Morgunblaðið - 11.01.1995, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
MIÐVIKUDAGUR 11. JANÚAR 1995 B 3
FRETTIR
Hornafj arðarós
brátt beislaður
Fréttaskýring
Hornafjarðarós hefur löngum verið sjófarendum
erfiður. Ósinn er síbreytilegur og hafa þær
breytingar ásamt gífurlegum straumi kostað
mörg mannslíf. Snorri Aðalsteinsson,
fréttaritari Morgunblaðsins og sjómaður
á Höfn, rekur hér sögu óssins og þær
breytingar, sem nú munu bæta siglingarleiðina
um Hornafjarðarós verulega
Miklar framkvæmdir standa nú fyr-
ir dyrum í Hornafjarðarósi. Stefnt
er að byggingu sjóvarna- og leiðar-
garða, er auki öryggi sjófarenda til
muna. Til undirbúnings fram-
kvæmdanna var gert líkan af ósnum
hjá Vita- og hafnamálastofnun og
er það einn hundraðasti af raun-
verulegri stærð óssins. Eftir miklar
tilraunir og útreikninga virðist rétta
lausnin vera fundin, en um ósinn
fer á hverjum degi gífurlegt magn
af vatni og jarðefnum. Fram-
kvæmdir hefjast á næstunni, en
víða um heim er fylgzt með fram-
gangi mála.
Hornafjarðarós hefur verið af
mörgum talin ein torfærasta sigl-
ingaleið við íslandsstrendur, sökum
mikils straums og hættu á brotum
á grynnslum ef um einhvern sjó er
að ræða útifyrir. Eiga margir um
sárt að binda vegna ástvinamissis
því mannskæð slys hafa átt sér stað
í grynnslunum í gegn um útgerðar-
söguna. Oft og tíðum hafa lands-
lagsbreytingar líka átt sér stað, þó
ekki stórvægilegar nema með ára-
löngu millibili og ósinn þá oftast
horfið til fyrri lögunar aftur.
Landnáma og Njála segja frá
sfgllngum um ósinn
Fyrst er getið um siglingar til
Hornafjarðar í Landnámu og í Njálu
er vitnað til skipalægis við hann
og siglinga þaðan. Á síðasta hluta
sextándu aldar sigldu þýðverskir
verslunarmenn á Hornafjörð en
samkeppni um verslunarhafnir á
þeim tíma rak þá víða í hafnir þó
ekki væru greiðfærar. Með einok-
unarverslun Dana lagðist Horna-
fjörður af sem verslunarhöfn og
þurfti fólk úr Skaftafellsþingi að
sækja verslun til Berufjarðar.
Ávallt var þrýstingur frá Skaft-
fellingum að skip sigldu inn til
Hornaíjarðar með varning. En árið
1879 samþykkir alþingi frumvarp
um löggildingu Hornafjarðar sem
verslunarstaðar, samkvæmt ósk
sýslubúa. Eftir þann tíma fjölgar
siglingum smátt og smátt um ós-
inn, bæði verslunarskip og einnig
byijaði árviss útvegur nokkurra
árabáta, en vélbátaútvegur hófst
1908.
Einhveijar breytingar áttu sér
stað á ósnum upp frá því eða 1912-
1913 opnast einnig ós vestan Hvan-
neyjar og setti einhveija vantrú að
fólki um varanleika þessarar sigl-
ingaleiðar, en á fáum árum færðist
allt til fyrra horfs og ósinn fellur
austan eyjarinnar. Árið 1948 er
næst opið vestan megin og einnig
1978, en í báðum tilfellum hverfur
til fyrra horfs á fáum árum og virð-
ist vera um einhverskonar ferli að
ræða. Svo 1990 rofnar vestan við
vonandi í síðasta skipti.
Jarösagan
Ef vikið er að jarðsögunni þá
segir Guttormur Sigþjarnarson jarð-
fræðingur þetta um myndun lands-
lags á þessu svæði: „Láglendi á
Hornafjarðarsvæðinu er myndað
sem svonefndur strandflötur sem
einkennir strandsvæði margra jök-
ulsorfinna landa. Einkenni strand-
flatarins eru öldóttar rofsléttur, þar
sem skiptast á óregluleg klappar-
holt og öldur og lægðir að nokkru
leyti setfylltar. Ofan strandflatarins
taka við skriðubrattar fjallshlíðar
og fjarðarmúlar, sem bera einkenni
stórkostlegs jökul- og sjávarrofs.
