Morgunblaðið - 24.04.1993, Page 2

2 B
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 24. APRÍL 1993
■■ ■ Wmm: m Sva

inga í New York-borg. Hann losnaði
blessunarlega við herþjónustu á
stríðstímum og ólst upp í samfélagi
sem var nánast saklaust miðað við
það sem við þekkjum í dag. Verk
hans bera fyrir vikið einhvem andbiæ
af borgarlegri fágun (er sumir
myndu kalla tepruskap) sem rímar
illa við nútímann; þau sniðganga að
mestu þyma heimsins og fleyta sér
áfram á skoplegum hliðum hans.
Tvennum sögum fer þó af því hvort
þessi flötur gamanleikjaformsins beri
vott um veruleikaflótta eða jákvæða
fegrun. Simon hóf ritferil sinn með
brandaraskrifum fyrir ýmsa þekkta
skopleikara og skemmtikrafta, en
sneri sér með hægð að umfangs-
meiri tilþrifum á ritveliinum, og var
árangurinn í samræmi við það. Hann
náði ekki hljómgrunni hjá almenningi
fyrr en með „Barefoot in the Park“
(1963) sem seinna var kvikmyndað
eins og fleiri leikrit Simons, enda er
það orðinn einn helsti mælikvarði
seinni ára á vinsældir og markaðs-
möguleika leiktexta. Honum tókst
að fylgja velgengninni eftir með
fjórða leikriti sínu, „The Odd Couple"
(1965) sem Þjóðleikhúsið sýndi
þremur árum síðar undir heitinu
Makaiaus sambúð. Fyrri leikrit hans,
eins og áðumefnd verk og „Last of
the Red Hot Lovers" (1969), „The
Gingerbread Lady“ (1970), „The
Prisoner of Second Avenue"
(1972),,,The Sunshine Boys“ (1972)
og „Chapter Two“ (1978) snerustu
ósjaldan um hnappheldur af ýmsum
toga; persónurnar voru í prísund
hjónabands, vistavera, sambands,
nautna, elli eða þjóðfélagsstöðu. Arf-
urinn frá brandaraskrifunum er auð-
fundinn í flestum þeirra; stuttar,
hnyttilegar setningar hijóta án afláts
af vörum persónanna með viðeig-
andi„punchline“ í eftirdragi. Arfur
þessi hamlaði sannverðugri persónu-
sköpun framan af ritferli Simons,
en á eflaust stóran þátt í velgengni
hans þegar honum tókst síðar meir
að sverfa brandarana að fléttu verk-
anna. Níundi áratugurinn færðu
Sjmon-aðdáendum þríleik, að hálfu
býggðan á minningum höfundar;
„Brighton Beach Memoirs" (1983),
Biloxi Blues (1985) og Broadway
Bounds (1986) þar sem rakin er
þroskasaga gyðingastráksins Euge-
nes „Genes" Morris Jeromes, fjöl-
skyldu hans og vina, á fjórða, fimmta
og sjötta áratug aldarinnar.
SKOP
AFHJÚPAR
Á leiksviði geturðu greint andrúmsloft samfélags-
ins. Ef verkið er sýnt lengi finnurðu hvernig mismun-
andi þættir verksins falla að atburðum þjóðfélags-
ins hverju sinni og hvernig viðbrögð fólksins breyt-
ast í samræmi við það eins og í spegli. Þar getur
eitt orð skipt meginmóli.“ Svo mælir Asko Sarkola
er leikstýrir um þessar mundir Kjaftagangi í Þjóð-
leikhúsinu. Og hann heldur
Sem dæmi um þetta er verk
sem ég lek í fyrir nokkrum
árum. Á sama tíma hafði
forstjóri yfir ónefndu fyrir-
tæki framið sjálfsmorð, og
þetta fyrirtæki var nefnt í verkinu.
Þegar fólkið heyrði nafnið virkaði
það eins og kjaftshögg. Fyndnin
datt niður kylliflöt, því fólk skáldaði
í eitthvert samhengi; fannst nafn
fyrirtækisins óviðurkvæmilegt og
smekkleysa hjá okkur að draga dár
að látnum manni. Við urðum því að
skipta um nafn í verkinu til að vekja
hláturinn að nýju.“
Asko Sarkola hefur víða komið
við. í Finnlandi hefur hann leikið
yfir 100 hlutverk á leiksviði, auk
ótal hlutverka í sjónvarpi og kvik-
myndum. Hann hefur stýrt Lilla
Teatern í Helsinki á annan áratug
og á stóran þátt í velgengni þess.
