Morgunblaðið - 09.12.1992, Page 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1992

Þráhyggj a
eftir Súsönnu
Svavarsdóttur
Þjófur og hundar. Höfundur:
Nagíb Mahfúz. Þýðandi: Úlfur
Hjörvar. Útgefandi: Setberg.
Sögusviðið er Kaíró; sá hluti borg-
arinnar sem geymir uppreisnarmenn,
þjófa og bófa og sagan hefst þar sem
atvinnuþjófurinn og uppreisnarmað-
urinn Saíd Mahran gengur út í frels-
ið. Eftir íjögur löng ár í fangelsi
getur hann loksins náð fram hefnd-
um. Saíd telur sig eiga óuppgérðar
sakir við fyrrum undirtyllu sína, Ilj-
ish, og fyrrum eiginkonu sína,
Nabavíju. Hann telur þau hafa svikið
sig, leikið uppljóstrara, til að koma
sér í fangelsi. Þau hafa gengið í
hjónaband og hafa dóttur Saíds,
Sönu.
Hefndarþorstinn sem Saíd hefur
magnað í þau fjögur ár sem hann
hefur dvalist innan fangelsis-
múranna er orðinn svo mikill að öll
skynsemi hefur vikið. Saíd gengur
beint á fund þeirra. Mörg vitni verða
að þeim fundi, þar sem hann hittir
Iljish og Sönu, dóttur sína, sem þekk-
ir hann ekki aftur, en Nabavíju sér
hann ekki. Saíd reynir að vera róleg-
ur en tekst það illa og öllum viðstödd-
um er ljóst hver hugur hans er.
Hann ákveður að koma aftur seinna
til að drepa þau Iljish og Nabavíju
og taka Sönu með sér.
Saíd er blindur af reiði, aðeins
þessi eina hugsun kemst að í kollin-
um á honum og hann gleymir því
að með honum er fylgst, þar sem
öllum er hefndarhugur hans ljós.
Hann gefur sér engan tíma til að
hugsa um það hvernig hann ætlar
að drepa hjúin, enda var hann þjóf-
ur, ekki morðingi. Á umliðnum fjór-
um árum hefur hann ryðgað í fagi
sínu og er orðinn klaufskur við inn-
brotin. Hann brýst ekki lengur inn
til að auðgast, heldur tjl að ná fram
hefndum. Spor hans eru sýnileg og
hringurinn utan um hann þrengist
stöðugt. Eina athvarf Saíds er hjá
gömlum trúarleiðtoga, sem sér í
gegnum hann og reynir að fá Saíd
til að hverfa frá áformum sínum með
því að slá fram trúarlegum sannleik-
skomum — en það verður eins og
að hella olíu á eid.
Áður en yfir lýkur hefur Saíd
myrt tvo menn. Menn sem áttu ekk-
ert sökótt við hann og voru fyrir til-
viljun á þeim stað sem Saíd hafði
ætlað 'að fórnarlömb sín yrðu. Og
um það snýst hugur hans hraðar,
hring eftir hring. Er það ekki ein-
mitt morð, þegar maður drepur án
ástæðu, án gildra raka. Honum hefði
verið fyrirmunað að líta á drápið á
Iljish og Nabavíju sem morð.
Þetta er árans vel skrifuð saga,
þar sem þráhyggju manns er fylgt
mjög nákvæmlega eftir. Hugur
glæpamannsins er rækilega skoðað-
ur; hvernig siðferðismat hans brotnar
niður; hann er þjófur, en lítur á það
sem atvinnugrein fremur en glæp-
samlegt athæfí. Eftir.að hann myrð-
ir fyrsta manninn er honum ekki
rótt og hann fer í felur; honum fínnst
hann í rauninni hafa drýgt glæp.
Þegar Saíd myrðir seinni manninn
sveiar hann nánast viðkomandi fyrir
að vera fyrir sér. Hann gerir sér
mjög óljósa grein fyrir því sem hann
hefur gert; fínnst jafnvel heiður að
vera forsíðufrétt dagblaða. Hann
hefur loksins öðlast frægð og hann
leitar Iljish og Nabavíju enn, þótt
hann hafi ekki hugmynd um hvert
þau hafí flúið. Gleðikonan Núr skýt-
ur yfír hann skjólshúsi. Hún elskar
hann og ást hennar er fölskvalaus,
en Saíd kánn ekki að meta hana.
Nagíb Mahfús
Lífið er honum einskis virði á meðan
Iljish og Nabavíja eru á lífi. En hugs-
unarháttur hans verður ruglings-
legri, áætlanir óraunhæfari og mögu-
leikar hans þverrandi.
Þjófur og hundar er spennandi
saga og einkar skemmtilega fléttuð.