Strandflöturinn hallar svo smátt
og smátt í átt til sjávar út frá fjalls-
rótunum. Ofan sjávarmáls er lands-
lagið á strandfletinum klapparholt
og mýrarsund með tjörnum og vötn-
um á milli, nema þar sem aurvötn
hafa náð að setfylla allar lægðirnar
í honum. Utan við ströndina birtist
strandflöturinn sem eyjar og sker,
boðar og grynningar með dýpri álum
á milli. Það eru svonefndar skeija-
garðsstrendur, sem víða eru algeng-
ar. Við ströndina sjálfa stjórna ríkj-
andi ölduhreyfingar, sjávarstraumar
ásamt aðgengilegu magni af möl
og sandi, hvernig rif og grandar
tengja saman eyjar og sker. Þannig
myndast lónin og leirurnar. Við
Hornafjörð er brimaldan sterkasta
aflið, sem ákvarðar hvernig strand-
rifin liggja á hveijum tíma. Fræði-
menn hafa ekki verið á eitt sáttir
með það, hvernig strandfletir mynd-
ast, en fullyrða má, að bæði sjávar-
rof og efnisflutningur og rof rótar-
jökla eigi þar mikinn hlut að máli.“
Tilvitnun lýkur.
Þegar sýni voru skoðuð sem tekin
voru víða við rennu þá sem er notuð
til siglinga innan fjarðar, kemur í
ljós að grófleiki efnisins er meiri en
svo að straumur sá sem um fjörðinn
fer hafi ráðið að einhvetju marki
um mótun hennar. Verður þá að
skoðast að stærri öfl hafi verið þar
að verki svo sem framskrið jökuls.
Ef litið er til efnis sem er vestan
óss innan fjarðar, kemur í ljós þessi
sami grófleiki sem segii' okkur að
varanleiki þeirrar lögunar sem nú
er sé þó nokkur, þótt misstreymi
ýmiskonar setji léttara efni tíma-
bundið á suma staði.
Brimið ráðandi á veturna
Ef skoðaðar eru þær litlu breyt-
ingar sem orðið hafa í manna minn-
um þá virðist brimið vera þó nokkuð
ráðandi um þær yfir vetrartímann,
en straumurinn meira ráðandi yfir
sumarið. Nærtækt dæmi, þegar um
áramót 1989-1990 rofnar skarð í
suðurfjörur og opnast vestan Hvann-
eyjar. Hafnarbúar horfðu upp á
brimið bijóta niður þó nokkuð háan
malarkamb sem kastaðist að miklu
leyti inn í ósinn og er talið að um
hálfa milljón rúmmetra hafi verið
að ræða, einnig voru miklar breyt-
ingar á austurfjörutanga, en þaðan
er talið að um 200.000 rúmmetrar
hafi komið í ósinn.
Spurningar vöknuðu, er ósinn að
lokast? Er útgerð að leggjast af
hér? Og mönnum varð ljósara en
nokkru sinni fyrr mikilvægi þessarar
hafnar fyrir byggðarlagið og reynd-
ar Suðaustuiiand allt. Eftir spekú-
leringar heimamanna í samráði við
Vita- og hafnarmálastofnunina var
ákveðið að loka þessum ós sem hafði
opnast vestan Hvanneyjar svo fljótt
sem auðið væri og flýta þannig fyr-
ir því ferli sem þekktist frá fyrri tíð.
Saltpokar sem fylltir voru með sandi
voru notaðir til að mynda garð og
loka þessum nýja ós og beina
straumnum öllum í sinn gamla far-
veg. Frá því 25. maí 1990 til 29.
ágúst sama ár er talið að straumur-
inn hafi hreinsað út um 450.000
rúmmetra af því efni sem kastaðist
inn ósinn þá um veturinn. Sýnir það
að Hornafjarðarós er með kraftmeiri
sjávarfallaósum þó víða sé leitað.
