Morgunblaðið - 23.12.1992, Blaðsíða 4

sööí aaaMaeaa .es huoauusivöim aioA.ianuojioM
—MORG-UNBLAÐIÐ MIÐVIKUÐAGUR- 28r DESEMBER -1V92- -

Náttúrulýsmgar
í löngu máli
eftir Sigrúnu Klöru
Hannesdóttur
Helgi Kristjánsson
Rebbi fjallarefur
Myndskreytingar: Róbert
Schmidt
Skjaldborg, 1992.
Oft hefur verið á það bent að
mikill hörgull væri á fræðibókum
fyrir böm sem fjölluðu um íslensk
málefni. Smátt og smátt er verið
að bæta úr þessu _en samt með
misjöfnum árangri. Á kápu þessar-
ar bókar er sagt „Sagan fjallar um
íslenska ijallarefinn og hans erfiðu
lífsbaráttu", og aftan á bókinni lát-
ið að því liggja að þetta sé bók
fyrir alla fjölskylduna.
Sagan um Rebba íjallaref er
mjög Jöng, alls 180 síður í stóm
broti. í raun er rakin ævi lítils yrð-
lings frá því foreldrar hans em
drepnir á greni og þar til hann hef-
ur lifað af fyrsta veturinn. í fyrsta
kafla er grenið, heimkynni Rebba,
unnið. Líst er hvemig farið er að —
biðin eftir því að læðan gefi sig
eftir að refurinn hefur verið skot-
inn, og loks dauðstríði læðunnar.
Augljóst er að það er gert af þekk-
ingu. Yrðlingarnir em teknir hönd-
um og fluttir til byggða þar sem
lítill drengur slær eign sinni á tvo
þeirra, Rebba og Móm. Þeir verða
þó ekki langdvölum þar. Móra verð-
ur undir bíl en Rebbi flýr til fjalla.
Það sem eftir er sögunnar er fjallað
um mataröflun refsins og hvernig
hann kemst af þrátt fyrir óblíð veð-
urskilyrði. Aðeins er ýjað að því að
borgardrengurinn ungi sé einmana
en eftir að Rebbi hverfur til fjalla
er ekki á hann minnst meir.
Ekki er að efa að höfundurinn
þekkir vel lifnaðarhætti refsins.
Saga Rebba fjallarefs hverfur þó í
ótrúlegu málskrúði. Heilu kaflamir
em fjálglegar lýsingar á sveitinni,
læknum, vindinum, þokunni, daln-
um og svo framvegis. Hnjúkurinn
horfir á refaskytturnar og verður
að orði „Bregður hveijum á bana-
dægri“, (s. 7). Lækurinn hefur sína
skoðun á málunum og riíjar upp
gamla daga þegar smalamir léku
sér með hrossataðsköggla. „Já,
þokan glettist við allt og alla.
... Hún þrífur í klettana og kastar
þeim til eins og í myndastyttuleik"
(s. 74). Vindurinn fær hlutverk
riddara á hvítum hesti......,Hann
fór með fífuna langar leiðir á vit
ævintýranna. Hún fann þar prinsinn
sinn og þau giftust og áttu böm
og bura“ (s. 46). Gömul brú verður
„óðamála af æsingi" við að segja
sögu sína (s. 89) og svona mætti
gefa óteljandi dæmi. Frásagnar-
gleði höfundar er slík að hann get-
ur ekki hamið sig. Allt sem honum
dettur í hug er sett inn í þessa bók.
Málfar sögunnar er mjög ríkt og
lýsingar á náttúmnni eru skáldleg-
ar. Mörg orð og orðatiltæki em
notuð sem ekki liggja almenningi á
tungu, síst börnum. Má þar telja
orð eins og „bijóstgleypa" (s. 9),
frá „blíStur í sárið" (s. 17), „mar-
laki“ (s. 37), „sældarvana“ (s. 43),
„birtutímann er allt sem skarað
skjöldum“ (s. 59) „hvatabuska" (s.
69), að „slyppifengur" (s. 101), og
dauð ær er „með feigðartjöld fyrir
augum (s. 127), svo einhver dæmi
séu tekin. Ekki hefði veitt af að
hafa orðaskýringar. Próförk hefur
ekki verið nægilega vel lesin og
talsvert af prentvillum.
