Morgunblaðið - 22.05.1994, Page 10

10 B SUNNUDAGUR 22. MAÍ 1994
MORGUNBLAÐIÐ
VERNDAR-
DÝRLINGUR
ÍSLENDINGA
Vemdardýrlingur íslendinga er
Þorlákur helgi. Hans er
minnst tvisvar á ári, á Þor-
láksmessu hinn 23. desem-
ber, sem er dánardagur heil-
ags Þorláks, og á beinaupp-
tökudegi hans, 20. júlí. Þessa
daga er minning Þoriáks
helga heiðruð í kaþólsku kirkjunni með því að
lesið er æviágrip hans og sungnar Þorlákstíðir
sem varðveist hafa frá 14. öld.
Það var árið 1198 sem Páll Jónsson biskup
leyfði átrúnað á Þorlák biskup forvera sinn og
sama ár vora bein hans tekin upp og borin í
Skálholtskirkju. Frá þeim atburði er svo sagt í
samtíma heimiidum.
Var þá gengið af öllum lærðum mönnum til
leiðis hins sæla Þorláks biskups, með krossum
og kertum og helgum dómum, og ailir skrýddu
hvítu skrúði svo sem best mátti. Biskuparnir,
skrýddir helgum skrúða, báru glóðarker með ilm-
andi reykelsi og allir kennimenn sungu lof Guði
með fögrum hljóðum . . .
Einnig er frá því sagt að svo þröngt hafi verið
í kirkjunni að vísa hafi þurft leikmönnum frá.
Um heilagan Þorlák var sagt að hann væri-
„ungur að aldri en gamall að ráðum“, sem bend-
ir til þess að snemma hafi mátt greina hvaða
stefnu líf Þorláks myndi taka. Aðalsmerki Þorláks
voru skírlífí, sem þá var ekki sjálfsagt jafnvel
meðal biskupa, og sönn ást við Guð og menn,
einkum fátæka.
Þorlákur dvaldist við nám í klausturskóla í
París og í Lincoln á Englandi þar sem kenningar
um sjálfstæði kirkjunnar án íhlutunar leikmanna
voru í hávegum hafðar. Gerðist Þorlákur talsmað-
ur þeirrar stefnu og barðist fyrir réttindum kirkj-
unnar. Þetta leiddi til þess að Þorlákur átti í
deilum við ýmsa höfðingja en aldrei urðu þær
þó jafn hatrammar og deilur Thomasar Beckett
erkibiskups af Kantaraborg sem einnig barðist
fyrir sama málstað og var að lokum myrtur af
konungsmönnum árið 1170. Jafnframt lagði Þor-
lákur ríka áherslu á helgi hjónabandsins en for-
dæmdi frillulíferni og var það ekki til þess að
auka honum vinsældir meðal höfðingjanna.
Barátta Þorláks hafði þá mikil áhrif og varð
hún vísir að nýrri umbótastefnu í siðferðismálum_
íslendinga.
Þorlákur dvaldist í klaustri og lagði stund á
vökur, föstur, bænir og ritun og lestur helgra
bóka. Hann var ábóti í Þykkvabæjarklaustri áður
en hann tók biskupsvígslu árið 1178.
Fyrir tíð Þorláks voru vinsælustu dýrlingar á
íslandi María mey, Pétur postuli og Ólafur helgi
Haraldsson og voru flestar kirkjur landsins
helgaðar þeim. Með upptöku Þorláks helga eign-
uðust íslendingar dýrling sem lifað hafði og
hrærst með þeim og jarteinasögur hans voru vel
þekktar mönnum á þeim tíma. Fljótlega var farið
að helga honum kirkjur og urðu þær alls 56 tals-
ins. Skálholtskirkja hafði í tíð Gissurar ísleifsson-
ar biskups verið vígð Pétri postula en árið 1277
var hún einnig helguð heilögum Þorláki. Þorlákur
helgi var þekktur utan íslands, Þorláksmessa var
t.d. haldin hátíðleg í Noregi og barst Skálholts-
kirkju áheitafé víða að.
Árið 1985 gaf Jóhannes Páll páfí II út tilskip-
un um að hann hefði útvalið Þorlák helga vemdar-
dýrling íslendinga. Hin síðari ár er aftur farið
að heiðra heilagan Þorlák í meira mæli og m.a.
stendur nú yfir söfnun til gerðar styttu af herilög-
um Þorláki sem væntanlega mun verða fundinn
staður nálægt altarinu í Kristskirkju.
