Morgunblaðið - 05.08.1995, Blaðsíða 4
4 B LAUGARDAGUR 5. ÁGÚST 1995
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 5. ÁGÚST 1995 B
Afturí
deiglunni
Arthur Miller, eitt þekktasta leikskáld aldar-
innar telur að saga leikritunar fyrir stóru
sviðin í Bretlandi og Bandaríkjunum sé senn
á enda. Sveinn Haraldsson ásamt fleirum
átti þess kost að hlýða á og ræða við skáldið
í Oxford í sumar.
Bandaríkjamaðurinn Arthur
Miller, sem verður átt-
ræður á þessu ári, er með
þekktustu leikritahöfund-
um aldarinnar. Meðal leikrita sem
sett hafa verið upp eftir hann hér
á landi eru Allir synir mínir (All
my sons 1947; L.R. 1958), Sölu-
maður deyr (The Death of a Sales-
man 1949; Þjlh. 1951), í Deiglunni
(The Crucible 1953; Þjlh. 1955),
Horft af brúnni (A View from a
Bridge 1955; Þjlh. 1957), Eftir
syndafallið (After the Fall 1964;
Þjlh. 1965) og Gjaldið (The Price
1968; Þjlh. 1970). Meðal annarra
verka er handritið að kvikmyndinni
The Misfits (1961), sem hann skrif-
aði fyrir Marilyn Monroe, sem hann
var þá kvæntur, og ensk þýðing á
Þjóðníðingnum (An Enemy of the
People 1951) eftir Ibsen, sem talið
er að Miller hafi tekið sér mjög til
fyrirmyndar.
Síðasta verk eftir Miller sem var
sett á svið hér á landi var Allir
synir mínir í Þjóðleikhúsinu á þar-
síðasta leikári. Á næsta leikári er
ráðgert að sýna Glerbrot (Broken
Glass) eftir hann þar.
Prófessor í samtímaleiklist
Arthur Miller er nú prófessor í
samtímaleiklist í háskólanum í Ox-
ford. Þessari háskólastöðu var kom-
ið á fót fyrir nokkrum árum af
söngleikjagúrúnum Cameron
Mackintosh, sem hefur m.a. staðið
að baki uppsetningum á Cats, Song
and Dance, Óperudraugnum (The
Phantom of the Opera), Miss Saig-
on og Vesalingunum (Les Miséra-
bles) víða um heim. Greinarhöfundi
gafst tækifæri til að hlýða á Arthur
Miller einn eftirmiðdag fyrr í sumar
og spyrja hann spurninga ásamt
öðrum nemendum háskólans.
Miller er í nýtísku skóm, góðleg-
ur sólbrenndur roskinn maður með
gleraugu. „Spyrjið mig um það sem
ykkur þóknast!" er fyrsta yfirlýs-
ingin frá honum. En nemendurnir
taka hlutverk sitt alvarlega og allar
spurningar eru af alvarlegu tagi.
Engum dettur t.d. í hug -að minn-
ast á Marilyn Monroe.
Endalok stóru leikhúsanna
Miller verður tíðrætt um stöðu
leikhúsanna í Bandaríkjunum og
Bretlandi í dag og hvernig breyttar
aðstæður hafa áhrif á leikritun.
Hann bendir á að saga leikritunar
fyrir stóru sviðin í þessum tveimur
löndum sé senn á enda. Það hafi
verið sögulegar forsendur fyrir því
að hin risastóru leikhús á Broadway
í New York og í West End í Lond-
on voru byggð á síðustu öld og
fyrri hluta þessarar. Ástæðan var
sú að í stórborgum Vesturlanda upp
úr miðri síðustu öld var orðin til
stétt manna sem háfði frítíma og
fé til að eyða tómstundum sínum í
leikhúsum. Þessi tími er nú liðinn
og efnahagslegar forsendur fyrir
rekstri leikhúsa af þessari stærð
sem sýna leikrit eru brostnar.
