Morgunblaðið - 27.11.1993, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ LAUGARDAGUR 27. NÓVEMBER 1993
B 3
Þíðir orð og þýðir
við ísröndina í Grímsey
í LJÓÐUM og hvers kyns bókmenntum er ósjaldan vitnað í Garg-
antúa og stundum Pantagrúl og ekki endilega víst að þeir sem um
penna halda hafi sjálfir lesið hina stórhrikalegu ævisögu þeirra feðga,
sem franski skáldajöfurinn Francoise Rabelais skrifaði á 16. öld og
hefur allar götur síðan verið settur á stall með helstu höfundum
mannkyns, svo sem Shakespeare, Dante og Cervantes. Nú gefst ís-
lenskum lesendum færi á að lesa þetta mikla verk fimm skemmti-
sagna á sinni tungu. í átta ár hefur Erlingur E. Halldórsson verið
að þýða heildarverk Francoise Rabelais, sem er að koma út hjá
Máli og menningu undir heitinu Gargantúi og Pantagrúll. Við slógum
á þráðinn til Erlings norður í Broddanes á Ströndum, þar sem hann
í vetur er að kenna í litlum barnaskóla, og spjölluðum við hann um
þetta mikla verk.
Upp úr 1950 var Erlingur í Par-
ís og síðar Vínarborg og á kafi í
að kynnast bókmenntum og listum,
einkum leikritun og þeim leikrita-
höfundum sem hæst bar. Kynntist
þá m.a. Adamov, Brecht og fleirum
og allt í einu var hann kominn í
kynni við Rabelais. „Þetta er allt
það sama“, eins og hann segir þeg-
ar hann er spurður um hans fyrstu
kynni af þessum franska rithöf-
undi. Þó byrjaði hann ekki að þýða
verk hans fyrr en um 1975. Hann
kvaðst hafa sótt um styrk til að
vinna þetta verk, en fékk ekki.
Ætlaði í fyrstu aðeins að þýða
fyrstu tvær bækurnar af fimm. „Ég
þurfti svo að koma Gargantúa á
framfæri og fór með nokkra kafla
niður á Morgunblað til Matthíasar.
Hann horfði á þetta um sinn og tók
svo á sprett. Heimsbókmenntir!
sagði hann og þetta birtist svo í
smáköflum í Lesbókinni. Þegar ég
var búinn með Gargantúa og
Pantagrúl og var að byija á 3. bók-
inni, nefndi ég það við Björn Jónas-
son i útgáfunni Svart á hvítu. Hann
tók ekki annað í mál en að fá heild-
arverk Francois Rabelais. Þá var
það að ég fór út í Grímsey. Dugði
ekki að vera á ferðinni að setja upp
leikrit hér og þar. Ég sá að við svo
búið mátti ekki standa, ég yrði að
velja. Þar var ég í þrjá vetur og
kenndi börnum. Grímsey reyndist
mjög heppilegur staður til að vinna.
Þetta er alveg dýrðleg eyja og fólk-
ið er svo gott, lofaði mér alveg að
hafa frið til að vinna þetta", segir
Erlingur.
En börnin? Erlingur segir að sér
finnist gott að umgangast börn.
Hann sé svo vanur að kenna börn-
um og veitist það létt. Það sé bara
gott að hitta þau. Enda er þetta
ekki stór skóli, fremur en í Brodda-
nesi þar sem hann er nú. Þetta er
þriðji vetur Erlings þar, en þangað
flutti hann sig þegar ákveðið var
að Mál og menning gæfi verkið út
og hann þurfti að fara að huga að
öllum frágangi, formála, skýringum
og skrám. Vildi þá vera nær útgáf-
unni og líkar mjög vel í Brodda-
nesi. Hann er mjög ánægður með
samstarfið við Mál og menningu.
Forlagið hafi ekkert til sparað, fékk
m.a. sérpantaðan pappír svo þessi
nær þúsund síðna bók yrði létt og
meðfærileg.
Orðgnótt
Við víkjum talinu að Francois
Rabelais, sem heltók svo þýðandann
að hann hætti ekki þessu erfiða
verki fyrr en heildarþýðingin lá fyr-
ir. Franski sendiherrann Francois
Rey Coquais hafði orð á því í sam-
bandi við þýðinguna, sem hann tel-
ur mikið afrek, að Frakkar þurfi
að leita að merkingu margra þess-
ara orða, sem Erlingur hafi eflaust
líka þurft að gera og svo að auki
að fínna þeirri merkingu íslenskt
orð. Enda er Francois Rabelais
þekktur um heimsbyggðina fyrir
hina miklu orðgnótt. Erlingur segir
að merking frönsku orðanna hafi
ekki verið erfiðust, enda gífurlega
mikið skrifað af bókum um það.
