Morgunblaðið - 25.04.1992, Blaðsíða 5
4 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 1992
Morgunblaðið/Emilía
LIFANDI
GLERIÐ
Margrét Zóphóníasdóttir sýnir
glermálverk á Kjarvalsstöðum
„Gler er lifandi efni. Það er óstýrilátt en um leið ögrandi
og spennandi. Reyndar eru allir þættir sköpunarferils-
ins lifandi — glerið, litirnir, brennslan. Skapanornirnar
þurfa að haldast í hendur til að þetta takist. Maður fer
í rauninni ekkert með glerið, það er sjálfstæð vera,“
segir Margrét Zóphóníasdóttir sem opnar í dag sýningu
á svokölluðum glermálverkum í vestur-forsal Kjarvals-
staða.
Við erum vön steindu gleri
í kirkjugluggum og tengj-
um það vanalega trúar-
legri reynslu. „Jafnvel
fírrt og trúlaus nútíma-
manneskja getur fundið þar frið
og sáluhjálp," skrifar Margrét í
sýningarskrá sína. En verk hennar
eru af öðrum toga, þótt eflaust
geti áhorfendur orðið fyrir ákveð-
inni hugljómun frammi fyrir gler-
inu hennar, ekki síst ef sólin skín,
þá lifna þau öll og ljóma, eins og
Margrét bendir blaðamanni á þegar
sólin glennir sig sem snöggvast.
Það er því trúlega best að velja
sæmilega bjartan dag til að koma
í vestur-forsal Kjarvalsstaða.
Reyndar gætu menn líka skoðað
verkin utan frá, en þá eru þau allt
öðruvísi en séð innan frá, þaðan
sem ætlast er til að þau séu skoð-
uð. Það skiptir líka miklu máli hvert
sjónarhomið er, ný blæbrigði geta
komið í Ijós ef horft er á ská á
myndflötinn. Þannig eru þessi verk
margföld í glerinu og líklegast að
engir tveir gestir sjái sömu sýning-
una.
Margrét segist hafa unnið verkin
á glerverkstæði Frese og sona í
Kaupmannahöfn í janúar og febr-
úar síðastliðnum. Fyrir tilstilli vinar
síns hafi hún komist á snoðir um
þetta verkstæði og heillast. Þar
glímdi hún í tvo mánuði við að
mála með „eitruðum litum“ á gler-
ið og segist aldrei hafa vitað ná-
kvæmlega hvað mundi koma út úr
ofninum, en glerið er brennt við
620 gráða hita í fjora daga þegar
búið er að mála á það. „Svo heyrð-
ist allt í einu brak og brestir og
ég vissi ekki hvað hefði sprungið,"
segir Margrét og hefur ekki orðið
óbarinn biskup. „Það var mikið
mál að blanda litinn. Ég varð að
vinna eftir númerum og liturinn
var ekki réttur á, guli liturinn var
til dæmis brúnn þegar ég bar hann
á. Ef liturinn varð of þunnur var
ekkert við því að gera, það var
ekki hægt að mála yfir. Þá var
ekki um annað að ræða en að þvo
myndina og byrja upp á nýtt.“
Sökum þessara takmarkana
varð Margrét líka að breyta form-
um málverkanna og leggja skissur
sínar til hliðar. „Ég ætlaði að hafa
meiri form, byijaði með skip og
fleiri einföld form, en það bara
passaði ekki,“ segir Margrét. „Ég
gat ekki fangað einfaldleikann með
því móti.“ Svo hún fór meira út í
abstrakt-myndir, en segist þó hafa
reynt að undirstrika ákveðin form
ef þau bönkuðu upp á.
Margrét telur að glermálverkin
séu þrátt fyrir allt rökrétt fram-
hald af því sem hún hefur verið
að gera áður og vinnulag að sumu
leyti svipað, t.d. hvað varðar virkj-
un skyndihugdettunnar. Margrét
útskrifaðist úr grafíkdeild frá Sko-
len for Brugskunst í Kaupmanna-
höfn árið 1981, en tók síðar til við
að mála. „Mér fannst ég vera svo
stíf í grafíkinni, fannst ég þurfa
að fá nýja vídd inn í hana,“ segir
hún. Glerið er ný vídd í verkum
Margrétar, því eins og hún bendir
á í sýningarskrá hefur það þann
eiginleika umfram önnur efni að
vera gegnsætt „sem gerir það að
verkum að þegar Ijósið fellur í gegn
virðist uppspretta þess falin inni í
glerinu sjálfu".