Mahfús veltir fyrir sér ólíku gildis-
mati: Gildismati brenglaðs einstakl-
ings sem er á skjön við gildismat
samfélagsins. Og hvað er ást? Saíd
elskar Nabavíju sem hefur svikið
hann, en sér ekki Núr sem vill allt
fyrir hann gera. Og vináttan. Gamli
trúrarleiðtoginn er sannur vinur, en
Saíd leiðist hann og leitar í hóp sinna
líka, sem hafa einungis eigin hags-
muni í heiðri og munu svíkja hann
af minnsta tilefni. Og vegna þess að
Saíd leitar í fólk sem er á skjön við
öll samfélagsgildi hefur hann komist
að þeirri niðurstöðu að menn séu
hundar. Hann gerir sér enga grein
fyrir því að í honum sjálfum er dýr-
seðlið ríkast.
Það vakna upp ótal spumingar við
lestur þessarar vel skrifuðu bókar
sem fjallar um ástina og vináttuna,
traust, svik, sekt, sakleysi, glæpinn
og refsinguna. Málfar á þýðingunni
er prýðilegt, ruglingslegur og óra-
kenndur hugarheimur Saíds kemst
vel til skila, svo og það heita og
þurra andrúmsloft sem yfir sögunni
svífur.
Gildir einu
hvaðan
lagt er upp
eftir Jóhann
Hjálmarsson
Þorsteinn frá Hamri: Sæfarinn
sofandi. Iðunn 1992.
„Mér er í mun að setja heiminn
saman“, yrkir Þorsteinn frá Hamri
í nýrri ljóðabók sinni, Sæfaranum
sofandi.
Skáldið veit að þetta „lukkast"
ekki oft, en það má reyna. Meðal
þess sem augun skoða er það „sem
' bezt ég hugði samið og sagt“. Eftir
að brýr og himnar hafa verið byggð-
ir sér skáldið sig standa í sporum
minningasafnara, grunsmiðs skelf-
inga og vonarsonar.
Hér er vikið að hlutverki eða öllu
fremur aðstæðum skálds. Þorsteinn
frá Hamri yrkir um tilvist okkar í
öfugsnúnum ' og tíðum ógnandi
heimi. Um leið brúar hann bilið milli
hins liðna og samtímans, teflir fram
gömlum verðmætum í því skyni að
herða okkur.
í þessu öllu er fólgin von þótt
dimmt sé og æ myrkara gerist í ljóð-
heimi skáldsins sem er umhverfi
bemsku og fullorðinsára.
Sæfarinn sofandi er búinn ýmsum
bestu kostum Þorsteins sem skálds
og þótt hann komi ekki á óvart með
bókinni vinnur hann hægt og hægt
Þorsteinn frá Hamri
á, færir út landamæri og stækkar
sviðið.
Ég hef verið spurður að því af
erlendu bókmenntafólki hvers vegna
Þorsteinn frá Hamri yrki svo mikið
um sveitina, landið frekar en borg-
ina. Þorsteinn verður naumast kall-
aður borgarskáld þótt hann hafi ort
um borgir og vissulega skiptir mestu
Draumur verður martröð
Tröllakirkja
eftir Inga Boga
Bogason
Ólafur Gunnarsson:
Tröllakirkja. (279 bls.) Forlagið
1992.
Ritferill Olafs Gunnarssonar
spannar nú orðið 22 ár, bækurnar
orðnar 12, flestar skáldsögur.
Á áttunda áratuginum var það
algengt að höfundar hæfu feril
sinn með ljóðabókum, síðan fylgdu
skáldsögur. Ferill Ólafs er sam-
kvæmt þessu; árið 1970 kom út
fyrsta verk hans; Ljðð, og sex
árum síðar kom út ljóðabókin
Upprísan. Árið 1977 hóf Ólafur
svo feril sinn sem sagnaskáld með
Hrognkelsunum. Ári síðar birtist
stærsta og mikilvægasta verk
hans fram til þessa, Milljón pró-
sent menn, sem fjallar um heim
fjármála og skrautlegs mannlífs.
ILjóstolli (1980), sem er eitt besta
verk Ólafs, er höfundi töluvert
niðri fyrir. Lýsingar á sjúklegu
sálarlífí og ótrúlegum ofbeldis-
athöfnum eru þræddar í næma
þroskasögu drengs og verða fyrir
vikið óhuggnanlegri en ella.
Næstu sögur Ólafs, Gaga (1984),
Heilagvr andi og englar vítis
(1986) og Sögur úr Skuggahverf-
inu (1990), eru gjarnan ofnar
furðum og vísindaskáldskap;
landamæri raunveruleika og
ímyndunar — hins mögulega og
ómögulega — týnd í þokunni.
