Morgunblaðið - 30.09.1992, Page 14

14 MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 30. SEPTEMBER 1992
Sj ávarútvegxir-
inn og framtíðin
eftir Össur
Skarphéðinsson
Afkoma bæði botnfiskveiða og
-vinnslu er um þessir mundir óvið-
unandi og sú framtíð sem við blasir
lofar ekki góðu. Þjóðhagsstofnun
telur að greinin í heild sé rekin með
halla sem nemur 1,4 af hundraði. í
raun er þó staðan þyngri. í lok síð-
asta árs samþykkti Alþingi lög um
tímabundna stöðvun á inngreiðslum
í Verðjöfnunarsjóð og í vor sam-
þykkti þingið jafnframt lög sem
heimiluðu greiðslu á hlutdeild þeirra
fyrirtækja sem áttu inneign í sjóðun-
um til að mæta vanskilum þeirra og
draga þannig úr óhóflegri vaxta-
byrði. Þessi tímabundna ráðstöfun
bætti afkomu greinarinnar á þessu
ári um 4 af hundraði, þannig að
tapið er meira sem því nemur.
Eini þáttur greinarinnar sem býr
við góða afkomu eru frystitogararn-
ir sem Þjóðhagsstofnun metur að séu
reknir með hagnaði sem nemur
næstum 11 af hundraði. Séu frysti-
togararnir undanskildir stappar
nærri að heildartap greinarinnar sé
um 8 af hundraði, sé reiknað út frá
tölum stofnunarinnar.
í raun er þó dæmið dekkra. Inn-
lendar skuldir greinarinnar losa 30
milljarða. í hörðu ári eins og nú
aukast vanskil þeirra fyrst. Fyrir-
tækin reyna því að fleyta sér í aukn-
um mæli með skammtímaiánum og
afleiðingin verður sú að innlendir
vextir og dráttarvextir vega mun
meira í heildarbyrðinni en ella.
Raunverulegir greiðsluvextir sjáv-
arútvegsins eru því eitthvað hærri
en Þjóðhagsstofnun gerir ráð fyrir
í útreikningum sínum. Að teknu til-
liti til þessa og að frátöldum frysti-
togurunum er ekki ólíklegt að tap á
rekstri sjávarútvegsins í dag sé milli
9 og 10 af hundraði.
Hins vegar gefa meðaltöl ekki
góða mynd af stöðunni. Mikill minni-
hluti fyrirtækjanna er með yfirgnæf-
andi hluta tapsins. Þrír fjórðu hlutar
þess í dag liggja til að mynda hjá
40 af hundraði fyrirtækjanna, sem
leggja ekki til nema um 35 af hundr-
aði allrar framleiðslunnar. í þessu
liggur ef til vill kjarni vandans; óhag-
kvæmnin liggur í tiltölulega litlum
hluta fyrirtækjanna.
Ríkisstjórnin: vextir og gengi
Sá misskilningur er uppi að þau
umskipti sem hafa orðið á högum
„Mótshaldarar hafa sýnt mikinn
skilning á erfiðri stöðu okkar í fjár-
málum til ríkisframkvæmda, með
því að fresta mótinu um eitt ár, frá
’93 til ’94. Nú ætlum við að standa
við okkar hlut í þessu máli og lag-
færa aðalvöllinn svo mótið geti far-
ið fram,“ sagði Ólafur ennfremur.
Ólafur sagðist leggja áherslu á að
allar framkvæmdir á Laugarvatni
nýttust fyrir skólahaldið á staðnum,
það væri því ekki verið að fara í
stórar framkvæmdir fyrir þá fáu
daga sem mótið stæði.
Ummæli menntamálaráðherrans
greinarinnar eigi rætur að rekja til
stefnu núverandi ríkisstjómar í
vaxta- og gengismálum. En sé sú
staðhæfing skoðuð hleypidómalaust
er niðurstaðan allt önnur.
Raungengið mætti að sönnu vera
lægra miðað við stöðu greinarinnar.
