Morgunblaðið - 09.12.1992, Blaðsíða 5

MORGUNBLAÐIÐ MIÐVIKUDAGUR 9. DESEMBER 1992
C 5
Myndskreyting eftir Dalí.
máli hvernig ort er. Kannski svarar
Þorsteinn þessu best sjálfur með ein-
kunnarorðum fyrsta hluta Sæfarans
sofandi sem sótt eru til Parmenídes:
„Mig gildir einu hvaðan ég legg
upp: ég kem þangað aftur.“
Ljóðið Pjölvi, eitt af forvitnileg-
ustu og skemmtilegustu ljóðum bók-
arinnar, hefur líka sitthvað að leggja
til fyrrnefndrar umræðu:
í dag er ég að rilja eitthvað upp hérna
heima við,
í gær sveimaði ég um Suðurland Njálu,
í fyrragær kvaddi ég hinztu kveðju
aldraðan frænda minn og sveitunga í
feðrabyggð;
einhvemtíma löngu fyrr skrölti ég gegnum
Ukraínu
og kvað þá ljóð um krákumar
sem sátu hrumar í hríslum
uppi yfír mosavöxnum skotgröfum;
haust var að því sinni —
og vist er að allmiklu fyrr
og oftar en hér segir
hefur veröldin virzt mjög við aldur.
Hér kallast á íslenskur veruleiki
og útiönd. Það er kyrrð yfir ljóðinu,
varla nokkuð að gerast, að minnsta
kosti á yfirborðinu. Að skoða sögu-
svið Njálu og fylgja öldruðum sveit-
unga til grafar telst ekki til tíðinda.
Hvemig Úkraína tengist þessu fá-
sinni er aftur á móti erfiðara að
koma auga á. Og þó. Krákurnar þar
eru orðnar hmmar eins og frændinn
hefur líklega verið og skotgrafir eru
með sínum hætti grafir. Haustlegt
er ljóðið og veröld þess við aldur.
Svo má velta því fyrir sér hvort
komi til greina að ljóðið fjalli um
þjóðfélagsbreytingar í Sovétríkjun-
um fyrrnefndu. Jafnframt því sem
Þorsteinn frá Hamri horfir inn á
við, lítur í eigin barm, er samfélagið
og samtíminn aldrei langt undan hjá
honum. Sjálfsgagnrýnin er líka
ádeila á þá mynd samtímans sem
við blasir og gæti falist í eftirfar-
andi línu úr ljóðinu Það: „Manninn
vantar!"
Eitt af því sem Þorsteinn grípur
til í því skyni að gera ljóð sín beitt-
ari og oft áhrifaríkari er háð og laun-
fyndni. í Sögum heyrir skáldið í vél
úti fyrir „sem mig grunar að hingað
sé komin heit og móð/ til að púa inn
um gluggann minn/ nýjustu fróð-
leikskornum allra sólna sögu!“ Kald-
hæðnin er markviss í lokalínunum:
„Nú er á að líta/ hvaða líf mér vit-
rast í reyk.“
Sæfarinn sofandi er mjög jöfn bók
og ágætlega byggð. Hún einkennist
af því sem löngum hefur prýtt skáld-
skap Þorsteins frá Hamri: vand-
virkni, fágun, fögru málfari. Auk
alls þessa er efinn á sínum stað.
Ekki er aðeins spurt spurninga um
tilvist okkar allra, heldur freistað
að komast til botns í því sem setur
svip á umhverfí mannsins og gjörð-
ir, mótar hann.
Nóttin sem skellur á í síðasta ljóð-
inu er alvöru nótt, en til eru verri
teikn en það myrkur sem hún ber
með sér og þau sýnist mér skáldið
óttast meir.
Með daufri peru
eftir Jóhönnu
Kristjónsdóttur
Ingmar Bergman: Töfralampinn.
Sjálfsævisaga
Jón Þ. Þór íslenskaði
Útg. Fjölvi 1992
Ingmar Bergman er auðvitað
heimsfrægur maður, hann hefur
ekki síst átt sinn þátt í að koma
Svíþjóð á kvikmyndaheimskortið.