„Á síðasta ári var aðeins eitt
venjulegt leikrit á fjölunum í Broad-
way. Jafnvel uppfærslan á Englum
í Ameríku sem fékk mjög góða
dóma þar í landi og fjallaði um
kynlíf og trúmál — sem draga alltaf
að áhorfendur - náði ekki inn fyrir
kostnaði áður en hætta varð sýn-
ingum. Hefðbundin leikrit geta að-
eins lifað áfram í minni húsum og
stóru húsin reyna flest að setja á
svið söngleiki, sem hægt er að krefj-
ast hærra miðaverðs fyrir og draga
að fleiri áhorfendur. Eg dreg mjög
í efa að / deiglunni yrði sett upp
nú á tímum ef það yrði boðið ein-
hverju leikhúsanna við Broadway
sem nýtt leikrit. Það er of mann-
margt.“
Breyttar forsendur
á minni sviðum
í þessum litlu leikhúsum eru
áhorfendur mun nær leiksviðinu en
í stærra leikrými sem kallar aftur
á raunsæislegri leik. Leikritin geta
verið mun flóknari að uppbyggingu
þar sem efnið skilar sér betur til
áhorfenda, en þau verða að hafa
færri persónur.
Auðvitað hefur þetta áhrif á
hvemig leikrit eru skrifuð. Þegar
mannmörgu leikritin eru horfin get-
ur verið mun erfiðara að sýna leik-
rit sem fjalla um mikilvæg félagsleg
umræðuefni. Áður vom leikrit reynd
úti í smáborgunum í Nýja-Englandi
og víðar áður en þau voru færð á
stóru sviðin í Broadway. Þá gafst
leikskáldinu tækifæri til að breyta
og bæta og umskrifa leikritið þann-
ig að það næði sem mesturn áhrif-
um. Nú er þetta liðin tíð; leikhúsin
eru í svo miklum vanda.“
- Hvaða áhrif hefði það ef leik-
húsið liði undir lok?
„Það mun ekki deyja, en atvinnu-
leikhúsin eru öll að draga saman
seglin hvað uppsetningu á leikritum
varðar. Minna sýningarrými, fleiri
ódýrari uppsetningar. í staðinn öðl-
umst við meiri nálægð við áhorfend-
ur. Auðvitað þýðir þetta að stórleik-
urum eins og Laurence Olivier mun
fækka í stéttinni. Þetta mun gerast
í leikhúsum af öllum stærðum og
gerðum. En stóru leikhúsin eiga
enga framtíð fyrir sér hvað upp-
setningar á leikritum varðar. Við
verðum að vona að ríkisstyrktu leik-
húsin í Bretlandi starfi af fullum
krafti hér eftir sem hingað til.“
Enginn veldi að
verða leikskáld nú
- Myndir þú velja að verða leik-
skáld ef þú værir að hefja ferilinn
núna?
„Enginn nútímarithöfundur með
vit í kollinum ætlar sér að starfa
eingöngu að leikritun. Þegar ég hóf
að skrifa voru margir atvinnuhöf-
undar sem skrifuðu bara fyrir leik-
hús. Ef ég væri að hefja ferilinn
núna mýndi ég kannski frekar
skrifa kvikmyndahandrit. Ég myndi
aldrei skrifa fyrir sjónvarp. Sjón-
varpið er skör lægra og þeir sem
þar ráða kæra sig kollótta um list-
ræn sjónarmið."
Miller er því næst spurður hvort
hann ímyndi sér persónur og að-
stæður eins og þær séu í raunveru-
leikanum eða á sviði. þegar hann
semur leikrit. „Ég lít á það sem
skáldskap sem þú ímyndar þér að
eigi sér stað í raun og veru. Stund-
um ímynda ég mér atriðin á sviði.
En svo dæmi sé tekið af Sölumaður
deyr þá varð ég að hugsa mér að
atburðirnir ættu sér stað í raun-
verulegu húsi vegna þess hve flókið
er að setja það á svið. Ég varð hissa
á þeim lausnum sem hönnuður
sviðsmyndarinnar fann þegar leik-
ritið var fyrst sett upp. Eg hefði
ekki getað leyst vandamálin við
sviðsetninguna sjálfur."
- Hvenær gerist leikritið, hvaða
ár?
„Nú á dögum. En þar sem synirn-
ir tveir hafa tekið þátt í stríði þá
verður leikritið að gerast eftir að
því er lokið. Hvaða stríði verður'
leikstjórinn að ákveða.“
Fyrirmæli leikskáldsins
- Þú skrifar mjög nákvæmar
sviðslýsingar í leikritum þínum.