Hitt er þó staðreynd, að á mæli-
kvarða verðlags er raungengi í dag
að vísu ívið hærra en að meðaltali
á árunum 1980 til 1992, en munur-
inn er þó ekki nema 1,7 af hund-
raði. Sé miðað við árið 1987 er það
3,3 af hundraði lægra núna, og 8
af hundraði lægra en 1988. Munur-
inn er enn meiri sé mælikvarði launa
notaður. Þessar staðreyndir gefa
fráleitt tilefni til að saka gengis-
stefnu þessarar ríkisstjórnar um þau
snöggu umskipti sem eru að verða
á högum greinarinnar. Þess er líka
að geta að um þessar mundir er
fyrir tilstilli stjómvalda búið að
skapa þannig skilyrði í verðlagsmál-
um innanlands að verðbólga er lægri
en í samkeppnislöndunum. Standist
verðbólguspár er líklegt að þegar
kjarasamningar verða úti í mars
1993 verði raungengið af þeim sök-
um 2 af hundraði lægra en það er
núna.
Séu vextirnir skoðaðir kemur í
ljós að á gengistryggðum lánum
hafa raunvextir lækkað síðustu tvö
ár og nýjustu teikn benda til að sú
þróun haldi áfram. Þar eð um 65
af hundraði nettóskulda sjávarút-
vegsins eru gengistryggð skiptir
þetta miklu máli. Vextir verð-
tryggðra innlendra lána hafa jafn-
framt lækkað síðan í fyrra en eru
0,6 af hundraði hærri en 1990.
Raunvextir af öðrum lánum hafa
hækkað örlítið frá síðasta ári. Yfír
heildina metur Þjóðhagsstofnun það
svo að raunvextir greinarinnar séu
6 af hundraði, en eins og fyrr segir
er líklegt að vaxandi erfiðleikar hafi
hækkað greiðsluvextina umfram
það.
Þetta sýnir hins vegar að ríkis-
stjómin verður ekki sökuð um að
hafa hagað stefnu sinni um vexti
og gengi með þeim hætti að það
skýri þá umbreytingu sem er að
verða á högum greinarinnar.
Minnkandi afli
Höfuðorsakir vandans em tvær.
í fyrsta lagi hefur aflinn minnkað
vemlega. Minni veiðiheimildir síð-
ustu þriggja ára hafa leitt til versn-
andi afkomu sem nemur 4 af hund-
raði. Það þýðir að værum við Islend-
hafa glætt vonir manna um að
Landsmótið geti farið fram með
þeirri aðstöðu sem stefnt hefur ver-
ið að, og frestun mótsins miðaði
að. Nokkur óvissa hefur verið um
úndirritun samnings um afnot
mótsins af mannvirkjum á Laugar-
vatni. Hefur málið einkum snúist
um fijálsíþróttavöllinn sem til
stendur að lagfæra. Vilja mótshald-
arar tryggja að hann verði tilbúinn
í tækja tíð svo þeir geti hafið undir-
búning mótsins að fullu. Með þess-
ari yfirlýsingu ráðherra ætti sú
óvissa að hverfa. Kári.
ingar að veiða sama aflamagn og
1989 væri greinin rekin með hagn-
aði í ár. Minni afli hefur leitt til
minnkandi framlegðar, sem veldur
aftur vaxandi erfiðleikum með að
standa í skilum með afborganir af
lánum, og þannig sogar aflaminnk-
unin greinina inn í hringiðu sem
erfitt er að sleppa frá.
Botnfiskveiðarnar eru í dag reikn-
ar með tapi sem nemur 6,8 af hundr-
aði, og það er sérstaklega fróðlegt
að skoða hvaða áhrif minnkandi afli
hefur haft á þær. Þá kemur í ljós
að frá 1989 hefur aflaminnkunin ein
rýrt afkomu botnfiskveiðanna um
hvorki meira né minna en 8-9 af
hundraði miðað við áætlaðan afla
1993. Þar af svarar áætlaður sam-
dráttur milli áranna 1992 og 1993
til tveggja af hundraði.
