Morgunblaðið - 11.09.1993, Blaðsíða 4

4 C
MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 11. SEPTEMBER 1993
. Morgunblaðið/Þorkell
Ahugamenn um situationista á Borginni. Ohrt og Diedrichesen sitja fyrir mióju, milli Haraldar
Jónssonar og Steingrims Eyfjöró Kristmundssonar.
Situationislar
ÚR HEFÐBUNDNU
SAMHENGI
í NÝJA MERKINGU
HINGAÐ komu nýlega nokkrir Þjóðveijar í öðrum erindum en fjalla-
og útkjálkaferðum með muslí og pakkasúpur í bakpoka. Þeir höfðu í
staðinn með sér myndir og bækur um hreyfingu sem lagði nokkuð til
nýrra viðhorfa um listir og stjórnmál á sjötta og sjöunda áratugnum.
Svokallaðir situationistar áttu heimkynni í Frakklandi en þræðirnir
lágu viðar um Evrópu. Heiti hreyfingarinnar vísar til þess að þeir sem
kenndu sig við hana hafi gert tilraunir með aðstæður og leitast við
að skapa nýjar. „Markmiðið var ný nálgun við listsköpun og samfélags-
mótun og aðalaðferðin að taka hluti, orð, athafnir úr viðteknu sam-
hengi og setja í nýtt,“ segir Roberto Ohrt, annar þýsku gestanna sem
komu til að tala um situationista í Nýlistasafninu á dögunum. Hinn
heitir Diedrich Diederichsen og hefur athugað sérstaklega tengsl þess-
arar klippitækni situationista á tónlist seinni ára, hip hop og rapp.
Roberto Ohrt skrifar reglulega í
þýskt listarit, Texte zur Kunst,
og rekur sögu situationista í bók sem
út kom fyrir þrem árum. „Sú frásögn
hefst upp úr heimsstyrjöldinni," seg-
ir hann, „og varla hægt að tala um
venjulegt líf þar í nokkurri borg,
nema helst í París og á Norður-ítal-
íu eins og í Mílanó og Tórínó. Þýska-
land var að öllu leyti í rúst. Intelleg-
ensían, listamenn og spekúlantar,
flosnuð upp og farin af þessum
hijáðu stöðum. Svo reyndu margir
að snúa aftur og enduskapa hefðina.
Það gekk ekki, útkoman var aðeins
útþynning þess sem var í gangi fyrir
stríð. En yngra fólk með róttækari
viðhorf fór að láta til sín taka. Það
var meðvitað um notkun tungumáls-
ins og í verkum þess eru orð hvað-
anæva, úr útvarpi, blöðum, bókum,
tekin úr fyrra samhengi og raðað í
nýtt. Þessi hreyfing hefur verið köll-
uð letterismi (leturlist) og afurðirnar
stundum konkret ljóð. St. Germain-
des-Prés hverfið í París var upp úr
1950 suðupottur þessara tilrauna
sem um tuttugu manns iðkuðu svo
orð væri á gerandi og úr þessum
hópi munu einhveijir kannast við
nafn Isidores Isou.
Svo er önnur saga,“ heldur Ohrt
áfram, „sem hefst á ferðum danska
málarans Asgers Jorns og fleiri lista-
manna um Evrópu á árunum eftir
stríð. Jom stofnaði Cobra hópinn-
(sem Svavar Guðnason var í) 1948
en hélt ekki lengi í honum lífi. Hann
vildi frekar stefna saman stjórnmál-
um og list og hreifst af bæklingi let-
urlistamanna sem ítalskur vinur hans
sendi honum. Svo hitti hann 1955
ungan mann að nafni Guy Debord
og stofnaði tveim árum seinna með
honum hóp situationista. Sá hópur
var orðin ein öflugasta listhreyfing
Evrópu árið 1959 og hafði sama
hátt og leturlistamenn áður, að
klippa orð og nú einnig myndir úr
samhengi og setja í annað með nýrri
merkingu.
Jom var myndlistarmaður af guðs
náð og góður skipuleggjandi og De-
bord hafði afbragðs vald á tungumál-
inu og tilfinningu fyrir áróðri. Hann
hvatti til byltingar á nýjan hátt og
þetta var einmitt það sem þurfti.
Situationistar skáru upp herör gegn
leiðindum. Þeir lýstu frati á viðtekna
hegðun og hugsun og reyndu að
skapa nýjar kringumstæður. Fóru í
leiðangra um borgir og settu sér
ákveðnar leikreglur. Þetta gat haft
ískyggilegar afleiðingar, ungur Rússi
til dæmis sem fylgdi hópnum í
þriggja vikna ferð um París án þess
að fólk færi heim til sín, missti vitið.