Framan af ferli hans var hann
umdeildari en síðar varð, margar
mynda hans þóttu óskiljanlegar í
allri sinni dulúð.og fullar af táknum
sem vöfðust fyrir mörgum að fá
botn í. Smám saman lærðu menn
að meta verk hans og varð hann
aðgengilegri í seinni myndum sín-
um. Og á endanum komst hann svo
í tísku og sjálfsagt hefur hann haft
áhrif á ótal unga kvikmyndagerðar-
menn bæði með vinnulagi og túlk-
un.
í myndum sínum notar hann
óspart atburði úr eigin lífí, svo sem
Fanny og Alexander sem var sýnd
hér á jólum fyrir allmörgum árum,
konum sem á vegi hans urðu í
einkalífinu skaut upp í myndum
hans og einkabréf honum 'skrifuð
birtast í myndum hans í hans eigin
túlkun og útleggingu, náttúrlega.
Maðurir.n hefur þótt að mörgu leyti
ráðgáta þrátt fyrir allar sínar af-
hjúpanir um sjálfan sig og því
mætti ætla að sjálfsævisaga hans
sé forvitnilegur lestur.
Og það er hún á margan hátt.
Þó ekki væri nema vegna þess að
hann telur sig hafa átt miklu
skemmtilegri bernsku og æsku en
má draga ályktanir af myndum sem
vísa til þessa tíma í lífi hans. For-
eldrar hans, einkum faðir, eru svo
sem ekki strangari en gerðist og
Ingmar Bergman
gekk hjá siðavöndum embættis-
mannafjölskyldum á uppvaxtarár-
um hans. Og það er alltof mikið
sagt á kápu að hann hafi hatað
foreldra sína. Altjent las ég það
ekki út úr sögunni. Ég las heldur
ekki út úr sögunni þessa gríðarlegu
heift sem þar segir að hann hafí
borið til bróður síns og enn er það
rangt að bróðir hans hafi framið
sjálfsmorð. Hann mun hafa gert
tilraun til þess en ekki tókst hún
og þessi sami bróðir heimsækir
Ingmar kominn nærri sjötugu, aft-
arlega í bókinni. Það síðastnefnda,
þ.e. sjálfsmorð bróður hans, eru
furðuleg mistök hjá útgefanda og
ekki til sóma.
Ingmar Bergman segir ekki ævi-
sögu sína í neinni skipulagðri tíma-
röð, hann hverfur þegar minnst
varir aftur til fortíðar eða fram í
tímann, sagan minnir um sumt á
kvikmynd, sem er klippt fram og
tilbaka og er oft jákvæt en stundum
misheppnast klippingin og ruglar
lesanda í ríminu.
Margt er fýsilegt aflestrar og
maðurinn sjálfur kemur oft á óvart.
Það kemur m.a. á óvart hversu
skattamálaþras við sænsk yfírvöld
í nokkur ár, fékk á hann, hversu
uppnæmur hann er, þessi frægi
maður, fyrir því að hitta sér enn
frægara fólk eins og Chaplin og
Gretu Garbo.
Samt kom mér óþyrmilegast á
óvart að bók lesinni að mér fannst
ég vita tiltölulega lítið meira um
manninn eftir hana, hann heldur
íjarlægð sem er ekki gott að skil-
greina, hleypir ekki að sér þó svo
að manni fínnist hann hreinskilinn
og einlægur. Og hvað maður verður
almennt litlu nær um kvikmynda-
gerð hans. Síðast en ekki síst að
manni er eiginlega alveg sama.
Þýðingin er afleit, notkun eignar-
fornafna heilu síðurnar er hvimleið
eins og „hár hennar stuttklippt ...
munnur hennar var langur.. augu
hennar voru ljósblá, axlir hennar ...
kjóll hennar hafði upphaflega verið
blár ...“ og svo framvegis. Sögnin
að „staðsetja" í ýmsum myndum
ríður húsum og orðfæri þýðanda
er of fátæklegt, t.d. er einlægt ver-
ið að rétta mönnum eyrnafíkju í
bókinni. Það hefði verið kjörið að
reka því kinnhest eða slá það utan
undir líka, svona til tilbreytingar.
Þýðingarbragðið er of sterkt alla
söguna og skemmir áreiðanlega
mikið fýrir texta sem ég hugsa
hafí verið langtum safaríkari á
sænskunni.