Það þýðir einfaldlega að væru
íslendingar í dag að veiða sama
magn og 1989 væru botnfiskveiðar
í dag reknar með nokkrum hagnaði.
Þannig er ljóst að samdráttur í afla
hefur haft úrslitaþýðingu fyrir botn-
fiskveiðarnar og öðru fremur leitt
þær í núverandi ógöngur. Það er
hins vegar ekki hægt að saka ríkis-
stjórnina um minnkandi afla. Hún
er að sönnu máttug, en hefur þó
ekki ennþá náð valdi á tímgun fiska
og vexti í sjónum.
Offjárfesting
í öðru lagi stafar svo vandi sjáv-
arútvegsins af óhóflegum skulda-
klyfjum sem offjárfesting síðasta
áratugar hefur bundið greininni. í
dag eru heildarskuldir sjávarútvegs-
ins um 95 milljarðar, en útflutnings-
tekjur greinarinnar eru hins vegar
ekki nema um 75 milljarðar á ári. I
venjulegum rekstri er það talið
hættumerki ef skuldir ná því að
verða jafnmiklar og árstekjurnar.
Af þeim sjónarhóli er auðvitað ljóst
að greinin er komin langt út yfir
hættumörkin.
Það er út af fyrir sig auðvelt að
skoða hvemig skuldsetningin hefur
þróast síðustu árin. í árslok 1987
voru skuldirnar 45,7 milljarðar.
Framreiknaðar til 1992 og miðað
við að ekkert hefði verið af þeim
greitt ættu þær miðað við þróun
lánskjaravísitölu að vera í dag um
77 milljarðar. Þær eru hins vegar
kringum 95 milljarðar. Skuldirnar
hafa aukist um heila 1_8 milljarða
að raunvirði síðan 1987. Á þeim tíma
hófst að vísu frystiskipavæðingin
fyrir alvöru, og fram til 1992 var
8,5 milljörðum varið til kaupa á
þeim. Sé sú upphæð dregin frá blas-
ir eigi að síður við að frá árslokum
1987 hefur sjávarútvegurinn bætt
við sig skuldum upp á tíu milljarða,
eða meir en 2 milljörðum á ári.
Offjárfestingin birtist í því að það
eru of mörg skip að veiða allt of fá
tonn og of margar vinnslustöðvar
að vinna of lítinn afla. Kostnaðurinn
við að sækja og vinna hráefnið hefur
því smám saman aukist og framlegð-
in til að greiða afborganir og vexti
að sama skapi minnkað. Aflasam-
drátturinn hefur svo hraðað þessari
þróun. Að óbreyttri skuldastöðu og
miðað við spár um afla næstu ára
er ekki hægt að draga aðra ályktun
en þá að í rauninni sé búið að byggja
varanlegan taprekstur inn í kerfið
sem að óbreyttu getur ekki endað
nema á einn veg.
Óneitanlega vekur því nokkra
undrun þegar því er vísað á bug sem
„fráleitri villukenningu" að offjár-
festing eigi einhveija sök á vanda
greinarinnar. En það gerði ráðherra
sjávarútvegsmála á aðalfundi Sam-
taka fískvinnslustöðva fyrr í mánuð-
inum. Ráðherrann byggði þennan
skilning sinn á þróun síðustu þriggja
ára, og fjárfestingu síðasta árs sér-
staklega. Það var hins vegar óheppi-
leg viðmiðun. Fjárfesting síðasta árs
var nefnilega miklu minni en hún
hefur nokkru sinni verið síðasta ára-
tug, og á föstu verðlagi næstum
Össur Skarphéðinsson
„Aðild að Evrópska
efnahagssvæðinu gegn-
ir jafnframt lykilhlut-
verki í endurreisn
greinarinnar. Fjár-
magnskostnaður mun
þá verða sambærilegur
og í helstu samkeppnis-
löndunum, en jafnframt
mun greinin eiga kost
á mörkuðum fyrir nýjar
afurðir sem munu skila
talsvert meiri tekjum
án þess að að afli auk-
ist.“
þrisvar sinnum minni en þegar hún
var mest, árið 1988. Sömuleiðis
snarminnkuðu fjárfestingar strax
eftir að samdráttur hófst 1989 og
því afar misvísandi að nota þau ár
sem einhveija viðmiðun. Þetta sést
ef skoðaðar eru fjárfestingar í grein-
inni á þriggja ára tímabilinu frá
1989 til og með 1991 og þær born-
ar saman við þrjú árin þar á undan.
