joyce, en væntanlegt
er að fyrri hluti sögunnar komi
út í haust.
Irinn James Joyce er einn
frægasti rithöfundur
þessarar aldar. Hann
sendi frá sér sjö bækur;
tvö ljóðasöfn, eitt leikrit,
smásagnasafnið /
Dyflinni, sem Sigurður
þýddi fyrir nokkrum
árum, og þijár skáldsögur. Frægust
þeirra er sjálfsagt Ulysses, verk upp
á tæpar þúsund blaðsíður, og talið
eitt höfuðverk módernismans í bók-
menntum. í Ulysses, sem kom fyrst
út í París árið 1922 - útgáfa henn-
ar var bönnuð í enskumælandi lönd-
um í á annan áratug - segir Joyce
frá degi í lífi Stephens Dedalus og
Leopolds Blooms, og er sá síðar-
nefndi eiginleg „söguhetja". Allt er
tínt til, öllu lýst, og einstakt þykir
hvemig Joyce vinnur með tungu-
málið og skynjanir fólksins í sög-
unni.
Síðustu misserin hefur Sigurður
A. Magnússon setið við að þýða
fyrri hluta þessa mikla verks, hann
! skrifar á næturnar, segist hafa
i byijað á þvi þegar hann var í blaða-
j mennskunni á sínum tíma; hann fái
í sér göngutúr, syndi og hitti fólk á
| daginn, en þegar aðrir fara að sofa
j hefjast átökin við Joyce.
„Þeir hjá Máii og menningu buðu
mér þetta verkefni, að þýða Ulyss-
es, og ég sló til,“ segir Sigurður.
„Mér fínnst alltaf gaman að fást
við allt að því óviðráðanleg verk-
efni. Og þetta hefur verið afskap-
lega spennandi. Að vísu stundum
niðursallandi og þreytandi - þegar
maður hefur kannski staðið upp
eftir tíu tíma og ekki búinn með
nema þijár síður! En samt hefur
það alltaf verið jafn spennandi þeg-
ar ég hef vaknað næsta dag, og
strax byijað að velta fyrir mér
hvemig muni ganga með næsta
kafla. Þetta er búin að vera þræla-
vinna, en skemmtileg engu að síður.
Það er svo mikið fyrirtæki að
' þýða þessa bók að ég hélt hún
‘ væri kannski þýdd á ein tíu eða
Sigurður A. Magnússon
tólf mál, en nei takk, annað var
mér sagt hjá Joyce-stofnuninni í
Dublin. Hún er komin út á einum
127 málum! Ég býst við að hún
komist bara næst Marx og Bibl-
íunni!“
Sigurður segir að málið á bókinni
sé mjög erfítt, en það hjálpi mikið
að til eru nákvæmar útlistanir fræð-
imanna á hinum smæstu atriðum
textans. Sumar þýðingar séu mor-
andi í villum, þá hafa þýðendumir
ekki lagt sig eftir þessum skýring-
um, og sumir hafa einfaldlega
sleppt jtví sem þeir réðu alls ekki
við. „Ég viðurkenni fúslega að ég
kvíði fyrir því að byija á seinni hlut-
anum í sumar. Þar er fyrstur fyórt-
ándi kaflinn, og sá erfíðasti; saga
enskrar tungu. Það fer sennilega
allt sumarið í þennan kafla, því
okkar málsaga er svo allt öðruvísi,
okkur vantar orð og hugtök yfír
ýmislegt sem má fínna í enskunni."
— Hvað ætlarðu að kalla Ulysses
á íslensku?
„Ódysseif, alveg hiklaust. Þessi
bók er vísun í Ódysseifskviðu, Joyce
sækir strúktúrinn í hana, og við
þekkjum Ódysseif frá Hómer. Nafn-
ið Ódysseifur hefur sömu vísanir á
íslensku og Ulysses hefur á ensku."
ítarlegasta lýsing á
einstaklingi sem til er
Sigurður segir að Ulysses muni
vera ítarlegasta lýsing á einum ein-
staklingi sem til er í heimsbók-
menntunum. „Bókin er um einn dag
í lífí manns og allt er tekið með,
hvort sem það eru samræður eða
þegar hann fer á kamarinn. Aðal-
persónan er sennilega ein af fyrstu
andhetjum í bókmenntunum, og
fræg er þessi tækni sem Joyce beit-
ir, hugflæði, eða „stream of conscio-
usness". Sú tækni gerir bókina
mjög erfíða í þýðingu, því maður
veit oft ekki nákvæmlega hver er
að hugsa hvað, eða hvaðan næsta
setning kemur. Þetta er eitt risa-
stórt púsluspil.