Svart-hvítar myndir skreyta bók-
ina en ekki em þær beinlínis
skemmtilegar. Drengurinn sem
stendur við silungsveiðarnar (s. 18)
er ekki líkur barni og hundurinn,
krummi og bærinn í baksýn fá á
sig blæ barnateikninga þar sem
jjarlægðarskynið er ekki al-
veg rétt. Refurinn er
ákaflega fallegt dýr
og hefði átt það
skilið að honum
væru gerð betri
skil. Myndirnar
falla ekki einu
sinni að textan-
um. Girðing verð-
Helgi Kristjánsson
ur refnum farartálmi. „Þræðir
hennar voru ennþá eins og klær sem
virtust tilbúnar að grípa hann“ (s.
35). Á myndinni er girðingin hins
vegar svo léleg að hún hangir varla
uppi og enginn gaddavír svo neðar-
lega að gæti hafa hindrað för refs-
ins. Myndin á forsíðu, sem jafn-
framt er við upphaf hvers kafla,
er sú eina sem er góð.
Ég á erfitt að sjá lesendahóp fyr-
ir þessa bók. Sagan er alltof löng
og lýsingamar of orðmargar til þess
að böm gætu notið hennar í náttúm-
fræðikennslu. Ef líta á söguna sem
skáldsögu þar sem refurinn er aðal-
söguhetjan, kafnar frásögnin undir
lýsingum sem eru alltof langdregnar
jafnvel þó að fyrirbrigðin sem áður
em nefnd, brúin, fjallið, þokan, dal-
urinn, tunglið, lækurinn og svo
framvegis, ættu að vera aukapersón-
umar í sögunni. Vonandi eru ein-
hveijir ennþá til sem hafa ánægju
af því að lesa skáldlegar lýsingar á
íslenskri náttúm þar sem allt talar
og hefur einhveija skoðun fram að
færa.
Sögustund
fyrir hvem dag
eftir Sigrúnu Klöru
Hannesdóttur
Sijja Aðalsteinsdóttir.
Sögustund.
365 valdir kaflar úr íslenskum
barnabókmenntum.
Mál og menning, 1992.
Að undanförnu hefur áhersla ver-
ið lögð á nauðsyn lestrar og þess
að lesið sé fyrir börn allt frá blautu
barnsbeini. Söguhefð er rík í ís-
lenskri menningu og kvöldvakan
með upplestri og frásögum var
menningarmiðlun fyrri tíma. Samt
hefur viljað brenna við að börn nú-
tímans fari á mis við að þeim séu
sagðar sögur eða að fyrir þau sé
lesið, aðallega vegna tímaskorts for-
eldra. Erlendis hefur fyrir löngu
verið reynt að koma til móts við þá
sem þurfa að segja sögur og ýmis
konar sögubækur gefnar út í þessum
tilgangi, t.d. minnist ég stórrar bók-
ar sem heitir 365 Bedtime Storíes
og var gefin út í Bandaríkjunum
fyrir mörgum árum.
Nú hafa íslendingar eignast bók
sem geymir lestur fyrir hvern dag
ársins. Þessi bók er heldur ekki nein
smásmíð eða alls 749 blaðsíður. Val
á efni í þetta mikla rit var í höndum
Silju Aðalsteinsdóttur sem hefur
sagt opinberlega að hún hafi verið
einráð um valið. Ekki eru gefnar
neinar forsendur fyrir valinu og
hvorki er í bókinni formáli né eftir-
máli, bókin skal skýra sig sjálf.
Efnið í bókinni er mjög fjölbreytt
og alls eru kaflar eftir 60 höfunda,
auk þjóðsagna, efnis úr Islendinga-
sögum og öðrum forníslenskum bók-
menntum. Mjög er mismikið af efni
eftir hvern höfund en samt er mörgu
til haga haldið. Þegar efnisvalið er
skoðað kemur sumt á óvart, eins og
t.d. að aðeins er kafli úr einni af
bókum Ragnheiðar Jónsdóttur en
Þórbergur Þórðarson á 9 kafla og
Sijja Aðalsteinsdóttir
einn kemur frá Snorra Sturlusyni.
Vinninginn á Magnea frá Kleifum
en alls eru 15 kaflar eftir hana.
Þessi mælikvarði er þó ekki einhlítur
þar sem hver kafli getur náð yfir
nokkra daga. Höfundur hefur leitast
við að láta efnið fylgja árstíðunum
og meira að segja er sérstakur kafli
fyrir 29. febrúar, hlaupársdaginn.