Á síðara tímabilinu voru fjárfesting-
ar í greininni — að frystitogurum
frátöldum — 9,3 milljarðar á verð-
lagi þessa árs, eða að meðaltali um
3,1 milljarður á ári. En tímabilið á
undan, 1986 til og með 1988, voru
fjárfestingarnar á sama kvarða 2,5
sinnum meiri, eða næstum 8 millj-
arðar að meðaltali á ári.
Fjárfesting síðasta árs eða þróun
síðustu þriggja ára segja því ekki
til um hvort greinin eigi í vanda
vegna offjárfestingar og gefa ekki
tilefni til þeirrar fullyrðingar sem
sjávarútvegsráðherra setti fram á
aðalfundi SF. Það er einfaldlega
staðreynd, að kreppa greinarinnar á
að hluta rætur að rekja til óhóflegr-
ar skuldsetningar sem þróaðist fram
allan síðasta áratug, og baggar verst
settu fyrirtækjanna voru bundnir þá.
Á þeim tíma var fjárfest í veiði- og
vinnslugetu sem er umfram afrakst-
ursgetu veiðistofnana. Slíka fjárfest-
ingu er auðvitað ekki hægt að kalla
annað en offjárfestingu.
Lausnir
Nú eru skuldir greinarinnar um
20 milljörðum umfram það sem hún
ber. Stór hluti þessara skulda liggur
hjá tiltölulega fáum fyrirtækjum, og
því hafa menn freistast til að íhuga
þá lausn að þleypa þeim einfaldlega
í gjaldþrot. í einu vetfangi væri þá
skorinn burt umtalsverður hluti af
skuldum greinarinnar, sem ætti þá
betur með að takast á við framtíð-
ina. En leysir það vandann?
Það er allsendis óvíst. Gjaldþrot
verða að sönnu ekki umflúin, en það
er hins vegar ekki hægt að „hreinsa"
greinina með gjaldþrotum af þeirri
ástæðu að bankar og lánastofnanir
bera ekki slíkar afskriftir. Slík að-
gerð myndi samhliða svipta burt því
stoðkerfí sem felst í þjónustu banka
og lánastofnana, og vitaskuld skapa
þvílíka brimöldu í atvinnulífi þjóðar-
innar að fátt stæðist.
Gjaldþrot í sjávarútvegi mega
hvorki verða svo mikil að vöxtum
Landsmót UMFÍ
Aðstaðan verður
tilbúin í tæka tíð
- segir menntamálaráðherra
Laugarvatni.
GÓÐAR líkur eru nú á að næsta Landsmót UMFI, sem áætlað er
að fari fram á Laugarvatni sumarið 1994, fari fram á tilsettum tíma.
„Ég mun beita mér fyrir því að aðstaðan á Laugarvatni verði tilbúin
í tæka tíð fyrir Landsmótið,“ sagði Ólafur G. Einarsson ménntamála-
ráðherra þegar hann var á ferð á Laugarvatni á dögunum að skoða
mannvirki og aðstöðu skólanna.
að bankarnir kikni né að þeir neyð-
ist til að grípa til gagnráðstafana í
formi vaxtahækkana, sem myndu
aftur hrinda enn fleiri fyrirtækjum
fyrir ætternisstapa. Á hitt má þó
benda, að aðild að EES mun gera
bönkunum erfíðara fyrir að mæta
töpum með hækkun á vöxtum. í
stað grisjunar með gjaldþrotum virð-
ist mun skynsamari leið felast í því
að létta greiðslubyrði fyrirtækjanna
með því að lengja lán þeirra og skapa
þannig ráðrúm fyrir þau til að laga
sig að minni afla með samruna,
annarri hagræðingu og breyttri
framleiðslu.