Sýning Margrétar stendur til 10.
maí.
-rhv
Ljóí
lífsreyn
Jóhann Árelíuz
Morgunblaðið/Einar Falur
JOHANN ARELIUZ SEGIR FRA VER0LAUNAB0K
SINNI, ÁST OG RÓMANTÍK, SKÁLDSKAP í
SVÍÞJÓÐ 0G ÝMSU FLEIRU
TEHÚS ágústmánans nefn-
ist ný ljóðabók eftir Jóhann
Árelíuz, en fyrir handritið
hlaut hann fyrstu verðlaun
í bókmenntasamkeppni Al-
menna bókafélagsins. Tehús
ágústmánans er þriðja ljóða-
bók Jóhanns, sú fyrsta, Blátt
áfram, kom út árið 1983 og
Söngleikur fyrir fiska kom
út 1987. Jóhann Árelíuz er
ættaður úr Vopnafirði, ólst
upp á Akureyri, en hefur
síðustu sautján árin verið
búsettur í Svíþjóð þar sem
hann var við nám og hefur
unnið að ýmsu sem til hefur
fallið, en þó alltaf fyrst og
fremst að skáldskapnum.
Jóhann Árelíuz segir að um það
leyti sem hann flutti til Sví-
þjóðar, um miðjan áttunda
áratuginn, hafi verið mikið
um félagslegt raunsæi í
skáldskap, skáld reyndu að
setja fram boðskap og þetta
var tími hins opna ljóðs. „Sjálfsút-
gáfan stóð í blóma, og fólk hljóp í
burtu ef það sá skáld álengdar,“
segir hann og hlær; „sumir voru
mjög kraftmiklir í sölunni og gáfu
oft og mikið út. En mér fannst þetta
allt saman frekar leiðinlegt, svo ekki
sé meira sagt.
Það var ekki í tísku á þessum tíma
að vera rómantíker, og það er aldrei
hægt að markaðssetja rómantík. Það
er ekki hægt að setjast við tölvuna
sína og ætla að yrkja rómantísk og
miðleitin ljóð, ljóð sem í sjálfu sér
eru ekki um neitt, en eru samt um
það sem öll ljóðlist hefur snúist um
frá upphafi: ástina, lífið og dauðans
óvissa tíma. Það er út í hött að tala
um hlutverk ljóðsins, en það er hægt
að athuga þau ljóð sem lifa; í þeim
er þessi elegíski tónn sem ekki er
hægt að finna upp.“
— Ert þú rómantískt skáld?
„Mér leiðast svona skilgreiningar
mjög, en rómantíker... jú jú. Það er
sjálfsagt ekki hægt að vetja sig al-
veg gegn því, ég er frekar innblásið
skáld. Ef það er rómantík að bíða
eftir innblæstri, í staðinn fyrir að
ijúka af stað og skrifa hvern and-
skotann sem manni dettur í hug, eða
án þess að manni detti nokkuð í
hug, þá er ég rómantíker."
Fagur er dalur
vina
vind mér bláþráð
hvíta Ijóssins
þú
yndið heitt
ástin
þú.
toppur
þessarar stjörnu
ég
kýs mér
grænan reit
í hjarta þínu
— Ástin er áberandi þáttur í Ijóð-
um þínum.
„Ástin ætti að vera hvetjum
manni eitthvað sjálfsagt og sjálf-
gefið, menn ættu að vera ástfangn-
ir helst allan sólarhringinn. Jú, ég
er örugglega ástarskáld og er
ánægður með það.
Eg held að rómantíkin sé á upp-
leið. Það er eitthvað sem liggur í
tíðinni, þessi kalda markaðshyggja
hefur farið gandreið ansi lengi:
tölvuvæðing, markaðssetning, þjón-
usta og ráðgjöf, verðbólga og allt
annað. Hraðinn og stressið er lífs-
vandi sem við að sumu leyti búum
okkur til sjálf, en ég held að fólk
sé búið að fá alveg nóg af þessu
og sé farið að Ieita að einhveiju
öðru — leita kannski bara að sjálfu
sér. Málin verða ekkert leyst á út-
varpsrásunum, þó þar sé verið að
tala um alla hluti og ekki neitt frá
morgni til kvölds. Það er mikið ráð-
leysi og hraði hér á íslandi, sem
er miður, því það er annars hvergi
betra að vera. Hér er fagur fiskur
i sjó — þrátt fyrir kvóta — fjöllin
fagurblá, og ég veit ekki hvað og
hvað. Fólk þarf að hyggja að fleiru
en umbúðunum.“
LÍFSVERK í LJÓÐ
— Situr þú meira og minna við
skriftir og bíður eftir innblæstrin-
um?