Hann þoldi ekki álagið. Menn tóku
alvariega þessar tilraunir með landa-
mæri, hvar mörkin lægju. Þessi
hreyfing tengdist sálfræði, fékkst við
hugsunina og vildi grafast fyrir um
nýjar tilfinningar. Harðasta efnið er
nefnilega inni í manni en listin getur
haft áhrif á það og situationistamir
litu á sig sem eins konar hvata.“
Ohrt segir að aðferð þeirra, orðum
kippt úr samhengi og ný merking
fundin, myndi ekki ganga lengur.
Auglýsingar og flæði áróðurs og
upplýsinga hafí gert okkur ónæm.
„En klippitæknin (cut up aðferðin)
hefur verið notuð mjög mikið eftir
að situátionistar leystu upp sína
hreyfingu upp úr 1970,“ segir Di-
edrichesen sem látið hefur landa sinn
um að tala fram að þessu. „Við höf-
um séð popplistina í myndum manna
eins og Warhols, hér á íslandi verður
manni hugsað til tækni Errós, og
tónlistarstefnur eins og rapp og hip
hop byggjast þessari aðferð. Aðferð-
ir situationista urðu æ almennari á
sjöunda áratugnum og um 1968 vom
þær orðnar norm en ekki nýsköpun
hjá ungu fólki. Þá var ekki lengur
þörf fyrir svona hóp, hann missti
gildi og leystist endanlega upp 1972.
En pönkið kom á eftir með skyldar
hugmyndir. Þótt hreyfing situation-
ista hafí ekki skilið eftir sig djúp
spor eru áhrif sömu hugmynda aílt
í kringum okkur áfram.“
Þ.Þ.
STARFSARIÐ
AÐ
HEFJAST
ÁSKRIFTARTÓNLEIKUM starfsársins sem nú fer í hönd hjá Sinf-
óníuhljómsveit íslands verður skipt í þijar tónleikaraðir, gula, rauða
og græna, eins og tvö undanfarin ár. í gulu tónleikaröðinni verða
átta tónleikar með stórum hljómsveitarverkum ásamt íslenskum ein-
leikurum og einsöngvurum. Tónleikadagar verða að öllu jöfnu fyrsti
fimmtudagur í hverjum mánuði. I rauðu tónleikaröðinni verða sex
tónleikar og munu þar koma fram einleikarar og einsöngvarar sem
hafa unnið sér alþjóðlega hylli. Tónleikadagar verða yfirleitt þriðji
fimmtudagur hvers mánaðar. í grænu tónleikaröðinni verða fernir
tónleikar þar sem vinsæl tónlist verður á boðstólum og má þar nefna
spænska tónlist með sópransöngkonunni Tereza Berganza, Vínartón-
leika þar sem Diddú mun syngja, kínverska tónlist og klassíska tón-
Iist. Einnig verður talsvert um aukatónleika og geta má kvikmynda-
tónleika sem er nýjung í samvinnu við Hreyfimyndafélagið. Sinfón-
íuhljómsveitin leikur með þöglu myndinni „The Wind“ frá 1928 tón-
list sem Carl Davis samdi og mun hann sjálfur sljórna flutningnum.
Opnunartónleikar starfsársins
verða 23. september. Sólrún
Bragadóttir og Jóhann Sigurðarson
munu syngja með hljómsveitinni,
flutt verða Cuban forleikur, Bess
you is my woman og Summertime
eftir George Gershwin, Candide
forleikur, Glitter and be gay og
Tonight dúett eftir Leonard Bern-
stein, Nótt á Nomastóli eftir Mo-
dest Mússorgskíj, La Boheme „Si,
mi chiamano Mimi“ efitr Giacomo
Puccini, La Traviata, Prelude að
1. þætti, La Traviata: Sempre libera
eftir Giuseppe Verdi og La Valse
eftir Maurice Ravel. Stjórnandi
Osmo Vanská.
Gul tónleikaröð
7. október. Auður Hafsteinsdóttir
einleikari mun flytja Ad Astra eftir
Þorstein Hauksson, Fiðlukonsert eft-
ir Carl Nielsen og Sinfóníu nr. 7 eft-
ir Ludvig van Beethoven.