MISÚLDNAR FISKISÖGUR
Asko Sarkoia þekkir Kjaftagang
innanfrá, en hann lék hlutverk Jenna
í uppfærslu Lilla Teatem á Kjafta-
gangi sem naut mikilla vinsælda.
Hér flytur Asko atburði leikritsins
frá New York og til Seltjamarness
sem sýnir að áðurnefnd spegilþörf
áhorfenda getur verið nauðsynleg tii
að inntak verksins komist óbrenglað
til skila. „Eg flyt staðsetninguna um
set því enginn hér hefur áhuga á
slúðri og slefburði í New York.
Kjaftagangur þrífst aðeins á stað-
bundnu svæði og samfélagið þrífst
ekki án slúðurs," segir Asko. „Slúðr-
ið er innri eða leyndi siðferðismæli-
kvarði þjóðfélagsins, og hægt er að
fullyrða að gæði slúðursins sýni
stöðu og líðan samfélagsins á hveij-
um tíma. Neikvæða slúðrið byggist
yfirleitt á því að fóik reynir að skaða
náungann í því skyni að upphefja
sjálft sig, og ef allt slúður er nei-
kvætt er eitthvað að samfélaginu.
Jákvæðar fiskisögur era frekar út-
gáfa af áhugasemi um náungann,
forvitni sem kynjuð er fróðleiksfýsn.
ófram:
Ef hins vegar ekkert slúður er á
kreiki er ógnarstjórn við lýði.“ Og
hann tekur fyrir munn sér.
— En hvernig fellur gamansemi
Neils Simons í kramið hjá Norður-
landabúum?
„Neil Simon er gyðingur og í
menningu gyðinga eru aðrar hefðir
en við eigum að venjast. Þú getur
leitt saman ungverskan gyðing,
þýskan gyðing og franskan gyðing
og finnur áreiðanlega mjög sterka
sameiginlega þætti í skopskyni þeirra
sem byggjast á menningarrótunum.
Mörg bandarísku leikskáldanna sem
náð hafa heimsfrægð era af gyðinga-
ættum og gamanleikjahefðin sem
þeir hafa lagt rækt við er sprottin
úr evrópskum jarðvegi. Kímnigáfa
þeirra sker sig líka frá kímnigáfu
annarra Bandaríkjamanna, þeir eru
miklu sjálfshæðnari sem tengist aft-
ur á móti átakamikilli sögu þeirra
og stöðugri nauðsyn á að veija sig
gegn utanaðkomandi ógn. Minni-
hlutahópar eins og gyðingar, eða t.d.
íslendingar, verða að hæðast að sjálf-
um sér áður en meirihlutinn gerir
það. Herða skrápinn ef svo má segja
og láta sér síðan fátt um finnast
þegar reynt er að draga dár að þeim.
I verkum Simons eru einnig rík áhrif
frá enskri gamanleikjahefð og orða-
leikjum hennar, miklu fremur en
franska gamanleiknum, sem er
ærslafengnari. Ef dæma má af
smekk áhorfenda fellur þessi gaman-
leikjahefð að smekk þeirra, enda
hefur evrópska hefðin haft áhrif á
kímnigáfu norrænna þjóða. Við erum
að vissu ieyti ólík þeim, að því leyti
að við leitum iífshamingju, en þegar
hún berst í tal hvá gyðingar og
spyija: „Hver segir að maðurinn eigi
að vera hamingjusamur?" Og eins
og þeir tel ég raunar að leitin að
hamingju geti gert okkur óhamingju-
söm, í stað þess að sætta okkur við
hamingjuleysi okkar og lifa ánægð
með því.“ Hann hlær. „Nei, kímni-
gáfa er alþjóðleg, guði sé lof, þó að
Morgunblaðið/Árni Sæberg
Asko Sarkola: Á leiksviði geturðu greint and-
rúmsloft samfélagsins.
Samfélagið
þrífst ekki
án slúðurs.
Gæði slúð-
ursins
sýnir
stöðu ng
líðan sam-
félagsins á
hverjum
tíma.
hún eigi sér ýmsar hliðar eftir land-
svæðum og ástandi þeirra. Norrænn
húmor er ögn hæggengari en tíðkast
annars staðar og það tengist lofts-
laginu og allri hrynjandi f samfélag-
inu; veðurfari, birtu og lífmynstri.