Ætlast þú til að leikstjórar og hönn-
uðir fari nákvæmlega eftir þessum
fyrirmælum?
„Nei ég ætlast til að þeir velji úr
það sem kemur þeim að notum.
Tíska og viðhorf breytast með árun-
um, það er ekki hægt að ætlast til
að leikritin verði alltaf sett eins
upp.“
- Nú er nýlokið sýningum á Horft
af brúnni í London. Hafði leikstjór-
inn, Alan Ayckbourn, samráð við
þig við uppsetningu leikritsins?
„Nei, ekki sérstaklega. Ég var
mjög ánægður með uppfærsluna
og leikstjórn hans var frábær.
Frænka hans fór með hann á sýn-
ingu á þessu leikriti þegar hann var
fimmtán ára og hann ákvað þá að
helga líf sitt leikhúsinu."
- Þú fagnar mismunandi túlkun
á verkum þínum. Að hve miklu leyti
skrifar þú fyrir sjálfan þig og að
hve miklu leyti fyrir áhorfendur?
„Leikritin eru um eitthvað. sem
ég vil koma til skila. Tjáskipti eru
mér mjög mikilvæg. Ég veit ekki
um neinn sem skrifar bara fyrir
sjálfan sig - a.m.k. ekki leikrit.
Leikrit eru munnleg tjáskipti
manna í millum. Án þeirra er það
ekki eiginlegt Ieikrit.“
Kvikmyndun frægasta
leikritsins
- Þú ert nú að vinna að kvik-
myndahandriti að / deiglunni. Getur
þú sagt okkur eitthvað frá henni?
Hvenær býstu t.d. við að myndin
verði frumsýnd?
„Eftir tæpt ár. Tökur hefjast 8.
október og þeim lýkur fyrir lok
nóvember. Það er auðvelt að snúa
/ deiglunni úr leikriti í kvikmynda-
handrit vegna þess að sagan er
mjög viðburðarík. Við höfum líka
fengið góða leikara til að leika aðal-
hlutverkin. Daniel Day Lewis leikur
John Proctor, Emma Thompson
konu hans og Wynona Rider stúlk-
una Abigail. Það er mjög gaman
að kljást aftur við þetta efni. Ég
varð mjög upprifínn af því enn á
ný vegna þess að þeim gæti tekist
að gera frábæra mynd. Það er ver-
ið að byggja heilt þorp sem upp-
tökuver.
Kvikmyndunin gefur mér mögu-
leika á að nota alla aukaleikarana
sem kór í grískum harmleik. Sem
dæmi má nefna atriðið þar sem
æðið rennur á Abigail og stallsystur
hennar. Það eina sem þær gátu
Morgunblaðið/Cherie Tong.
MILLER í nýtísku skóm, góðlegur sólbrenndur roskinn maður með gleraugu. „Spyrjið mig um það sem
ykkur þóknast!" er fyrsta yfirlýsingin frá honum.
„ENGINN nútxmarithöfundur með vit í kollinum ætlar sér að starfa
eingöngu að leikritun. Þegar ég hóf að skrifa voru margir atvinnu-
höfundar sem skrifuðu bara fyrir leikhús.“
Sú kynslóð
sem er að kom-
ast til vits og
ára núna er
fyrsta kynslóð-
in í langan tíma
sem er fátæk-
ari en kynslóð
foreldra þeirra.
Draumurinn um
húsið í úthverf-
unum, sund-
laug í garðin-
um, helgará
golfvellinum
mun ekki
rætast.“
gert á sviði var að engjast og æða
um og hræða alla upp úr skónum.
í kvikmyndinni hlaupa þær út úr
húsinu og inn í fólksfjöldann fyrir
utan og hrífa hann með sér. Það
er mun áhrifameira og segir meira
um galdrafárið og hvernig það
breiddist út.“
- I leikritinu I deiglunni er ástar-
þríhyrningurinn milli John Proctors,
konu hans og Abigail mjög mikil-
vægur og sumir fræðimenn hafa
gengið svo langt að segja að leikrit-
ið snúist um hann en ekki galdra-
réttarhöldin. Hver er þín skoðun á
þessu?