4. nóvember. Guðný Guðmunds-
dóttir fíðluleikari fljrtur Útstrok eftir
Kjartan Ólafsson, Fiðlukonsert í e
moll eftir Felix Mendelssohn og flutt
verður Sinfónía nr. 3 eftir Carl Niels-
en. Stjórnandi Osmo Vanská.
9. desember. Stjórnandi Petri Sak-
ari, Egmont forleikur eftir Ludvig
van Beethoven, Les Preludes eftir
Franz Liszt og Hetjulíf eftir Richard
Strauss.
6. janúar. A. Ljubimov píanóleik-
ari flytur Píanókonsert nr. 27 eftir
W. A. Mozart og Sinfóníu nr. 3 í d
moll efír Anton Bruckner. Stjómandí
Osmo Vánská.
3. febrúar. Efnisskrá til hljóðrit-
unar með útgáfufyrirtækinu Chand-
os í Bretlandi. Auglýst síðar. Stjórn-
andi Petri Sakari.
3. mars. Gréta Guðnadóttir píanó-
leikari og Svava Bernharðsdóttir
fiðluleikari flytja Rosamunda forleik
eftir Franz Schubert, Sinfóníu kon-
sertante fyrir fiðlu og píanó eftir
W.A. og Sinfóníu nr. 3 eftir Ludvig
van Beethoven. Stjómandi er Jan
Krenz.
14. apríl. Guðríður Sigurðardóttir
píanóleikari flytur Sinfóníu nr. 93
eftir Josef Haydn, Píanókonsert nr.
5 eftir C. Saint-Saéns. Einnig verður
flutt tónlist fyrir strengi, slagverk
Ljóó Stefóns Harð-
ar haf a f engió f ra-
bærar móttökur i
Þýskalandi
GRUNAÐ
VÆNGJATAK
í FYRRA kom út frá útgáfufyrir-
tækinu Kleinheinrich í Miinster
þýsk þýðing á ljóðaúrvali eftir
Stefán Hörð Grímsson. Þýðendur
eru Wolfgang Schiffer og Franz
Gíslason og Schiffer ritar eft.irj
mála um skáldið og Ijóð þess. I
bókinni eru 54 Ijóð úr síðustu
fimm ljóðabókum Stefáns Harðar.
Ljóðatextarnir eru birtir bæði á
íslensku og þýsku og er bókin hin
vandaðasta í alla staði. Þessi ljóða-
bók hefur fengið óvenju mikla og
jákvæða umfjöllun í þýskum blöð-
um og mun meiri en títt er um
íslenskar bókmenntir.
♦
Iblaðinu Tageszeitung í Berlín er
umsögn eftir Thomas Fechner-
Smarsli um bók Stefáns Harðar hinn
30. september 1992. Þetta er dijúgur
hluti af heilsíðugrein eftir Fechner-
Smarsli um fímm Ijóðabækur eftir
nútímaskáld á Norðurlöndum en
bækumar komu út í þýskri þýðingu
á tveimur síðustu árum. Hin skáldin
eru Klaus Rifjbjerg frá Danmörku
(tvær bækur) og Svíarnir Lars Gu-
stafsson og Willy Kirklund.
Gagnrýnandinn segir í byijun að
ljóð Stefáns Harðar séu gjörólík ljóð-
um og aðferð Rifbergs sem hann
fjallaði um fyrst. í ljóðum Stefáns
Harðar sé hið hversdagslega hafíð
upp með listfengi og gætt mjúkum
hátíðleika. Hlutunum sé haldið í
ákveðinni fjarlægð en allt haldi samt
lögun sinni og skýrum útlínum, lík-
ast því sem horft sé í sjónauka öfug-
an. Þar með verði til framandleika-
tilfinning sem skáldið skapi með sér-
kennilegu myndmáli sínu, ekki þó
sem einskær hughrif heldur sé þetta
tilvistarlegt ástand. Og hér tilfærir
gagnrýnandinn ljóðið Nóvember-
morgun.
„Frá sjónarmiði mannsins hefst
alheimurinn þegar við húsdyrnar.
Hið örsmáa og hið ómælanlega stóra,
náttúran og fjarvera mannsins eða
nærvera hans sem næstum ætíð er
eyðandi — þarna eru yrkisefni Stef-
áns Harðar Grímssonar. Líkastur
meistara í Zen-búddisma hefst hann
við á kulnaðri hraunbreiðu sem gerð
er úr fáum orðum og þessi fáu orð
eru jafnframt viðleitni til að ná utan
um allt, já, í raun og véru allt. Ljóð-
Iist í nánd við orðskviði.“ Hér er vitn-
að í ljóðið Samleikur.