Sagan er könnun á sálarlífi þessa
manns og líka sjálfri borginni; hin
raunverulega aðalhetja er kannski
írska borgin Dublin. Lýsingarnar á
henni eru alveg ótrúlegar. Joyce
sagði nú líka sjálfur að ef gerð yrði
loftárás á borgina, þá væri hægt
að byggja hana aftur, stein fyrir
stein, eftir bókinni! Þetta eru ýkjur,
en þó nokkuð til í því engu að síð-
ur. Og ég held að Dublin sé eina
borgin þar sem maður kemur að
húsi sem á er plata sem segir eitt-
hvað þessu líkt: Hér bjó Leopold
Bloom, skáldsagnapersóna!"
Leopold þessi er aðalpersóna
bókarinnar, gyðingur, og Sigurður
segist halda að Joyce kljúfi sjálfan
s>g og ýmislegt af honum sjálfum
sé að fínna í unga manninum Step-
en, meðan Leopold sé hann á þeim
tíma sem hann er að skrifa bókina.
„Joyce velur sér gyðing sem per-
sónu, utangarðsmann, en sjálfur
var Joyce flóttamaður frá írlandi,
búsettur á Ítalíu, í Sviss og Frakk-
landi, og gat fyrir vikið horft á
þetta írska samfélag með hlutlæg-
um augum utangarðsmannsins."
— Hefur þú ekki heimsótt borg-
ina sjálfur?
„Jú jú, við fórum þangað í píla-
grímsferð Einar Kárason, Halldór
Guðmundsson útgáfustjóri Máls og
menningar og ég. Þar fengum við
systurson Joyce sem leiðsögu-
mann.“ Sigurður er með myndir úr
ferðinni og á einni er leiðsögumað-
urinn við styttu af James Joyce.
„Þetta er eina styttan af karlinum
og ekki voru það borgaryfirvöld sem
settu hana upp, heldur höfðu kaup-
menn vit á því. Joyce hefur heldur
aldrei verið gefinn út í Dublin, og
bækur hans voru ekki seldar þar
fyrr en eftir 1970! Samt byggir all-
ur túrismi í borginni á Joyce. Og
leiðsögumaðurinn sagði mér alveg
hryllilegar sögur um tvær ógiftar
systur Joyce. Þær unnu á símstöð
en þorðu annars ekki út úr húsi,
þær voru svo hræddar um að gert
yrði at í þeim út af bróðurnum, sem
var hreinlega úthrópaður sem per-
vert.
Já, þeir eru ótrúlega viðkvæmir
írarnir, fyrir sér og sínu. Og af því
sú mynd sem Joyce dregur upp af
þeim er svo sönn hittir hún beint i
hjartastað."
í Dublin er í dag starfrækt Joyce-
miðstöð og búið að gera turninn sem
fyrsti kafli Ulysses gerist í, að safni
sem fjöldi gesta sækir. Fræðimenn
um allan heim eru að rannsaka
skrif Joyce og Sigurður segir að
nú nýlega hafi dagbækur hans ver-
ið opinberaðar, en nú er fimmtíu
og eitt ár liðið frá dauða hans.
Dagbækurnar leiðá eflaust ýmislegt
í ljós. „Þar er náttúrlega heill fjár-
sjóður. Enda sagði Joyce að hann
ætlaði að skrifa þannig að fræði-
menn hefðu nóg að rannsaka næstu
aldirnar."
Sigurður talar um hversu mögn-
uð Ulysses sé, og hvernig menn
heillist af henni: „Þessi bók fer svo
undarlega í mann, það kemur ein-
hvernveginn allt fram í henni sem
mögulegt er að láta koma fram, og
miklu meira en það. Það er líka
þessi frábæra tækni sem Joyce beit-
ir, hann hefur þetta allt á valdi sínu,
alla stíla jafnt, og hann veit allt.
Þessi aðferð í skáldsögu er alla
jafna yfírgengileg, en hann heldur
þessu öllu saman, í einhveiju af-
mörkuðu formi. Og svo fellir hann
allt inn í þann ramma sem Ódys-
seifskviða er.
Joyce var þó ekki nema sjö ár
að skrifa þessa bók, sem er ekki
mikið í ljósi þess að hann var tutt-
ugu ár með Finnegans Wake, sína
síðustu bók, og um leið þá lang
torræðustu."
Þýðing ekkert minni sköpun
Síðustu þijú, fjögur árin hefur
Sigurður þýtt mikið; tvær bækur
eftir egypska Nóbelsskáldið Mahf-
úz, eina eftir Ishiguro, aðra eftir
John Fowles og svo nú fyrri hluta
Ódysseifs. „Það er kostur við þýð-
ingar að maður fær greitt strax
fyrir þær,“ segir Sigurður, „maður
verður jú að vinna fyrir sér. En
annars er það gífurlega lærdóms-
ríkt að glíma við texta annars
manns og reyna að koma honum á
íslensku. Svo er þýðing, ef hún er
vel gerð, náttúrlega sköpun. Ég tel
til dæmis að Helgi Hálfdanarson
sé ekkert minna skáld eða skapari
þótt hann sé ekki að yrkja frá sjálf-
um sér, sé að endurskapa. Það er