Morgunblaðið - 03.10.1993, Blaðsíða 10

ið
‘MORGUNBLAÐIÖ' SONNCJD'AGORr 3:ÖKTÖBÉR''lI»ðÖ
FÓRNARLÖMB
STALÍNTÍMANS Í SOVÉTRÍKJUNUM
Sovétríkjanna gagnvart fólkinu sem
var ofsótt. Og þótt síðasta vetur
hafi loksins verið ákveðið að ríkið
greiddi Gúlag-föngum sem fengið
hafa uppreisn æru bætur vegna
fangavistarinnar, þá er upphæðin
svo lág að bæturnar hafa aðeins
táknræna merkingu. Fyrir 10 ára
fangabúðavist voru greiddar 75
þúsund rúblur, en það jafngildir
tæpum 5000 íslenskum krónum.
Þegar talað er um fómarlömb Stal-
íntímans, er fyrst og fremst átt við
þá sem voru handteknir á fjórða
áratugnum í svokölluðum hreinsun-
um Stalíns. En tilefnislausar og til-
viljanakenndar handtökur voru
samt daglegt brauð allan þann tíma
sem Stalín var einráður í Sovét-
ríkjunum frá þvi á miðjum þriðja
áratugnum og til 1953.
í Moskvu eru um 4000 fyrrum
Gúlagfangar enn á lífi. Flest þessa
fólks var varla búið að ljúka skyldu-
námi þegar það lenti í klóm kerfis-
ins. Fangavist og útlegð svipti það
möguleikum á skólagöngu og eðli-
legu lífi. Margir töpuðu líka heils-
unni í þessum hremmingum vegna
erfiðisvinnu, vosbúðar og hungurs.
Þessvegna hafa flestir eftirlifend-
anna nú þörf fyrir sérstaka að-
hlynningu og heilsugæslu. En í
Rússlandi nútímans er ekkert slíkt
að hafa. Samtökin hjálpa félags-
mönnum sínum eftir mætti og vin-
veitt félög og samtök á vesturlönd-
um hafa stutt Memorial með lyfja-
og matarsendingum, en það dugir
skammt og er ekki til að reiða sig
á. En það er líka einföld pólitísk

SÁR
ógnarstjórnar gróa aldrei.
Skörðin sem höggvin eru í
fjölskyldur, morðin, ofbeldisverkin,
harðræðið - fórnarlömbin gleyma
því ekki, né þeir sem máttu horfa
á eftir sinum nánustu í gin skrímsl-
isins. Arfleifð Sovétríkjanna er allt
fólkið sem situr uppi með minning-
arnar um ranglæti og grimmd. Og
þótt smám saman fái það rétt sinn
viðurkenndan og þiggi sýndarbætur
af ríkinu, þá er líf þess sem var í
Gúlaginu merkt því það sem eftir
er. Á vesturlöndum eru hugtök á
borð við „samviskufangi“ og „póli-
tískur fangi“ orðin fólki töm. Við
vitum mætavel hvernig harðstjórnir
um allan heim fangelsa fólk, pynta
það og drepa vegna skoðana þess
eða meintrar andstöðu við yfirvöld-
in. í»etta á hinsvegar ekki við um
fórnarlömb Stalíntímans í Sovét-
ríkjunum. Þar var fólk fangelsað
án minnsta tilefnis. Stundum voru
sakir búnar til, stundum var ekki
einu sinni haft fyrir því. Milljónum
saman var fólki smalað í fangelsi,
sent í útlegð á óbyggilega staði, til
erfíðisvinnu í námum og skógum
Síberíu eða bara til að veslast upp
í fangabúðum við aðstæður sem
menn eiga bágt með að lýsa jafnvel
þó þeir hafí upplifað þær sjálfír.
Fórnarlamba
stalínismans
minnst vió hðf-
uóstöóvar ör-
yggislögreglu
kommúnista,
Lúbíjanka, i
mióborg
Moskvu.
UFUÍ1DIAI Samtök fórn-
ItILItIUIIIHL arlamba Stal-
íns voru stofnuð seint á síðasta
áratug og voru áberandi síðustu ár
Sovétríkjanna. Þau eru dæmigerð
afurð perestrojku-áranna, því þó
að grimmdarverk Stalíns hafi verið
fordæmd opinberlega og flestum
þeirra sem höfðu verið fangelsaðir
að tilefnislausu gefnar upp sakir,
þá var það ekki fyrr en eftir að
Gorbatsjov komst til valda að óheft
umræða um Stalíntímann byrjaði
fyrir alvöru í Sovétríkjunum. Ævi-
minningar vinnubúðafanga
streymdu á markaðinn, dagblöð og
tímarit voru full af frásögnum þessa
fólks, gömul skjöl voru dregin fram
í dagsljósið þar sem sjá mátti hver
höfðu orðið raunveruleg örlög
margra þeirra sem hurfu sporlaust
og skýrðu starfsaðferðir leynilög-
reglunnar í valdatíð Stalíns. Sam-
tökin stóðu fyrir sýningu um griða-
samning Sovétríkjanna og Þýska-
lands þegar 50 ár voru liðin frá
gerð hans 1989. Fundir voru haldn-
ir reglulega við byggingu KGB í
Moskvu til að krefjast fulls aðgangs
að gögnum um grimmdarverk for-
tíðarinnar og að öryggislögreglan
væri lögð niður. Samtökin létu einn-
ig að sér kveða á fulltrúaþinginu
sem kosið var snemma árs 1989
og átti að verða stofnunin sem
færði Sovétríkin til lýðræðisins.
Eftir að fór að haíla undan fæti
fyrir Gorbatsojv og Sovétríkin voru
lögð niður versnaði hagur samtak-
anna. Gömlu vinnubúðafangarnir
einangruðust, klofnings félög voru
stofnuð sem lögðu meiri áherslu á
andstöðu við kommúnisma sem slík-
an heldur en viðleitni til að halda
upp merki þeirra sem þjáðust undir
Stalín. Áhugi á Stalíntímanum sem
slíkum fór þverrandi eftir því sem
pólitískur ákafi í löndum Sovétríkj-
anna minnkaði. Þegar Sovétríkin
voru ekki lengur til vantaði líka
sökudólg í málinu. Stjóm Rússlands
hefur neitað að taka á sig skuld
ástæða fyrir því hvernig komið er
fyrir þessum samtökum. Baráttu-
mál þeirra var frá upphafi að fólk
gæti krafist réttar síns af sama
kerfí og sama flokki og hafði brot-
ið rétt þess áður. Margir fanganna
fyrrverandi voru ýmist sjálfir í
flokknum eða ungliðasamtökum
flokksins og margir eru afkomend-
ur byltingarmanna. Þessvegna átti
Gorbatsjov til dæmis sína hollustu
stuðningsmenn í þessum hópi. Nú
eftir hrun flokks og ríkis er þetta
fólk engum til gagns. í stað þess
að hafa pólitískt hlutverk í endur-
reisn þjóðfélagsins hrapa samtökin
á stig venjulegra hagsmunasam-
taka og kröfur þeirra og yfirlýsing-
ar fara að hljóma eins og hálfgert
nöldur í augum ijöldans.
í fátæklegum húsakynnum við
innri hringveginn í Moskvu hafa
Memorial bækistöðvar. Hér hittast
félagar í samtökunum reglulega.
Ég fékk nokkra af föngunum fyrr-
verandi til að segja mér sögu sína.
i f-u& v t tft -jjfr ^A i- -g x