Tröllakirkja er saga um drauma
sem ekki rætast. Hún gerist í
Reykjavík árin 1953 til 1955 og
fylgir að mestu Sigurbirni og fjöl-
skyldu. Sigurbjöm hefur lært arki-
tektúr í Danmörku, rekur eigin
arkitektastofu og hafði náð svo
langt að vinna á skrifstofu sjálfs
húsameistara ríkisins. Draumak-
astalamir em margir en einn
þeirra, Vöruhús Reykjavíkur á
Vitatorgi, ætlar hann að reisa í
samvinnu við vin sinn og félaga,
Guðbrand snikkara. Hátt flug
fylgir stómm draumum svo að
fallið verður mikið þegar kaldur
og hrár vemleikinn blasir við; eng-
inn vill kaupa húsið. Sigurbjörn
er óvenjulegur maður. Tröllslegir
draumarnir teyma hann að mörk-
um hins sjúklega, og reyndar út
fyrir þau. Sinnisveikin tekur að
hijá hann, jarðsamband hans
verður lausara eftir því sem líður
á söguna.
Synir Sigurbjamar, Þórarinn og
Helgi, eru andstæður. Þórarinn,
sem er eins konar kolbítur, er á
margan hátt vanmáttug persóna
eins og faðir hans. Örlögin reyn-
ast honum andsnúinn, hann verður
t.d. fyrir fólskulegu ofbeldi. Helgi
er hins vegar víkingur 20. aldar-
innar, fer til útlanda og verður
frægur atvinnumaður í knatt-
spyrnu.
Tröllakirkja er harmsaga ein-
staklinga og fjölskyldu. Hún er
saga um brostnar vonir og drauma
sem ekki rættust. Stíll sögunnar
er hægur og margorður (þótt ann-
að sé sagt á bókarkápu), oft laun-
fyndinn. Þótt frásögnin sé hæg
er hún fjarri því að ofskýra at-
burði og persónur. Fremur er látið
að ýmsu liggja og eitt og annað
gefíð í skyn. Segja má að í þessu
Ólafur Gunnarsson
sé bæði fólginn styrkleiki og veik-
leiki; úrdrátturinn byggir upp
spennu og eftirvæntingu sem orð-
flæðið dregur síðan aftur úr. Þeg-
ar dramatískir atburðir eiga sér
stað á frásögnin það til að vera
sposk, jafnvel háðsk. Sigurbjörn
lýgur sig inn á heimili Ketils —
þess sem misþyrmdi Þórarni —
sem fulltrúi slökkviliðsins. Hér
takast á í frásögninni hið drama-
tíska og hið kímilega. Sigurbjörn
er ekki viss um á þessari stundu
hvort hann er kominn til þess að
drepa Ketil eða að frelsa sálu hans:
Sigurbjörn sagði með myndug-
leika: [...] Vindstaðan gæti breyst,
eldhafið er óskaplegt og mönnum
er enn í fersku minni þegar mið-
bær Reykjavíkur brann í apríl
1915. Ástandið er ekki ólíkt því
og þá var. Öngþveiti!
— Hér á allt að vera í besta
lagi, sagði Ketill og setti upp for-
vitið og feginsamlegt fas yfír
fréttinni.
— Já, hleyptu mér inn maður
minn, ef þú vilt vera svo vænn.
Við þess götu eru fleirí hús, ég
hef í ýmsu að snúast.
Ketill opnaði dyrnar og hleypti
Sigurbirni framhjá sér. Sigurbjörn
var meðvitaður um líkama Ketils
þegar hann klofaði hjá og varð
hugsað til Þóraríns. Heiftin reið
yfir hann eins og hávaðarok.
í Tröllakirkju má heyra ýmsa
tóna úr fyrri verkum Ólafs. Stór-
kostlegum karakterum svipar til
þeirra í Milljón prósent mönnum,
hér eiga sér stað frámunalega sorg-
legir atburðir svipað og í Ljóstolli
og geðveikislegt andrúmsloftið í
Gaga og í Sögum úr Skuggahverf-
inu svífur yfir. Sé haldið áfram
með samanburðinn má halda því
fram að hér sé á ferðinni ekki síð-
ur metnaðarfullt verk en Milljón
prósent menn og Ljóstollur — þó
með stórri undantekningu.
Frásögnin í Tröllakirkju er víða
dramatísk enda fjallað um mann-
líf sem á skýlaust erindi í bók.
Stíllinn er sterkur og sérstakur.
Samt hefur þessi saga áberandi
galla sem mér sýnist fyrst og
fremst felast í byggingu hennar.
Margt gerist á milli spjaldanna
án þess að slíkt sé undirstrikað
með nægilega frumlegri fléttu eða
þannig að lesandanum komi at-
burðirnir beinlínis á óvart — eða
við. Framvindan er of eintóna;
söguhraðinn of jafn og frásögnin
of átakalítil (þótt söguefnið sé
fullt af átökum). Stundum les
maður ákveðinn kafla eingöngu
til þess að sjá hvort ekki það gerð;
ist sem einmitt hlaut að gerast. í
hreinskilni sagt skortir að læða
þeím þáttum í bygginguna sem
vekja spennu, áhuga, samkennd
og forða því að maður leggi bók-
ina frá sér.
i