Af hveiju rofnar suðurfjaran? Ef
flett er upp í bók Trausta Jónssonar
veðurfræðings Veður í hundrað ár,
kemur í ljós að helsta veðurfarsfrá-
vik á öldinni sem er að líða er mjög
lágur loftþrýstingur frá því í nóvem-
ber 1989 og fram í janúar 1990 og
verður að fara aftur til 1860-1870
til að finna hliðstætt dæmi. Sem
kunnugt er veldur lágur loftþrýst-
ingur hækkun sjávarborðs, en það
með þeim veðurham sem fylgdi og
suðlægar áttir ríkjandi jók mjög
álagið á suðurströnd landsins.
Aðrir kostir og varnargarðar
Þegar hér var koinið sögu voru
uppi efasemdarraddir um að Horna-
fjarðarós væri besti kosturinn og
bent var á Hornsvík við Stokksnes
sem vænlegan kost. Að lauslega
athuguðu máli um kostnað við gerð
hafnarmannvirkja þar ásamt rekstri
var ljóst að eftir milljarða kostnað
sátu menn uppi með lítið betri höfn.
þó að ágæti þess að byggja á traust-
ari undirstöðum teljist kostur Horn-
svíkur megin, var það mat reyndra
skipstjórnarmanna, að sjólag væri
mun verra þar en við Hornafjarðar-
ós. Og fjarlægð var of mikil frá
byggðarkjarna.
Strax 1991 var ráðist í gerð sjó-
varnargarðs úr stórgrýti á Suður-
fjöru, því tímar eru breyttir og djúp-
rista skipa önnur og meiri en hér
áður fyrr. Staður eins og Hornafjörð-
ur hefur ekki efni á að missa af
þeim skipakomum sem myndu tap-
ast ef ekki yrði gripið í taumana og
komið í veg fyrir að ósinn grynnt-
ist, þegar það ferli á sér, sem vitnað
var til hér á undan. Þrátt fyrir gerð
núverandi varnargarðs á Suðurfjöru
er ennþá þó nokkur hreyfing á efni
á Austurfjörutanga, sem lýsir sér í
því að vetrarbrimið flytur efni austan
að, lengir tangann, en sumarástand,
það er þegar straumurinn er sterk-
ara aflið, sverfur af honum aftur. I
ljósi þeirra krafna sem gerðar eru
til hafna í dag var ljóst að gera
þyrfti breytingar í þá átt að nálgast
myndi sumarástand allt árið.
Viðamiklar rannsóknir
og líkan af ósnum
Gísli Viggósson, Sigurður Sigurð-
arson og Vita- og hafnarmálastofn-
un með dyggum stuðningi dr. Per
Bruun sérfræðingi í gerð hafn-
armannvirkja, hafa unnið að viða-
miklum rannsóknum hvað náttúru
við Hornafjarðarós varðar. Rann-
sóknir þessar miðuðu að því að
þekkja háttalag Hornafjarðaróss
sem best áður en ráðist yrði í mikl-
ar framkvæmdir. Gerðar voru ná-
kvæmar mælingar með því að setja
sjávarborðsmæla á valda staði,
straummæla helstu staði til að
þekkja skiptingu vatnsmagns og
straumhraða milli ála.
Öll þau gögn og staðreyndir sem
söfnuðust voru notuð til að gera
straumlíkan í tölvu sem verkfræði-
stofan Vatnaskil sá um. Öldumæl-
ingar sem framkvæmdar hafa verið
til nokkurra ára, nákvæmar dýptar-
mælingar sem gerðar voru á öllu
svæðinu ásamt niðurstöðum úr
tölvulíkaninu, voru notaðar til að
kvarða líkan sem gert var af sigl-
ingaleið inn til Hornaíjarðar. í lík-
aninu, sem er í hlutföllunum 100:1,
er hægt að framkvæma öll hugsan-
leg föll og strauma ásamt ölduhæð
sem mundi teija fimm og hálfan
metra í náttúrunni.
Með því að styðjast við þessi gögn
svo og þekkingu heimamanna á
hegðan straumsins verður að teljast
að nákvæmni líkansins sé góður
vísindalegur grunnur til að byggja
á. Strax 1989 kom Gísli Viggósson
með þá hugmynd að eyða mætti nær
öllu misstreymi við Austurfjöru-
tanga og veija tangann einnig með
því að byggja leiðigarð sem myndi
beygja aflíðandi og leiða strauminn
í sem hentugastan fai-veg fyrir ósinn
sjálfan og skip og báta. Þegar búið
er að koma straumnum í sem jafn-
ast horf og minnka efnisflutning
líka til óssins má ætla að siglinga-
leiðin héldist jöfn og djúp, og þar
með sverfast af Óseyri sem oft og
tíðum teygir sig í átt að Hvanney
og þrengir siglingaleið fyrir stærri
báta og skip. Með því að loka fyrir
Miðós og auka þannig streymið um
20% austan við Helli er líklegt að
siglingarrennan frá Helli að Höfn-
inni haldist hreinni.