Einkamál og pólitík
„Um hvað fjallar leikritið? spyr
ég. Auðvitað er þetta einn flöturinn
á málinu. Ég breytti aldri Abigail
úr 13 árum í 15 til að komið gæti
til greina að hún og Proctor löðuð-
ust að hvort öðru. Á sautjándu öld
hefði hún sennilega þótt nær full-
orðin 13 ára, en nútímaáhorfendum
hefði þótt erfitt að kyngja þessu.“
- Er lögð meiri áhersla á þetta
samband þeirra í myndinni en í leik-
ritinu? i
- Að hve miklu leyti skrifarðu
nýjustu leikrit þín af pólitískum
ástæðum?
„Þau fyalla öðrum þræði bæði
um geðræn vandamál og meðferð
á þeim. Glerbrot (Broken Glass) er
um skilningsleysi á slíkum vanda-
málum á þeim tíma sem það gerist
(rétt fyrir seinna stríð). Það er eins
með Lé konung á heiðinni í leikriti
Shakespeares. Núna yrðu hans
vandamál greind og viðeigandi
meðferð ákveðin - þá var hann
bara vitstola. En auðvitað verður
alltaf að þjappa saman atburðarás-
inni á sviði þannig að kannski yrði
þetta ekki sýnt eins og það væri í
rauninni. Skrif eru eins og upp-
spretta. Þau eru ekki röklegur fer-
ill. Efnið streymir fram úr minning-
um, hljóðum o.s.frv. Það er ekki
auðveldlega hægt að greina það
sundur í frumeiningar sínar.
The Last Yankee fjallar um þá
hugmynd að það sé heimskulegt
að vinna fyrir sér. í því rekast á
draumur konunnar um mikil efnis-
leg gæði - sem enginn möguleiki
er raunverulega á að rætist - og
hugmyndir mannsins sem vill njóta
lífsins lífsins vegna. Sviðsverk eiga
að endurspegla hvað fólk þarf helst
að takast á við í lífi sínu á hverjum
tíma. Mörg leikrit fjalla um drauma
sem rætast ekki og þetta á betur
við nú en oft áður.
Sú kynslóð sem er að komast til
vits og ára núna er fyrsta kynslóð-
in í langan tíma sem er fátækari
en kynslóð foreldra þeirra. Draum-
urinn um húsið i úthverfunum,
sundlaug í garðinum, helgar á golf-
vellinum o.s.frv. mun ekki rætast.
Pólitíski þátturinn í leikritinu snýst
þannig um tálsýn sem var einu sinni
raunveruleiki. Það er um hvernig
persónulegar sálarflækjur koma
utanaðkomandi fyrir sjónir.
Öll stórvirki bókmenntanna fjalla
um vald, jafnt grískir harmleikir
sem Shakespeare og samtíðarmenn
hans. Tíðarandinn brýtur manninn
annaðhvort niður eða byggir upp.
Ef valdið er ekki umfjöllunarefni
þitt, geturðu skrifað um geðflækjur
- sem er ekki mikið yrkisefni í
sjálfu sér.
„Nei, þetta er allt á svipuðum
nótum.“
- Er gerð kvikmyndar eftir /
deiglunni ekki sérstaklega tímabær
núna þegar öfgafullir hægrisinnar
eru að sækja í sig veðrið?
„Ég held að það sé ekki hægt
að bera saman aðstæður nú og
McCarthy-tímabilið. Það er regin-
munur þar á. Við eigum ekki í höggi
við dularfulla útlenda útsendara,
raunverulega eða ímyndaða. Eng-
inn leggur trúnað á slíkt lengur.
Hægrisinnarnir verða nú að spinna
upp sögur um Sameinuðu þjóðirn-
ar, gyðinga eða frímúrara."
Nýjustu leikritin
Poppstjörnur fortíðar
Geldingar nutu gríðarlegra vinsælda 1
Evrópu fyrr á öldum og heilla menn
enn þann dag í dag, ekki síst
kvikmyndagerðarmenn, rithöfunda
og tónlistarmenn
STEFANO Dionisi í lilutverki Farinellis í samnefndri kvikmynd.