„Ég hef ekki átt þess kost að
sinna ristörfum í þeim mæli sem
ég hefði kosið, en aðstæðurnar hafa
þó orðið mér hagstæðari hin seinni
ár og nú síðasta árið hef ég verið
eingöngu við ritstörf. Allt sem ég
hef tekið mér fyrir hendur hefur
verið aukageta til að geta skrifað.
Annað hefur ekki vakað fyrir mér.
Sem ljóðskáld er prýðilegt að hafa
reynt bæði eitt og annað, og það á
við um allan skáldskap. Fátt er
blóðlausara en framleiðsla þeirra
sem fara þessa beinu línu: grunn-
skóli, menntaskóli, háskóli, og bytja
síðan að skrifa eins og lífsreyndir
menn.“
— Finnst þér þú ekki vera langt
frá útgáfunni þar sem þú situr í
Stokkhólmi og skrifar?
„Jú, ég var mjög langt frá útgáf-
unni“, svarar Jóhann brosandi.
„Mér datt ekki í hug að leita að
útgefanda fyrir fyrri bækurnar, ég
vildi bara að þær kæmu út. Ég hef
heyrt það margar sögur af því
hvernig hlutirnir ganga fyrir sig í
útgáfumálunum hér. Það er skömm
að því að stóru forlögin skuli ekki
sjá sóma sinn í því að gefa út fleiri
ljóðabækur. Þau forlög sem gefa
út svokallaðar fagurbókmenntir
þyrftu að gera meira af því að efna
til samkeppna, það er eina leiðin
til að komast fram hjá niðurdrep-
andi kunningsskap.
Það er náttúrlega ekki peninga-
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 25. APRÍL 1992
B 5
gróði í að gefa út ljóðabækur, en
með tækni dagsins í dag kostar það
heldur ekki mikið.“
Jóhann segir að Tehús ágúst-
mánans sé nokkurskonar lífsverk
sitt í ljóði. „Þessi bók er ekki samin
fyrir hádegi og heldur ekki eftir
kvöldmat. Eg er búinn að vera að
þessu sólarhringum saman í tutt-
ugu ár. Ég skilaði handritinu á
Bindindisdaginn í fyrra og um þær
mundir átti ég tuttugu ára afmæli
sem skáld. Fyrsta ljóðið sem birtist
eftir mig, birtist í Tímariti Máls og
menningar árið 1973 í ritstjóratíð
Sigfúsar Daðasonar. Það ljóð orti
ég 1971. Það hefur hinsvegar ekki
farið mikið fyrir mér hérlendis.
Fiest ljóð þessarar bókar eru ort
á síðustu fimm árum, en sumt er
unnið upp ur gömlum hugmyndum
og allt að því ósjálfráðri skrift frá
Sturm und Drang-árum mínum!
Þannig er víða komið við í tíma og
rúmi.“
SJALDAN HÆGT AÐ YRKJA
BÓK Á EINU ÁRI
— Tuttugu ár og þrjár bækur,
eru það mátuleg afköst?
„Það er sjaldan hægt að yrkja
bók á einu ári. Það er einhver vit-
leysa sem hefur verið fundin upp
nýlega hér á landi. Að yrkja ljóð í
akkorði er ekkert fyrir mig. Mér
finnst það undarlegt þegar allir eru
að gefa út skáldsögur eitt árið og
ljóðabækur það næsta. Og menn
geta verið allt í einu: leikritaskáld,
ljóðskáld, skáldsagnahöfundar, rit-
arar ævisagna, íþróttafréttaritarar!
Ég skil þetta ekki, og kannski ekki
nema von, því ég er bara eitt í einu.
Ég held það sé hvergi nema á ís-
landi sem allir eru svo óskaplega
fjölþæfir.
Ég hef skrifað ýmislegt og á eitt
og annað í handraðanum, en mér
fínnast þessar þijár bækur bara
alls ekkert lítil afköst. Skáld eins
og Tomas Tranströmer gefur
kannski út fimmtán ljóð á fjögurra
ára fresti. Það er fáranlegt að tala
um afköst í ljóðagerð.“
— Þú hefur ekkert verið að yrkja
á sænsku?