„Stefán Hörður Grímsson, sem
fæddist á íslandi 1920, er í hópi
hinna svokölluðu atómskálda sem
sögðu skilið við forsögn hefðbund-
inna forma og leituðu nýrra, hnitmið-
aðri tjáningarleiða á tímum kalda
stríðsins. Ljóð Stefáns Harðar hrær-
ast á spennusviði sjaldgæfs hátíð-
leika sem takmarkar sig samt við
gruninn. En í þeirri bölsýni sem ein-
kennir þau og í merkjanlegri hlé-
drægni getur skáldið oft ekki stillt
sig um að depla augunum kankvís-
lega.“ Og gagnrýnandinn lýkur um-
sögninni með því að tilfæra ljóðið
Krossar.
í blaðinu Deutsches Allgemeines
Sonntagsblatt 1. janúar 1993 er
iþriggja dálka grein um bók Stefáns
Harðar eftir Georg Oswald Cott.
Hann byijar á því að vitna í ljóðið
Sjónarhorn og segir síðan: „Vissu-
lega hreyfist maðurinn í rimlabúri
hugsana sinna eftir því sem útlit hlut-
anna býður eða þá að hann tekur
að fljúga til að nálgast undrið sem
uppgötvað var. Og hið óvænta þarf
ekki að gerast í ljósára fjarlægð, það
getur einnig gerst við húsdyrnar, t.d.
í samræðum við stein.“ Og hér er
tilfært ljóðið Steinninn. Síðan segir:
„Hér í landi hafði fram að þessu
ekki birst neitt af ljóðum eftir Stefán
Hörð Grímsson, að undanskildum
fáeinum Ijóðum fyrir allmörgum
árum í tímaritinu die horen og í blað-
inu Neuer Rundschau. Nú berst okk-
ur bók með 54 völdum ljóðum á
tveimur tungumálum, þýsku og ís-
lensku. Titill bókarinnar, „Grunað
vængjatak", er táknrænn fyrir ljóða-
safnið.
í ljóðum Stefáns Harðar ber margt
svip af hinum íslensku heimkynnum
hans. Þá er ekki átt við andríkar
umhverfismyndir hans eins og í ljóð-
unum Lóðabátur, Jöklar eða Hjá
hrumum skipum. Það eru fyrst og
fremst rök hjartans sem gera ljóð
hans sannferðug: Þessi nærfellt
bamslega undrun gagnvart furðum
sköpunarverksins sem að vísu birtist
með fyrirvara tortryggninnar, gruns
um að allt kunni að glatast. Og sum
Ijóða hans reynast vera spásagnar-
ljóð sem töfra fram upprunamyndir
og mannlega frumreynslu. Ef til vill
er engum fært að yrkja svo nema
þeim sem býr á landi sem íslandi,
þar sem jörðin nötrar enn, þar sem
eldgos og hverir minna á mótun jarð-
arinnar og íbúamir þar af leiðandi
enn rótfastir í náttúrunni en ekki
sneyddir raunverulegri reynslu né
heldur fórnariömb skipulagðra áætl-
ana og aðgerða stjómvalda.“
Síðan heldur gagnrýnandinn
áfram undir millifyrirsögninni „Skáld
sem tengist módemisma og var eitt
sinn sjómaður". Þar er rakinn höf-
undarferill Stefáns Harðar og sagt
frá stöðu hans í íslenskum bókmennt-
um. Og að lokum segir:
„Sameiginleg þýðing þeirra Wolf-
gangs Schiffer og Frans Gíslasonar
er sannfærandi og með henni kynna
þeir þýskumælandi lesendum ljóð-
ræna dýrgripi heimsbókmenntanna.
Grunað vængjatak er gefið út af
Kleinheinrich-útgáfunni sem í mörg
ár hefur verið vakandi fyrir mikil-
vægum skáldskap og komið með
dugnaði og dirfsku á framfæri vönd-
uðum útgáfum norrænna bókmennta
á tveimur tungumálum."
í hið merka menningartímarit die
horen skrifar Michael Braun alllanga
grein um ljóðabók Stefáns Harðar
undir fyrirsögninni „í veggjalausri
þögninni". Hann hefur nokkurn for-
mála að ritdómnum og segir þar
m.a.: „Ef nokkurt land í heimi verð-
skuldar lofsyrðið „bókmenntasamfé-
lag þá er það fsland, eyjan hijós-
truga yst í norðvesturhorni Evrópu.
Jafnvel erfið grein eins og ljóðlist