Hann hafi svo reynt að finna hlið-
stæður í íslensku.
í þessu sambandi leyfi ég mér
að vitna í grein sem Torfi H. Túli-
níus bókmenntafræðingur skrifar í
tilefni þýðingarinnar og nefnir kafl-
ann þýða/þíða. Þar segir hann m.a.:
„Áður hefur verið minnst á orð-
gnótt hjá Rabelais og stafar hún
öðrum þræði af ást á orðum sem
hvergi kemur betur fram en í fræg-
um kafla Fjórðu bókar, kaflanum
um frosnu orðin. Pantagrúll og fé-
lagar hans hafa siglt norður að
rönd íshafsins og allt í einu berast
til þeirra raddir án þess að nokkur
sjáist. Panúrg verður viti sínu fjær
af hræðslu en hinir halda ró sinni.
Skipstjórinn segir þeim að þetta séu
orð sem hafa frosið í kuldanum og
séu nú að þiðna. - Sjáið, sjáið, sagði
Pantagrúll, hér eru nokkur sem eru
ekki enn þiðnuð. Því næst fleygði
hann á þilfarið handfylli af frosnum
orðum sem líktust sælgæti skreyttu
ýmsum litum. Við sáum nokkur
rauð orð og græn eins og á skjaldar-
merkjum, himinblá orð, sendin orð,
gullin orð. Þegar við höfðum yljað
þeim á milli handa okkar bráðnuðu
þau eins og snjór og við heyrðum
þau efnislega, en við skildum þau
ekki því þetta var mál barbara.
Aðeins eitt var afbrigðilegt, all-
stórt, sem bróðir Jón hafði hitað á
milli handa sinna, og gaf það frá
sér hljóð ámóta og kastaníuhnetur
sem kastað er í glóð án þess að
stungið sé á þeim. Það var hvellur
og okkur varð öllum bilt við. Þetta
var, sagði bróðir Jón, fallbyssuskot
meðan það var og hét.“ Torfí H.
Túliníus leggur út af þessari litlu
dæmisögu um hið ritaða mál sem
frystir á vissan hátt orðin á blað-
inu. „í staðinn fyrir að deyja út þá
þiðna þau og heyrast í hvert skipti
sem einhver les þau. En þegar um
erlend orð er að ræða þá dugir
ekki að þíða þau. Það þarf líka að
þýða þau. Mér er sagt að Erlingur
E. Halldórsson hafi unnið sitt merka
verk að mestu leyti norður við ís-
röndina, í Grímsey þar sem hann
var kennari. Ég þykist vita að Ra-
belais hefði kunnað þessu staðar-
vali vel og horft með velþóknun á
Erling sitjandi klofvega á norður-
heimskautsbaugi, með frosin orð
hans milli lófanna og blásandi anda
sínum í þau til að þíða/þýða þau
fyrir samtímamenn sína.“ Því má
við bæta að heimskautsbaugurinn
lá í raun í gegnum stofu Erlings í
Grímsey.
Á faraldsfæti
Um orðgnótt Rabelais segir Er-
lingur þegar þessu er vísað til hans:
„Rabelais var maður sem var alltaf
á faraldsfæti. Hann hafði svo næmt
eyra að hann svalg í sig allt sem
hann heyrði. Efniviður hans tengist
kjötkveðjuhátíðunum um allt suður
Frakkland, karnevölunum. Hann
virðist gagntekinn af allri endurnýj-
un, eins og endurnýjuninni sem í
því felst þegar menn eru að kveðja
og losa sig við veturinn og vorið
kemur. I Gargantúa og Pantagrúl
er eilíf skírstkotun til alþýðlegra
minna. Hans aðalhatursmenn voru
menntamennirnir í París, en honum
vildi það til að konungarnir höfðu
gaman af þessu og vörðu hann.
Franski
rithöfund-
urinn
Francois
Rabelais
irlingur E.
Halldórsson hefur
þýtt eitt af
höfuðverkum
heimsbókmennt-
anna, heildarverk
franska
skóldjöfursins
Francois Rabelais.