„Nei, mér þætti það raunalegt
ef íslenskt skáld kæmi til Svíþjóðar
og færi að yrkja á sænsku. Það
stendur allavega ekki til hjá mér.
Maður skiptir ekkert úr íslensku
yfir á sænska tungu, nema þá bara
til að skrifa eitthvað um þjóðfélags-
ástand. Mér þykir vænt um sænsku
sem slíka, og margt hefur verið ort
fallegt á sænsku, af mönnum eins
og Ekelöf og Tranströmer. Ef ég
færi að yrkja um einhver mín hjart-
ans mál á þeirri tungu, væri ég að
sýna þeim mönnum lítilsvirðingu,
og sjálfum mér um leið. íslenskan
er hálmstráið, það hafa verið mínar
ær og kýr að skrifa á íslensku, fjarri
minni heimabyggð. Það hefur ekki
verið neinn leikur, og er ekki enn.
Ég drakk íslenskuna í mig með
móðurmjólkinni en sænskan er
fóstra mín.
Hinsvegar held ég að mörg þess-
arra ljóða hefðu ekki getað verið
ort á Islandi, það er mikill hiti, sól
og fjarlægð í þeim. Sænskt sumar
getur verið alveg dásamlegt. En ég
er alltaf einhverskonar gestur í
Svíþjóð. Og það er langt síðan ég
varð gestur hér.“
— En í bókinni eru líka nokkrar
mjög íslenskar stemmningar, eins
og í Undir Smjörfjöllum:
þegar sólin
þenur væng sinn
stór og rjóð
yfir löt skínandi vötn
(dýrð íslands
í júmj
ilmar þú fegurð
blíðu og ró
þögull reikar
þanki minn
frá blástrái
til blástrás
6 íslenzka jörð og sveit!
þegar sólin þenur væng sinn feit
og gul
„Þetta er í sveitinni, þetta er Vopna-
fjörður. Þau gerast ekki öllu fal-
legri veðrin á íslandi en í Vopna-
firði á góðum degi. Kannski er þetta
ljóð eins og blanda af gömlu róman-
tíkerunum, það gæti verið einhver
Jónasarlegur Heine í þessu, og svo
bara Pink Floyd. Þessi feita og
gula sól.“
SVESKJURNAR í
SÓLARLAGINU
Jóhann fékk ungur áhuga á
skáldskap. „Ég er úr sveit, á rætur
í Vopnafirði, er af bændum og
prestum kominn. Skáldskapargáf-
una hef ég sjálfsagt úr móðurætt-
inni, móðir mín er alltaf syngjandi,
kann heilu bækurnar utanað, svo
ég tali ekki um móðurömmu mína
sem hreinlega kunni ókjörin öll. Öll
þessi alþýðuviska rann mér í merg
og bein. Það er varla maður með
viti fyrir austan sem ekki getur ort
eins og eina vísu.
Og það var föðurbróðir minn sem
kveikti fyrst hjá mér áhuga á atóm-
skáldunum. Þau voru lengi ákaflega
óvinsæl meðal almennings, og þeg-
ar ég var í sveitinni 1963 eða 64,
þá man ég eftir fögru ágústkvöldi
þegar föðurbróðir minn sagði að
það væri nú ekki mikill vandi að
yrkja atómljóð. Og svo byijaði hann
að tala um sveskjurnar í sólarlag-
inu! Þessi ljóðagerð hans fannst
mér samt miklu betri en ferskeytl-
urnar sem hann var að hnoða sam-
an. Hafi tilgangur hans verið sá '
að fæla mig frá þessu, þá virkaði
það alveg öfugt.
Það var svo ekki fyrr en 1968,
þegar ég var í skóla á Blönduósi,
að ég sökkti mér ofan í atómskáld-
in og nútímabókmenntir; Stein, Jón
úr Vör og bókmenntasögu Kristins
E. Andréssonar, en það er merkileg
bók þótt hún sé lituð. Þá leit ég
hvorki í dönsku né reikningsbók,
ég fór alveg í þetta.“
— Eru einhver skáld sem þú last
meira en önnur þegar þú varst að
byija, skáld sem hafa fylgt þér?