Heimsóknir skipstjórnar- og
hafnsögumanna mikilvægar
Starfsmenn hjá Vita- og hafnar-
málastofnun sögðu mikils virði
heimsóknir skipstjórnar- og hafn-
sögumanna _sem þekktu til siglinga
um ósinn. í fyrsta lagi til að fá
sönnun á að líkanið væri nálægt
raunveruleikanum og þekktu flestir
aftur þau svæði þar sem bakstreymi
og misstreymi ýmiskonar þekkist
úr náttúrunni. í annan stað til að
fá reynslumikla aðila til að meta
þær endurbætur sem verið er að
gera. í báðum tilfellum voru skip-
stjórnarmennirnir látnir sigla skips-
líkönum sem voru í hlutfallslega
réttri stærð við líkanið og þeir
þekktu af eigin raun. Prófaðar voru
siglingar inn og út í misjafnlega
miklu falli í báðar áttir og í mismun-
andi ölduhæð til að kanna hvort
framkvæmdirnar hefðu áhrif til
hins verra á samspil ölduhreyfinga
og straums, sérstaklega á útfalli.
Einnig hvernig endurbæturnar
bættu aðgengið innan fjarðar.
Þó að þessar framkvæmdir bæti
úr mörgum af þeim vandamálum
sem eru samfara siglingum um ós-
inn, megum við ekki hætta alveg
að bera virðingu fyrir honum, því
ekki verður komist fyrir þá miídu
ölduhæð sem myndast stundum á
grynnslunum fyrir utan. En með
stækkun og yfirbyggingu skipa í
gegnum tíðina hefur verið fækkað
mannfórnum í þágu siglinga um
Hornafjarðarós. Og með tilkomu
talgervils sem er tengdur við öldu-
hæðamæli, flóðstöðumæli og veður-
athugunarstöð og sjófarendur geta
hringt í allan sólarhringinn, er lagð-
ur grunnur að gætni þeirri sem
þarf að viðhafa þegar siglt er inn
við slæmar aðstæður.
Framkvæmdir hefjast brátt
Framkvæmdir við gerð leiði-
garðsins voru boðnar út á haustdög-
um og eiga að hefjast nú upp úr
áramótum. Áætlað er að vegagerð,
útkeyrsla garðsins á þurru og að-
föng í þann hluta sem er í sjó verði
lokið fyrir júní nk., síðan verður
leiðigarðurinn á Óseyri keyrður út
á einum smástraum. Gerð garðsins
er svokallaður gijóthrúgugarður en
áratuga reynsla er af gerð slíkra
garða hjá Vita- og hafnarmála-
stofnun og eru íslendingar framar-
lega í þróun þeirra.
Þess má geta í lokin að fræðing-
ar á sviði hafnarmála viða i heimin-
um fylgjast af áhuga með fram-
kvæmdum við Hornafjarðarós, en
undanfari þess er viðamikil ráð-
stefna um sjávarfallaósa sem haldin
var á Hornafirði í júní sl. Charles
W. Finkl, Jr., hjá Journal of Coast-
al Research, sem er vísindarit um
slík efni, lætur þess getið í riti sínu
að með því að staðsetja ráðstefnuna
við einn sterkasta sjávarfallaós í
heimi, hafi hún orðið markvissari
en ella og umræður í háum gæða-
flokki. Þar voru saman komnir vel-
menntaðir menn og með mikla
reynslu á þessu sviði, en það sem
hafi gert. umræðuna sérstaka, hafi
verið framlag heimanna. Þeir hafi
áratgua reynslu að umgangast ós
af þessu tagi.
LÍKANIÐ af Hornafjarðarósnum hjá Vita- og hafnamálastofnun er engin smásmíði. Hér standa
sveitarstjórnarmenn frá Höfn og starfsmenn Vita- og hafnarmála á „Austurfjörutanga" og fylgj-
ast með skipi á leið út ósinn, en langt er inn í höfnina.