Hann var alltaf bannaður fyrir klám
og guðlast. En orðfærið á þessum
kjötkveðjuhátíðum er auðvitað
nokkuð gróft. Sum þessara orða
sem hann tekur upp eftir alþýðunni
voru kannski aðeins notuð í
ákveðnu þorpi. Sum eru dáin úr
málinu en önnur unnu sér sess,“
segir Erlingur og sjálfur kveðst
hann sannfærður um að orðin lifi
þegar þau hafi einu sinni fest ræt-
ur. Hefur ekki trú á því að bókin sé
á undanhaldi. Myndmálið nú til
dags sé sterkt, en það hafi ekki við
orðinu. Hann bætir því við að Ra-
belais hafi auk þess verið mikill
málamaður, talað mörg tungumál.
T.d. hreyfst hann mjög af Eras-
musi og fór þá að læra grísku.
Þegar betur er að gáð eiga þeir
nokkuð sameiginlegt i lífinu, munk-
urinn, læknirinn, húmoristinn og
mannvinurinn Francoise Rabelais
frá upphafí 16. aldar og íslending-
urinn og leikritaskáldið Erlingur
E. Halldórsson á 20. öldinni. „Það
er rétt, ég hefi sjálfur alltaf verið
á flakki eins og hann, að setja á
svið út um landsbyggðina, Páska
Strindbergs í Ólafsvík og Keflavík,
Biederman og brennuvargarnir á
Flateyri o.s.frv.“, segir Erlingur.
Doktor í gleðivísindum
Sögur Rabelais eru sagðar af
mikilli frásagnargleði og húmor,
sem fáir hafa síðan leikið eftir og
kannski ástæðan fyrir því að sögur
hans hafa lifað og eru enn lesnar
um allan heim. Og enn þykja þær
eiga erindi við nútímann. Erlingur
tekur undir það, segir Rabelais hafa
verið kallaðan doktor í gleðivísind-
um og vísar í forvísuna til lesenda
í upphafi bókar. Þar segir m.a.:
Hlátur er betri en harma-tölur
manns/því hláturinn er dýpst í eðli
hans. Hann bendir á að Pantagrúll
er saminn upp úr tröllasögum frá
miðöldum og þessvegna þurfti hann
Þýðandinn Erlingur E. Halldórs-
son
svo mikið að drekka og svo mikið
að borða. Borgarastéttin sá í þessu
ádeilu á sig, á græðgina og á land-
vinninga nýlenduveldanna. Og
þetta tengist allt nútímanum. Ra-
belais er fullur af pólitík, pólitík
allra tíma. Enn er barist um það
sama. '
Margt hefur verið sagt um
Francois Rabelais, m.a. að hann sé
fulltrúi hugsunarháttar vestrænnar
menningar og að hann hafi lagt
grunninn að evrópsku skáldsögunni
og endurreisninni. Hvað segir þýð-
andinn um það? „Frakkar segja að
hann sé frekar það sem kalla má
avant gard í dag. Og jú, þetta er
fyrsta skáldsagan í okkar merk-
ingu. Um það hefur rithöfundurinn
Kundera skrifað."
Rabelais var fæddur 1483 og
lést 70 ára að aldri 1553. Verk
Rabelais höfðu strax feiknamikil
áhrif í Frakklandi og í Bretlandi
eftir að bárust fyrstu þýðingamar
af verkum hans þangað um 1650.
Sama er að segja í Þýskalandi, en
fljótlega var farið að þýða hann á
þýsku og t.d. Goete skrifaði bók í
þessum anda. Nú haustið 1993
kemur út á íslenskri tungu heildar-
verk Francois Rabelais í þýðingu
Erlings E. Halldórssonar. Érlingur
bendir á að við eigum að þessu leyti
nokkuð sem sé sambærilegt, þótt
um ólíka höfunda sé að ræða, en
það sé Hallgrímur Pétursson, verk
hans séu lesin um allar aldir.
Nú þegar þessu mikla verki er
lokið, sem hefur tekið tíma hans
og hug í svo mörg ár, hvað tekur
Erlingur E. Halldórsson sér þá fyr-
ir hendur? Hann er fámáll um það.
Kveðst vera með mörg verk í tak-
inu, bæði leikrit og fleira. Það taki
allt sinn tíma.
Elín Pálmadóttir
MENNING/
USTIR
ÍNÆSTUVIKU
MYNDLIST
Kjarvalsstaðir
Rodin-sýning til 5. des.
Listasafn ASÍ
Sigurður Þórir lýkur á morgun.
Nýlistasafnið
Anna Þóra Karlsdóttir sýnir til 5.
des. Saatana Perkele til 5. des.
Safn Ásgríms Jónssonar
Vatnslitamyndir til febrúarloka.