„Ég hef það sem reglu að nefna
helst aldrei skáld nema þau séu
orðin sjötug. En þar sem hin eigin-
legu atómskáld eru komin á þann
aldur vil ég leyfa mér að nefna þau
öll: Jón Óskar, Hannes Sigfússon,
Sigfús Daðason og Stefán Hörð.
Það er annars algjör óþarfi að vera
alltaf að spyrða þessa menn saman,
þeir eru allir skáld, hver fyrir sig.
En ég hreifst mjög mikið af verkum
þeirra, og ég hef lesið allt sem frá
þeim hefur komið, út og inn. Sér-
staklega vil ég minnast á ljóðaþýð-
ingar Jóns Óskars úr frönsku. Einn-
ig má nefna íslenska nútíumaljóðl-
ist, bók sem Jóhann Hjálmarsson
tók saman árið 1971, hún kom út
á allra besta tíma fyrir mig og er
mjög læsileg. Annars ætla ég að
vona að ég hafi lesið öll helstu skáld
þjóðarinnar.“
Jóhann Árelíus talar að lokum
um að endurskoða þurfi hugmyndir
manna um hvað sé ljóð: „Ljóð getur
ekki verið hvaða samsetningur sem
er, bara með misjafnlega löngum
línum. Hér ríkir þessi stórkostlegi
misskilningur á því hvað er ljóð.
Eða skynjunarskortur öllu heldur.
Fyrir mér verður að vera litur
og líf í ljóði, taktur og tónn. Maður
lifir nefnilega ljóð, þau eru lituð
reynslu. Hótfyndni, kaldhæðni, að
vera töff og röff í ljóði getur geng-
ið sem réttur dagsins, jafnvél árs-
ins, en það lifir aldrei. Þetta hefur
verið mikið í tísku, en það má aldr-
ei gleyma því sem er mystík í ljóði.“
VIÐTAL: EINAR FALUR
INGÓLFSSON
„Hrimgerður“. Myndin
er unnin með bland-
oðri tækni á árunum
1989-1990 og er
200x 150 sm að
stærð.
Baltasar með einkasýn-
ingu í Bandaríkjunum
- SÝNIIR 24 MÁLVERK AF G00SÖGNUM ÚR SN0RRA-EDDU
í LISTASAFNINU Newp-
ort í Rhode Island stendur
nú yfir einkasýning á verk-
um Baltasars. Sýningin var
opnuð í gær og stendur til
15. júní næstkomandi. Á
sýningunni eru 24 verk
undir þemanu „Völuspá“,
en tvö þeirra eru í eigu
spænsku konungshjón-
anna.
Baltasar fæddist í Barcel-
ona á Spáni 1938, en
flutti til íslands 1961
eftir að hafa lokið námi í Escola
Superior de Belles Arts de Sant
Jordi de I’ Universitat de Barce-
lona. Hann hélt síðar til Banda-
ríkjanna í framhaldsnám og not-
aði þá einnig tækifærið til að
ferðast um Mexíkó í þeim til-
gangi að kynna sér freskutækni
þeirra. í inngangi sýningarbækl-
ings listasafnsins í Rhode Island
skrifar Aðalsteinn Ingólfsson
meðal annars um listamanninn:
„Á þeim 30 árum sem hann
hefur búið á íslandi hefur hann
nýtt sér hið suðræna tilfinninga-
ríka næmi fyrir harðgerri
náttúru íslands, og brotið til
mergjar goðsagnir landsins og
bókmenntir þess, án þess þó að
gleyma uppruna sínum eða sann-
færingu.“
Bæklingurinn sem safnið gef-
ur út í tilefni sýningarinnar er
hinn veglegasti, 56 síður í stóru
broti með litmyndum af öllum
málverkunum. Auk greinarinnar
um Baltasar er grein í bæklingn-
um eftir Pamelu Sanders um
Snorra-Eddu. Hún segir meðal
annars: „Til að fyrirbyggja allan
misskilning skal þess getið að
„Loki í Valsham". Myndin er gerð á þessu ári, með blandaðri tækni, og er
229 x 172 sm að stærð.
myndir Baltasars af goðsögnum
Eddu eru ekki hugsaðar sem
myndskreytingar við texta.
Uppruni hans, menning og heim-
speki var sían sem persónulegar
vangaveltur og túlkun fóru í
gegnum áður en listaverkin voru
unnin, en þannig verða einmitt
sönn listaverk til.“
BT