Maður notfærir sér kímnigáfu í því
þjóðfélagi sem maður býr í, því það
er mjög áhrifaríkt vopn gegn skin-
helgi, tvöföldu siðferði, yfirdrepsskap
og rembingi. Kímnigáfa getur þó
tekið á sig ýmsar myndir eftir að-
stæðum. Við getum tekið staðlað
dæmi af bananahýðinu. Ef alkóhól-
isti dettur um bananahýði er það
ekki fýndið, því hann er svo aumkun-
arverður í lánleysi sínu. Ef páfanum
skrikar fótur á bananahýði er það
fyndið, ekki síst vegna þess að hann
hrapar niður á stig hins mannlega
fyrir vikið. Kímnigáfa afhjúpar. Sa-
tíran heggur, en kímnin er mýkri,
líkari einhverskonar hlátri með þeim
sem er fórnarlamb brandarans frem-
ur en hárbeitt ádeila. Það má raunar
segja að gamanleikurinn sé í vals-
takti en farsinn í jive, vegna þess
að hann krefst meiri tæknilegri ná-
kvæmni frá leikara.“
VÆGI SEKÚNDUBROTSINS
— HvortfylgirKjaftagangurtakti
valsins eða takti jivesins?
„Kjaftagangur er n.k. farsa-kóme-
día sem sveiflast til og frá á línunni
eftir atvikum. Farsinn vinnur alltaf
með óðagot, það er alltaf tímahrak
í sambandi við hann og ákvarðanir
era teknar í örvæntingu og ástandi
sem minnir á ringulreið. Þannig er
farsinn nær tragedíu en flestar aðrar
myndir leikrita, og það er í raun
aðeins tímaþátturinn sem gerir verk-
ið að farsa, skiiur á milli svo að segja.
Þannig gæti ég sett Kjaftagang, sem
tekur nú um tvo tíma í sýningu, upp
á þremur eða fjóram tímum og þá
yrði verkið að harmleik, jafvel mjög
dapurlegum. Níu-tíundu af farsaleik
er handverk, en aðeins einn tíundi
list. Farsinn krefst snilldarleiks sem
á ekki að sjást að hafi verið æfður,
áhorfandinn á aðeins að greina
áreynsluleysi og hnökralaust flæði.
Allt veltur á þaulæfðu sekúndubroti
og ef reynt er að kasta til höndum
fellur atriðið um sjálft sig. Það er
álíka erfitt að leika í farsa og í
Hamlet, og það get ég sagt með
góðri samvisku því ég hef leikið
hvort tveggja og veit að jafnmiklar
kröfur eru gerðar til leikara hvað
varðar tímasetningu og nákvæmni.
Ég myndi aldrei setja upp verk sem
þetta með áhugaleikurum, því það
væri bjarnargreiði við höfundinn,
áhorfendur og áhugaleikarana. Við
njótum þess nú að öll hlutverk í
Kjaftagangi eru góð, jafnvel minnstu
hlutverkin bjóða upp á snilldartilþrif
og era í samræmi við það skipuð
góðum ieikurum. Núna hafa leikar-
amir lokið við handverkið, stakkur-
inn er óaðfinnanlega sniðinn af
þeirra háifu, og það er frábært að
sjá hvað þeir geta gert innan hans.“
SFr
TÓNAR VINÁTTUNNAR
SIÐUSTU tónleikar Kammermúsíkklúbbsins, ó yfirstandandi starfsóri,
verða í Bústaðakirkju, sunnudaginn 25. apríl. Tónleikarnir hefjast klukk-
an 20.30 og ó efnisskrónni eru Strengjatríó D581 eftir Schubert, Klarí-
nettukvartett eftir Hummel og Divertimento K563 eftir Mozart. Flytjend-
ur eru Zheng-Rong Wang, fiðluleikari, Helga Þórarinsdóttir, lógfiðlu-
leikari, Richard Talkowsky, knéfiðluleikari, og Einar Jóhannesson,
klarínettuleikari.
Zheng-Rong Wang er ungur
kínverskur fiðluleikari. Hún
hóf tónlistarnám í heimalandi
sínu sex ára gömul en hélt
svo áfram námi í Boston og lauk þvf
fyrir fjórum áram með hinum ágæt-
asta vitnisburði. Hún hefur margoft
unnið til verðlauna og oftar en einu
sinni hlotið 1. verðlaun í alþjóðlegri
keppni ungra fiðluleikara. Sem ein-
leikari hefur hún meðal annars kom-
ið fram með sinfóníuhljómsveitum í
Sviss, Bandaríkjunum, Nýja-Sjálandi
og Bretlandi — og hér vakti hún
mikla athygli er hún lék með Sinfón-
íuhljómsveit íslands 12. nóvember
síðastliðinn. Um leik hennar sagði
Jón Ásgeirsson, tónlistargagnrýandi
Morgunblaðsins, „þar fer þroskuð
listakona, sem ræður yfir mikilli
tækni og óvenjulega góðum tóni“.