Samhliða er rétt að taka upp
markaðsskráningu á gengi, sem
væntanlega myndi aðlaga gengis-
skráninguna nær þörfum greinar-
innar, án þess að um kollsteypur
verði að ræða. Varðandi gengið er
sömuleiðis mjög mikilvægt að stjórn-
völd hafí áfram forystu um að halda
verðbólgunni lægri en í samkeppni-
slöndunum, þannig að raungenginu
verði af þeim sökum þrýst niður frá
því sem nú er..
Aðild að Evrópska efnahagssvæð-
inu gegnir jafnframt lykilhlutverki í
endurreisn greinarinnar. Fjár-
magnskostnaður mun þá verða sam-
bærilegur og í helstu samkeppni-
slöndunum, en jafnframt mun grein-
in eiga kost á mörkuðum fyrir nýjar
afurðir, sem munu skila talsvert
meiri tekjum, án þess að afli aukist.
Sömuleiðis er nauðsynlegt að
kanna hvort ekki sé hægt að nýta
umframgetu vinnslunnar í landinu
og skapa aukna atvinnu með því að
feta í fótspor Færeyinga og Græn-
lendinga og gera samninga við
Rússa til nokkurra ára um kaup á
óunnum þorski úr Barentshafí. En
þar er nú spáð ótrúlegri veiðiaukn-
ingu á næstu árum og því ætti að
vera hægt að ná viðunandi samning-
um.
í núverandi stöðu virðist líka
skynsamlegt að kanna hvort fjár-
málastofnanir og fyrirtæki í sjávar-
útvegi gætu ekki í sameiningu unnið
að stofnun vinnslu- og útgerðarfyrir-
tækja í fjarlægum löndum, þar sem
vitað er að hægt er að afla veiðiheim-
ilda. Þannig mætti nota skip og
tæki sem í dag eru án verkefna hér
á landi. Til að mynda kæmi til greina
að breyta úreldingarhlutverki Ha-
græðingarsjóðs í þá veru að sérstök
umbun væri veitt þeim fyrirtækjum
sem tækju skip úr veiðum hér við
land og færu með þau til veiða á
erlendum hafsvæðum.
Fækkun eininga
Framtíð greinarinnar verður þó
aldrei tryggð fyrr en undið er ofan
af þeirri offjárfestingu sem er til
staðar í greininni. Heilbrigður rekst-
ur verður aldrei að veruleika nema
gott jafnvægi sé milli annars vegar
veiði- og vinnslugetunnar og hins
vegar hráefnisins sem er aflað og
unnið.
Um þetta sjónarmið virðist ríkja
skilningur án tillits til stjórnmála-
skoðana. Kristín Ástgeirsdóttir, for-
maðúr þingflokks Kvennalistans,
hefur sagt í grein hér í blaðinu að
fækka verði fyrirtækjum í sjávarút-
vegi „.. . þannig að einhver þeirra
standist hretið".
Jóhann Ársælsson, þingmaður
Alþýðubandalagsins, tók sömuleiðis
undir það í þingræðu að vinnsluget-
an væri of mikil í fiskvinnslunni og
taldi rétt að fækka einingum. Svipuð
viðhorf hafa komið fram hjá einstök-
um þingmönnum Framsóknarflokks-
ins.
Væntanlega verður ekki komist
hjá því að fækkunin eigi sér stað
með einhverjum gjaldþrotum. En af
hálfu stjórnvalda, banka og lána-
stofnana þarf að hvetja til hennar
með því að örva samruna fyrirtækja.
Þetta væri hægt að gera með því
að umbuna þeim fyrirtækjum sem
hagræða, hvort heldur það gerist
með samruna eða annars konar að-
gerðum í formi lengri lána en ella
eða jafnvel hóflegra afskrifta á hluta
skuldanna. Með því gætu bankarnir
hugsanlega sloppið með minni skell
o g aðlögun greinarinnar að breyttum
aðstæðum yrði auðveldari.
Höfundur er formaóur þingflokks
Alþýðuflokksins.