Úr jarteinasögu heilags Þorláks
Þá er Páll biskup var í Arnarbæli, þá var bæði
á hregg og hrota og svo ósvást að trautt þótti
úti vært. Þá hét Magnús búandi á hinn sæla
Þorlák biskup að veður skyldi þorna. En þá er
hann hafði heitið, þá þornaði veðrið og hafði
áður allóvænt til þótt að svo brátt mundi mega
batna, sem nú reyndist, því að það var allt á einni
stundu er sægur hinn mesti var og það er þurrt
var og heið og sólskin. Hafði hann til þess heitið
einkum að Páli biskupi skyldi svo gefa veður
þaðan að hann væri eigi í vosi og var það veitt
sem hann bað og engi regndropi kom á hann og
hans föruneyti þann dag. En hversvetna gengu
skúrir við annars staðar í nánd.
Viðeyjarstofa og kirkjan.
VIÐEY
í KAÞÓLSKUM SIÐ
eftir séra Þóri Stephensen og Kolbrúnu Maríu Sveinsdóttur
Um 20 þúsund gestir heimsækja Viðey á
ári hverju. Það er í byrjun vors sem
þeir fara að koma, og straumur þeirra
er óslitinn framundir jól. Viðey hefur
verið mjög í umræðunni þau 5 ár, sem
liðin eru síðan hinn söguríki staður var
opnaður almenningi að lokinni endur-
byggingu Stofu og kirkju. Það er mis-
jafnt eftir hverju menn sækjast þar. En
meðal þess er hinn trúarlegi þáttur, sem
var öllu öðru sterkari á kaþólskum tíma
og hefur einnig sett svip sinn á hinar
lúthersku aldir. Á vetrinum, sem nú er
liðinn, gerðist sá sögulegi atburður, að
þar var flutt fyrsta rómversk-kaþólska
biskupsmessan síðan Jón Arason endur-
vígði þar kirkju og klaustur haustið 1550.
Fyrsta beina heim-
ildin um kirkju í
Viðey er í kirkna-
tali Páls biskups
Jónssonar frá því
um 1200. Óbein
heimild er aftur í
sögu Þorláks
helga, þar sem segir, að er Þorlákur
biskup gisti Viðey, hafi hann verið
fenginn til að stemma stigu við mikl-
um músagangi þar. Hann hefur vart
haft annað erindi til gistingar í Viðey
en að vísitera kirkju. Og þar eð Þor-
lákur lést 1198, má telja líklegt, að
kirkja hafi risið í eynni ekki seinna
en á 12. öld.
En áhrif hins sæla Þorláks biskups
á Viðey urðu einnig óbeint. Hann
lærði erlendis og m.a. í hinu þekkta
lærdóms- og helgisetri Ágústínusar-
reglunnar í St. Victor í París. Er
Þorlákur kom heim frá námi var
hann brátt beðinn um að stofna
klaustur í Þykkvabæ í Álftaveri.
Enda þótt Ágústínusarklaustrin í
Evrópu væru aðallega samlífi klerka
í borgum og bæjum, valdi Þorlákur
j Þykkvabæjarklaustri þessa reglu, er
það var stofnað árið 1168. Fyrir
áhrif hans, fyrst sem biskups og síð-
an sem ástsæls dýrlings, varð reglan
allsráðandi í munkaklaustrum í Skál-
holtsstifti, en Möðruvallaklaustur í
Hörgárdal tilheyrði henni einnig.
Stofnun klausturs í Viðey
í Viðey var því stofnað Ágústínus-
arklaustur árið 1225. Það stóð fram
að siðbreytingu, að átta árum undan-
skildum, er þar var af einhverjum
ástæðum breytt yfir í Benediktsreglu
árin 1344-1352. Stofnendur klaust-
ursins voru þrír. Fremstur þeirra var
Þorvaldur Gissurarson í Hruna, faðir
Gissurar jarls. Hann fékk til liðs við
sig bróður sinn, Magnús biskup í
Skálholti, og Snorra Sturluson.
Snorri var mikill auðmaður, og Þor-
valdur samdi um það við hann, að
hann fjármagnaði klausturstofnun-
ina að mestu. Til hennar þurfti fyrst
að kaupa Viðey, en síðan að byggja
þar kirkju og klausturhús.
Magnús biskup gaf þessu fyrsta
klaustri í Sunnlendingaflórðungi all-
ar biskupstekjur sínar milli Botnsár
í Hvalfirði og Hafnarfjarðar. Einnig
ákvað hann, að af hvetjum bæ milli
Botnsár og Reykjaness skyldi gefinn
einn osthleifur til Viðeyjar ár hvert.