HÁ OG ójarðnesk rödd geld-
ingsins heillaði óperugesti
á 18. öld og virðist enn
þann dag í dag höfða á
einhvern dularfullan hátt til rithöf-
unda, kvikmyndagerðarmanna og tón-
skálda. Nýlega komu út á ensku tvær
skáldsögur um geldinga, „Intimacy"
eftir Julian Rathbone og „Domino“
eftir Ross King og í haust, verður
frumsýnd kvikmyndin „Farinelli",
sem heitir eftir aðalsöguhetj-
unni, geldingi sem var uppi
á 18. öld. Þegar hefur
verið gefinn út geisla-
diskur með tónlist-
inni úr myndinni og
hefur hann unnið
til fjölda verð-
launa, m.a. hinna
bandarísku Gold-
en Globe.
Söngstjórar í
Sixtusarkapell-
unni í Róm létu
vana unga drengi
til að þeir héldu
hárri söngrödd
sinni þar sem kirkj-
unnar menn vildu
ekki að konur syngju
í kirkjum. Að því er
segir í The Independ-
ent var það ekki fyrr
en árið 1870 sem
þessari iðju var hætt.
Kirkjan var í orði
kveðnu andvíg því að drengir væru
vanaðir en hafði þó ekkert á móti því
að ráða söngvara sem orðið höfðu
fyrir „slysi“ í bamæsku.
Er geldingar voru uppi á sitt besta,
frá árunum 1650 - 1790, voru geld-
ingar stórstjörnur óperunnar og áttu
stóran þátt í þróun þessa listforms.
Rétt eins og tenórarnir þrír, nutu þrír
geldingar gríðarlegra vinsælda undir
lok 18. aldar; þeir Rubinelli, Pachie-
rotti og Marchesi, sem voru einna
þekktustu tónlistarmenn í Lundúnum.
Síðasti geldingurinn sem eitthvað
kvað að, Alessandro Moeschi, lést árið
1922, flestum gleymdur. Söngur hans
var tekinn upp á vaxrúllu árið 1904
(er nú fáanlegur á geisladiski) og er
það eina upptakan sem vitað er um
með söng geldings. Röddin minnir
helst á ungan dreng en er þó marg-
falt kraftmeiri og greinilega býr mik-
il lífsreynsla að baki. Blaðamaður The
Independent segir ekki laust við að
menn fái hroll þegar þeir heyri geld-
ingasöng en að hann sé engu að síður
ægifagur. Nú á dögum syngja konur
jafnan þau hlutverk sem geldingum
voru áður ætluð, svo sem hlutverk
Júlíusar Sesars í samnefndri óperu
Hándels. Menn verða hins vegar að
láta ímyndunaraflið nægja, vilji þeir
vita hvernig hlutverkið hljómaði í upp-
runalegri uppfærslu.
Lengú lifi hnífurinn
í kvikmyndinni um Farinelli syngur
geldingurinn eins háa tóna og honum
er mögulegt og konurnar á meðal
áhorfenda falla í yfírlið, segjast
hafa upplifíð tónlistarlega
fullnægingu. Frægir
geldingar voru eltir á
röndum af æstum
aðdáendum sem
hrópuðu „Eviva il
coltello" (Lengi lifí
hnífurinn). Marg-
ar konur löðuðust
að geldingum,
þeir voru nokkurs
konar poppstjöm-
ur þessa tíma.
Bee Gees-söng-
flokkurinn og
Michael Jackson
eru „geldingar“ nú-
tímans, sá síðar-
nefndi, barnastjama,
söngvari með sér-
kennilega háa rödd,
blanda úr bami og full-
orðnum manni, karli
og konu. Hann er vel-
lauðugt „fyrirbæri“
sem vekur jafnt aðdáun sem andúð og
fyrirlitningu.
Kynferðisleg-ur útlagi
Útskúfun og getuleysi geldinganna
hafa heillað tvö samkynhneigð tón-
skáld, þá Gerald Barry og Nick Blo-
omfield. Þrátt fyrir að sumir geldingar
hafi átt í kynferðislegu sambandi við
konur og jafnvel gifst, lítur Bloom-
fíeld svo á að geldingin sé tákn fyrir
hinn „kynferðislega útlaga“. Barry
hefur einnig heillast af geldingum og
er ópera hans „The Intelligent Park“
(Gáfugarðurinn) sem frumflutt var
síðasta áratug, byggð á ævi geldings-
ins Tenduccis. Þá er ópera Bloomfields
og Neil Bartletts, „Sarrasine", byggð
á sögu eftir Balzac um franskan
myndhöggvara sem varð ástfanginn
af geldingi, sannfærður um að hann
væri kona.