V íravirki
líkinganna
eftir Erlend
Jónsson
Baldur Gunnarsson:
GRANDA CAFÉ. 218 bls. Fjölv-
aútgáfa. Reykjavík, 1992.
Bók þessa má vel færa í já-
kvæða dálkinn. Þó með ýmsum
fyrirvara. Höfundur er hugmynda-
ríkur, vafalaust vel lesinn í bók-
menntum, notar alla þá breidd
málsins sem hægt er að koma við
í sögu af þessu tagi og setur verk
sitt saman af þónokkru hugviti.
Granda café er bók sem byggð er
upp af talsverðri kunnáttu og sam-
svarandi metnaði. Stíllinn er víða
tilþrifamikill. Á hinn bóginn má
svo segja að höfundurinn sjáist
ekki alltaf fyrir í kappi sínu. Lík-
ingar hans, sem eru miklu fleiri
en þúsund og ein, eru sumar snjall-
ar, aðrar orka tvímælis og enn
aðrar mega teljast verulega hæpn-
ar. Höfundur leggur sýnilega mik-
ið upp úr frumleika; forðast eins
og heitan eldinn að feta í spor
annarra. Þess vegna lætur hann
mann ekki fremja svo hversdags-
legt athæfi sem að ganga heldur
»leggur hann gangstéttarhellur
undir hælinn«. Og það skilst að
sönnu vel. Hitt er miður auðskilið
hvað átt sé við með súrsuðu glotti.
Sem dæmi um margslunginn stfl
höfundar má taka þessar setning-
ar:
»Hvað hún er mjóslegin og þunn
á vangann með sín uppmjóu hall-
andi möstur og fjölgreind stög
einsog hörpustrengi, þilförin ljóma
frostlega, borðstokkarnir slúta
fagurlega milli stafna, seglin
slaknaðir náttfiðrildavængir, létti-
bátar umkringja lyftinguna einsog
belti úr skeljum.«
Efni sögunnar má kalla að tek-
ið sé upp úr hráu hversdagslífinu:
slæpingur, drykkjuskapur, partí,
mannleg náttúra og svo framveg-
is. Að hætti margra nútímahöf-
unda lýsir Baldur tómleikanum
sem einkennir svo mjog lífshætti
mannsins í samtímanum. »Líf mitt
líður hjá, hugsar hann, líf mitt líð-
ur hjá og ég tek ekki þátt í því.«
En þetta gamla og viðurkennda:
persónusköpun og söguþráður?
Það sýnist ekki vera þarna neitt
aðalatriði, eða svo sýndist að
minnsta kosti þeim sem þetta rit-
ar. Maður er alltaf að nema staðar
Baldur Gunnarsson
í lestrinum og spekúlera í málfar-
inu, líkingunum, nýstárlegri sam-
setningu orða, hrynjandinni og þar
fram eftir götunum. Má ekki kalla
það að sjá ekki skóginn fyrir tiján-
um? Slangurmál, slitur úr öðrun,
bókmenntum, myndmál úr dag-
lega lífinu, klassísk orðasambönd
- allt notar höfundur þetta í sitt
fjölþætta víravirki. Sumt hlýtur
að teljast léttvægt. Annað felur í
sér gnmnmúraða speki, t.d. þessi
neyðarlega en um leið bráðsanna
lýsing á skapgerð íslendinga: »það
er hin þjóðlega list að smyija
mont sitt hógværð og miklast af
henni á laun.«
Ekki er lengur í tísku að spá
fyrir ungum höfundum eins og
sjálfsagt þótti á árum áður. Þess
verður ekki heldur freistað hér og
nú. Því Granda café getur vísað
til svo margra átta. Höfundurinn
er kraftmikill og hugkvæmur en
ótaminn. Þessi »ævintýri úr Vest-
urhöfninni« mega skoðast sem_
dæmigert byijandaverk. Sýnt er
að Baldur Gunnarsson hyggst
fremur höfða til áhrifamikilla
gagnrýnenda en fyöldans sem les
sér til afþreyingar. Ekki er hann
einn um það. En hveijar svo sem
viðtökurnar verða hefði hann gott
af að reyna að enginn verður óbar-
inn biskup.