Þar sem samfelldur kafli úr sömu
bókinni nær yfir nokkra daga er le-
sanda hjálpað til með því að skotið
er inn í textann tengingu svo hann
þarf ekki einu sinni að hafa fyrir
því að segja barninu að á morgun
haldi sagan áfram.
Eins og áður sagði sækir Silja
víða fanga. Eflaust er smekkur
þeirra sem lesið er fyrir misjafn og
sumt er skemmtilegt sem öðrum
leiðist. Þó finnst mér Silja hafa reynt
að velja efnið frá því sjónarmiði að
það skemmti fremur en fræði. Ég
get heldur ekki látið hjá líða að lýsa
sérstakri ánægju með val höfundar
á þulum og gömlum sagnakveðskap.
Þarna eru komnar margar gamlar
þulur sem hafa ekki sést á bókum
Ljós í skammdegi
eftir Erlend Jónsson
Guðmundur Guðjónsson, Gunnar
Bender: STANGAVEIÐIN 1992.
185 bls. ísafold. 1992.
Stangaveiðin er að vanda vegleg
bók og myndskreytt. Veiðisögur em
þar margar, kannski fleiri en áður.
En góð veiðisaga er meira en frásögn
af viðureign manns og físks. Hún
felur oftar en ekki í sér einhveija
lífspeki; auk þess sem hún verður
að luma á dálitlum húmor. Hitt veg-
ur ef til vill þyngst að hún er náttúr-
leg í orðsins fyllsta skilningi. Fmm-
maðurinn teiknaði myndir af veiði-
dýmm sínum á hellisveggi. íslenskir
veiðimenn segja veiðisögur. Atferlið
er tvenns konar en eðlið hið sama.
En Stangaveiðin er líka alvarlegt
rit. Þar er og fjallað um ýmis hags-
munamál v.eiðimanna. Til dæmis
veiðar í net með ströndum fram.
Þess háttar hefur lengi tíðkast. Lax-
veiðar í sjó eru þó bannaðar. Lan-
deigendum leyfist að veiða silung en
alls ekki lax! Éftirlit með netaveiðum
hefur verið strangt hin síðari ár. Svo
strangt að manni dettur í hug að hér
gengi flest með röð og reglu ef lögum
væri framfylgt af annarri eins hörku
á öðmm sviðum. Vel má meta við
ritstjóra Stangaveiðinnar að þeir
leyfa rödd landeigenda að heyrast.
Jens í. Kaldalóni andmælir — tæpi-
tungulaust:
„Það er með algerlega ógeðslegustu
tilþrifum nokkurra manna að siga lög-
reglu hér út um allar norðurstrandir,
víkur og voga, á dýrindis björgunar-
þyrlum og varðskipum, auk þess að
læðast um eyðilendur, byggðir og voga
til þess að leita sem þjófaleit að því
hvort ég eða þú sem lagt hefur
netstubba í landareign okkar ...“
Vissulega hlýtur maður að hafa
þó nokkra samúð með málstað Jens
í Kaldalóni og annarra bænda. Þeir
verða að lifa eins og aðrir. En sport-
veiðin er þó aldrei nema leikur.
En stangaveiðimenn hafa líka
nokkuð til síns máls. Gunnar Bened-
er, sem svarar Jens, bendir meðal
annars á að samkvæm nýjustu rann-
sóknum séu laxastofnar í Atlants-
hafí einungis „þrír hundraðshlutar
þess sem þeir vora við landnám Is-
lands“. Ennfremur minnir hann á að
bæði ríkiskassinn og bændur sjálflr
hafi dijúgar tekjur af stangaveiðinni.
Þama rekast á tvenns konar hags-
munir og má segja að báðir hafi rétt
fyrir sér — ef málið er virt og metið
út frá sjónarhorni hvors um sig.
Silungur í ám og vötnum telst
ekki til göfugra fiska eins og laxinn.
Að krækja í murtukorn eða bleikjub-
röndu skoðast aðeins minni manna
sport. Viðureign við tvö hundruð
gramma titt á bakka Þingvallavatns
þætti lélegt efni í veiðisögu. Leyfi
til silungsveiða em ódýr miðað við
laxveiðileyfín. íþróttin hefur því yfir
sér annars konar blæ, ekki eins til-
komumikinn en jafnframt afslapp-
aðri. Eigi að síður stundar margur
maðurinn silungsveiði; flnnst það til-
heyra sumrinu. Ekki er þó alltént
né alstaðar von á mikilli veiði. Vísir
menn telja að margan útlending
mætti toga hingað til silungsveiða
og afla þannig tekna og gjaldeyris
fyrir þjóðarbúið — ef skipulega væri
á málum haldið og veiðin aukin með
ræktun.