Sjálfur Casanova hreifst mjög af
geldingi en komst svo að því að „hann“
reyndist vera „hún“. Það veltir upp
spurningunni um það hversu margir
geldingar vom ekki það sem þeir sýnd-
ust, hvort einhveijar konur hafí leynst
þar á meðal.
Rithöfundurinn Anne Rice heillaðist
af sorgarsögu geldingsins Farinellis
og skrifaði um hann bókina „Cry to
Heaven". Þá kemur geldingur fyrir í
bók Kingsley Amis, „The Alteration",
sem kom út árið 1976.
4.000 vanaðir á ári
Sagt var að því fyrr sem drengir
væru vanaðir, því hærri yrði röddin
og því fóru flestir undir hnífinn um
10 ára aldurinn. Charles Burney ferð-
aðist um Ítalíu á seinni hluta 18. ald-
ar til að kynna sér málið en leynd
hvíldi yfír því, enda tæpast um löglega
iðju að ræða. Hann komst að því að
í Napólí vom rakarastofur sem buðu
upp á slíka aðgerð.
Talið er að um 4.000 drengir hafi
verið geltir ár hvert á 18. öld. Flestir
voru frá fátækum heimilum sem von-
uðust til að verða sér úti um fé með
þessu móti. Fæstir bjuggu hins vegar
yfír raunverulegum sönghæfileikum
og þó að mikið hafí verið fjallað um
stórkostlega söngvara úr hópi geld-
inganná, umlykur þögnin þá sem ekki
áttu aðra framtíð fyrir sér en að vinna
á ökmnum eða við aðra erfiðisvinnu.
Þeir drengir sem bjuggu yfír mikl-
um sönghæfíleikum, vom settir í langt
og strangt söngnám og hófu söngferil-
inn að jafnaði 18 ára. Þeir bestu gátu
gert sér vonir um að verða ríkir menn
og umgangast aðalinn. Dæmi um það
er Farinelli, sem var innundir hjá
spænsku hirðinni, en áhrifum hans á
hirðina hefur verið líkt við Raspútín
hjá rússnesku keisarafjölskyldunni.
Dreiigiriiir enn betri
Ekki hafa allir tónlistarmenn trú á
því að raddir geldinganna hafi verið
eins góðar og af er látið. Einn þeirra
er Martin Neary, kórstjórinn í West-
minister, en hann telur að þær hafí
aldrei getað orðið eins góðar og tær-
ustu drengjaraddir áður en þeir fara
í mútur. Telur Neary að geldingarnir
hafí búið yfir kraftinum en ekki miklu
raddsviði. Með nútímaþjálfun sé
drengjarödd miklu betra hljóðfæri en
á tímum geldinganna.
SAMTÍMAMYND af
geldingnum Farinelli
sem uppi var á 18. öld.
Málverk er flötur
alsettur litum
MUNIÐ að málverk - þ.e.
áður en það tekur á sig
mynd hests, nakinnar konu
eða stuttrar frásagnar - er í eðli
sínu flötur alsettur litum með tiltek-
inni skipan.“ Þannig hljómar skil-
greining franska listmálarans og
grafíklistamannsins, Denis Maurice
(1870-1943), á málverki en nýlega
var oþnuð sýning á málverkum hans
í Van Gogh-safninu í Amsterdam.
Maurice var einn af stofnendum
listamannasamtakanna Nabis árið
1888 og skrifaði stefnuskrá þeirra.
í gegnum samtökin kynntist hann
fljótlega frönsku symbolistunum,
s.s. Verlaine, Mallarmé, Gide og
Debussy en verk þeirra mynd-
skreytti hann. Hann var virkur rit-
höfundur einnig og var einn af
frammámönnum leikhúslistarinnar
sem kennd hefur verið við framúr-
stefnu.
Denis Maurice stuðlaði að endur-
vakningu í trúarlegri skreytilist á
fyrri hluta tuttugustu aldar með list-
sköpun sinni.
Sýningin í Van Gogh-safninu
stendur til 17. september næstkom-
andi.
Tvær systiir eftir Denis Maurice frá 1891.