Það er mikill fengur fyrir Kam-
mermúsikklúbbinn að fá Zheng-
Rong til að leika á þessum síðustu
tónleikum 36. starfsárs. „Við fengum
hugmyndina að þessum tónleikum,
þegar við heyrðum hana spila á sinfó-
níutónleikunum," segir Helga Þórar-
insdóttir. Okkur Richard hafði lang-
að til að leika „Divertimento" Moz-
arts, en vantaði fiðluleikara til að
spila með okkur. Þetta er mjög krefj-
andi verk og þarf virkilega góðan
fiðluleikara til að spila það. Verkið
er sex kaflar og því mjög stórt og
það er mjög flókið í allri skipulagn-
ingu. Hver kafli verksins er þó alger
gimsteinn. Mozart skrifaði það mjög
seint á ferli sínum, en það er nú einu
sinni svo að flest tónskáld hafa til-
hneigingu til að skrifa sífellt flókn-
ari verk með aldrinum. Mozart skrif-
ar þetta verk í Es-dúr. Reyndar era
mörg verka hans í Es-dúr og sjálfur
kallaði hann þetta „vináttutóninn“.
Og fyrst við voram komin af stað
með tríó, ákváðum við að halda okk-
ur við þá samsetningu og leikum tríó
í B-dúr, D. 581, eftir Schubert. Þetta
verk er mjög sjaldan leikið og hefur
ekki verið talið meðal hans megin
verka, en er mjög fágað verk og
gaman að leika það.
Að lokum ákváðum við að fá Ein-
ar Jóhannesson til liðs við okkur,
þótt við vissum að ekki væri til mjög
mikið af kammerverkum fyrir
strengjatríó og klarínettu. En hann
þekkti hinsvegar það verk sem við
nú leikum og er Kvartett fyrir klarín-
ettu, fiðiu, Iágfiðlu og knéfiðlu í Es-
dúr eftir Hummel.
Hummel var nemandi Mozarts og
mjög frægt tónskáld og píanósnill-
ingur á sínum tíma. Hann fæddist
árið 1778 og var eitt af undrabörnum
tónlistarinnar. Mozart heyrði hann
leika á píanó 7 ára gamlan, tók hann
til náms og lét hann búa hjá sér í
tvö ár. Hummel var einn frægasti
píanóleikari síns tíma og fór víða á
tónleikaferðum sínum. Leikur hans
þótti hljómfagur, skýr og nákvæmur
og fáir töldust jafnokar hans í að
leika af fingrum fram, svo sem þá
var tíðkað. Hann samdi mikið og
merkt rit um píanóleik.
Hummel var líka mikilvirkt tón-
skáld á öllum sviðum, að sinfóníum
undanskildum. Framan af bera tón-
smíðar hans með sér áhrif frá Haydn
og Mozart, líkt og varð hjá Beethov-
en, en síðan verður tjáningarmáttur
þeirra persónulegri og fjölbreyttari.
Hann var eitt síðasta tónskáld klass-
íska tímabilsins og með rómantíska
tímabilinu kom breyttur smekkur
með nýrri tísku.
Við erum mjög þakklát Kammer-
músíkklúbbnum fyrir að gefa okkur
tækifæri til að leika þessi verk hér.
Það er ómetanlegt að þessi klúbbur
skuli vera stafandi og gera hljóð-
færaleikurum kleift að leggja út í
svona ævintýri. Kammermúsikklúb-
burinn borgar betur en allir aðrir og
það er ekki lítils virði fyrir tónlistar-
fólk sem oft þarf að leika frítt, eða
fyrir litlar greiðslur, ef það vill koma
einhveijum verkum á framfæri. Þeir
sem að klúbbnum standa eru Ieik-
menn sem hafa unnið mjög óeigin-
gjarnt starf og þessi félagsskapur
er heista vígi kammertónlistar hér.
Áheyrendur klúbbsins er líka svo
einstakir. Þetta er fólk sem virkilega
elskar tónlist og móttökur þess eru
alltaf svo fullar af hlýju.“
Era þetta alltaf sömu áheyrend-
urnir?
„Á haustin eru seld áskriftarkort
að tónleikum Kammermúsíkklúbbs-
ins, svo það er alltaf fastur kjarni á
tónleikunum, þótt vissulega sæki þá
fleiri, og við vonum svo sannarlega
að sá kjarni muni stækka á næstu
starfsárum."
ssv