Listasafn Sigurjóns
Hugmynd-höggmynd fram á vor.
Norræna húsið
Sýn. Form ísland II til 19. des. Sýn.
í andd. á vefnaði til 23. des.
Galleri Fold
Leifur Breiðfjörð til 12. des.
Gcrðuberg
Ásmundur Ásmundsson til 19. des.
Hafnarborg
4+1 samsýning til 6. des., Hrönn
Axelsd. til 6. des.
Gallerí Klettur
Smámyndasýning til ö.des.
Gallerí 11
Björg Sveinsdóttir til 9. des.
Kringlan
Listiðnaðarsýning til 5. des.
Listmunahús Ófeigs
Jouni Jappinen til 5. des.
Listmunahúsið
Ingvar Þorvaldsson lýkur á morgun.
Gallerí Sólon Islandus
Ásrún Kristjánsdóttir til 10. des. i
Listhúsið Laugardal
Örn Ingi sýn. nytjalist til 5. des.
Gallerí Greip
Erna G.S. til 2. des.
Hamraborg
Garðar B. Sigvaldas. til 4. des.
Gðtugrillið
Jón Garðar Henrýsson til 24. des.
SPRON, Álfabakka
Egill Eðvarðsson til 11. feb.
Gallerí Sævars Karls
Ása Björk Ólafsd. til 30. nóv.
Gallerí Náttúra
Brynja Árnadóttir til 4. des.
TONLIST
Laugardagur 27. nóv. Tónl. í Lang-
holtskirkju kl. 16.00. Hamrahlíðakór-
inn m. tónleika í Listas. ísl. kl. 20.30.
Ljóðatónl. í Gerðub. kl. 17.
Sunnudagur 28. nóv. Gítarnem. m.
tónl. í Tónsk. Sigursv. kl. 15. Sinfó-
níuhlj. áhugamanna m. tónl. í Háteigs-
kirkju kl. 17. Kammersv. Hafnarfj.
m._ tónl. í Hafnarborg kl. 20.30. Tónl.
í Áskirkju kl. 17.
Þriðjudagur 30. nóv. Tónl. í Breið-
holtskirkju kl. 20.30.
LEIKLIST
Þjóðlcikhúsið
Skilaboðaskjóðan kl. 14; sun 28. nóv.|
Allir synir mínir kl. 20; lau. 27. nóv.,;
fim., fös.
Kjaftagangur kl. 20; lau. 4. des.
Ástarbréf kl. 20.30; lau. 27. nóv.
Ferðalok kl. 20.30; sun. 28. nóv., fim.j
fös.
Iistdanssýning mið. 1. des. kl. 20.
Borgarleikhúsið
Spanskflugan kl. 20; lau. 27. nóv..
fim., lau.
Englar í Ameríku kl. 20; fós. 3. des.
Elín Helena kl. 20; lau. 27. nóv., fös.
lau.
Ronja ræningjadóttir kl. 14; sun. 28.
nóv.
Leikfélag Akurcyrar
Afturgöngur kl. 20.30., lau. 27. nóv.
Ferðin til Panama kl. 17. lau. 27. nóv.
Frú Emilía
Ævintýri Trítils kl. 15; sun. 28. nóv.
íslcnska leikhúsið
Býr íslendingur hér? kl. 20; fim. 2.
des., lau.
Nemendaleikhúsið
Draumur á Jónsmessunótt kl. 20; laui
27. nóv., fim., fös.
Hugleikur
Ég bera menn sá kl. 20.30; lau. 27.
nóv., sun., mið., fös.
KVIKMYNDIR
Hreyfimyndafélagið
Sýning þriðjud. kl. 9, fimmtud. kl. 5'
og helgarsýn. föstudag kl. 9.
MÍR
Fávitinn - Dostojevskí sun. 28. nóv.
Norræna húsið
Kvikmyndasýn. fýrir böm, sun. 28.;
nóv. kl. 14. Otto er et Næsehorn.
FYRIRLESTUR
Norræna húsið
Stig Tornehed; fyrirl. um jólavefnað
lau. 27. nóv. kl. 16. og sun. 28. nóv.
kl. 16. Fyrirl., kvikm. og tónlist sun,
28. nóv. kl. 16.
Upplýsingar um listviðburði sem ósk-
ast birtir í þessum dálki verða að
hafa borist bréflega fyrir kl. 16
miðvikudögum. Merkt: Morgunblaðið
menning/listir, Kringlunni 1, 103
Rvík. Myndsendir: 91-691222.