Allir, sem gáfu þannig eða á annan
hátt til Viðeyjar, áttu vísa fyrirbæn
bræðranna þar, og eftir slíku sóttust
menn á þeirri tíð. Að klaustrinu safn-
aðist þannig mikill auður í aldanna
rás, ekki síst í jarðeignum, og það
varð eitt hið efnaðasta í landinu.
Klausturkirkjan var helguð Guði,
Maríu mey, Jóhannesi skírara, postu-
lunum Pétri og Páli og heilögum
Ágústínusi. Þeim mun háaltarið hafa
verið helgað. Útaltari að norðanverðu
í kirkjunni var helgað dýrlingununi
Marteini, Nikulási, Þorláki, Agötu
og Lúcíu. Útaltari að sunnan var
aftur helgað dýrlingunum Stefáni,
Clemenz, Díonysíusi, Ólafi og Tóm-
asi. Kirkjan var afar vel búin, átti
t.d. mjög vandaðan skrúða, silfur-
búnar altarisbækur og mikið af helgi-
gripum öðrum úr góðmálmum. Þar
var altarisbrík, helgidómaskrín, ba-
gall (ábótastafur) með hún úr hval-
tönn, krossar miklir og steind tjöld.
í klaustrum mun hafa verið fylgt
nákvæmlega reglum um tíðagerð,
og hún flutt 6 sinnum á sólarhring,
en auk þess einnig sungin full messa.
í Viðeyjarklaustri hafa bræðurnir,
auk daglegrar tíðagjörðar og messu-
flutnings, lagt stund á margskonar
menningarmál. Þar var t.d. rekinn
prestaskóli. Svo virðist sem námið
þar hafí tekið um sex ár, og hafi
verið tekin fyrir það full greiðsla, sem
trúlega hefur ekki ætíð verið gert,
þá var kostnaðurinn 20 kýrverð eða
um tvær milljónir króna á núverandi
verðlagi.
Viðeyjarklaustur átti gott bóka-
safn, sem trúlega hefur talið hátt í
hundrað bindi. Á þeim tíma, sem
bókasafnið var skráð, þ.e. 1397, átti
enginn staður hér á landi, svo vitað
sé, eins mörg sjálfstæð Biblíurit og
Viðey, enginn virðist hafa búið betur
að öðrum bókum en helgisiðabókum,
enginn átti fleiri ræðusöfn, þrjú
heimsfræg rit finnast ekki annars
staðar á skrá og fyrsta alfræðibók
Evrópu, Etymologia ísidórs frá Se-
villa, var aðeins til í Viðey og heima
á Hólum. Loks er líklegt, að í Viðey
sé elsti bókfærði vitnisburður um
heila Biblíu hér á landi.
Við fornleifauppgröft í Viðey hefur
komið í ljós, að klausturbærinn, þar
sem fólkið bjó, er vann klaustrinu,
hefur staðið skammt að baki Viðeyj-
arstofu.. í rústum hans hafa m.a.
fundist einu leifarnar hér á landi af
rósakransi (talnabandi) úr kaþólsk-
um við, einnig fimm vaxtöflur með
textum frá 15. öld og þar á meðal
hollenskum Maríusálmi, sem er vel
kunnur í sínu heimalandi. Hann er
ritaður á hollensku, en í Skálholti
var á 15. öld hollenskur biskup að
nafni Godsvin Comaher, og er líklegt
að munkur úr fylgdarliði hans hafi
dvalið í Viðey. Jarðsjármælingar
gera það líklegt, að sjálf klausturhús-
in, ábótastofa, konventuhús, kapítuli
o.fl. hafí staðið fyrir framan Viðeyj-
arstofu, Kirkjan stóð á sama stað
og nú, en sneri þá í austur og vest-
ur, þ.e. á ská við núverandi kirkju.
Örnefni frá kaþólskri tíð
I túninu í Viðey eru nokkur ör-
nefni, sem minna á klaustrið. Rétt
fyrir ofan bryggjuna er strýtumynd-
aður hóll, sem nefnist Þvotthóll. Ofan
við hann er Líkaflöt. Munnmæli
herma, að vinsælt hafi verið, á mið-
öldum, að láta grafa sig í garði
klausturkirkjunnar. Lík voru þá oft
ekki í kistum, heldur sveipuð brekán-
um. Við flutning á opnum bátum
varð þessi umbúnaður oft fyrir ág-