Stangaveiðin endar alltaf á kafla
um silungsveiðina. Myndskreyttur er
hann eins og aðrir kaflar bókarinn-
ar. En þar blasa ekki við sjónum
höfðingjar og heldri menn eins og í
laxveiðiköflunum heldur Pétur og
Páll og meira að segja — fjöldi barna!
Þau em svo ánægð og brosandi,
himnaríkisljósin, að manni kemur í
hug að þar séu komnir hinir einu
sönnu veiðimenn.
Silungsveiðin er að vemlegu leyti
bundin við stöðuvötn. Þjóðgarðurinn
við Þingvallavatn er þar efst á blaði,
bæði vegna stærðar vatnsins og ná-
lægðar við aðalþéttbýli landsins. En
fiskurinn þar er smár, mest murta
og svo ein og ein smábleikja. Kannski
er það líka rétta stærðin fyrir blessuð
börnin!
íslensk vötn em hrein og tær eins
og loftið yflr landinu. En lifríki þeirra
er fábreytt miðað við það sem ann-
ars staðar gerist. Svíar fundu vatna-
rækju í einhveiju afskekktu vatni þar
í landi, háfgert fomaldardýr sem þar
hafði orðið innlyksa fyrir þúsundum
ára, og fluttu í önnur vötn. Árangur-
inn skilaði sér brátt, fiskurinn óx
hraðar og veiðin fór vaxandi.
Fjöldi veiðanlegra tegunda liflr í
stöðuvötnum um víða veröld, hér
aðeins tvær, bleikja og urriði. Fæðin
Gunnar Bender
stafar af einangrun landsins; og svo
af hinu hve skammur tími er liðinn
frá síðustu ísöld. Spurning er hvort
ekki fyrirfinnist vötn sem svo séu
einangrað að hættulaust mundi vera
að gera þar tilraunir með fleiri teg-
undir án þess að stofna í hættu hinu
margfræga lífríki sem menn bera svo
mjög fyrir brjósti þessi árin.
Reyndar gegnir sama máli um
árnar, tegundafæðin er þar hin sama,
nema hvað þær hafa laxinn fram
yfir vötnin. Á borðinu hjá mér liggur
frönsk bók um sportveiði þar í landi.
Og þar gefur á að líta. Það er eins
og maður sé að blaða í heilli fiski-
fræði, svo margar em tegundirnar
sem þar er lýst. Að senda einhver
aðskotadýr hér upp í ámar dettur
náttúrlega engum í hug. Nóg er nú
samt, mun margur segja, og hugsa
til eldisfisksins með trosnaða sporð-
inn sem hrellir veiðimenn. Stöðuvötn-
in em síður tilfinningamál. Þar væri
skaðlaust að reyna.
Verð veiðileyfa ber á góma í þess-
Guðmundur Guðjónsson
ari Stangaveiði eins og fyrri daginn,
en það þykir nú vera orðið fullhátt.
Lögmál framboðs og eftirspurnar gild-
ir þar sem annars staðar. En íslending-
ar em þijóskir í viðskiptum og þar
af leiðandi litlir kaupmenn. Óseld veiði-
leyfi í bestu ánum á dýrasta tímanum
lýsa hæpnu viðskiptaviti.
En Guðmundur Guðjónsson og
Gunnar Bender eru engir nöldrarar,
öðru nær, þó þeir skjóti hugleiðingum
um hagsmunamál inn á milli veiði-
sagnanna vita þeir manna best að
skuggar skammdegisins era langir
en veiðimennina lengir meira eftir
sumri og sól en þjarki um veiðirétt
og peningamál. Því leggja þeir
áherslu á góða skapið og veiðivonina
sem blundar með sérhveijum veiði-
manni, jafnt í svartasta skammdeg-
inu sem á bjartasta sumardegi. Þeir
ganga alltaf beint að efninu og tala
mál sem veiðimenn skilja. Þetta er
því, yfir heildina séð, notaleg bók
og fyrir veiðimenn — sannkallað Ijós
í skammdegi!