Morgunblaðið - 16.12.1995, Blaðsíða 3

MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 16. DESEMBER 1995 B 3
Þegar
stjaman
snýtti rauðu
Eitt nafntogaðasta leikrit aldarinnar, Spor-
vagninn Gimd eftir Tennessee Williams, sem
fært verður upp hjá Leikfélagi Akureyrar
um jólin, féll í frjóa jörð þegar það var frum-
sýnt á Broadway árið 1947. Orri Páll Orm-
arsson rifjar upp þessa fyrstu uppfærslu,
þar sem Jessica Tandy og Marlon Brando
voru í aðalhlutverkum.
MARLON Brando og Jessica Tandy í hlutverkum sínum sem
Blanche DuBois og Stanley Kowalski í Sporvagninum Girnd á
Broadway árið 1947. Voru þau bæði á rangri hillu?
„Með Sporvagninum Girnd
höfðum við í höndunum eitt
best skrifaða leikrit sem
fært hefur verið upp.“
TENNESSEE Williams
hafði þegar haslað sér
völl sem leikritaskáld
þegar hann lauk við
Sporvagninn Girnd árið 1947 og
tók Broadway verkið, sem upphaf-
lega var kallað Pókerkvöldið, um-
svifalaust upp á sína arma. Hinum
umdeilda en snjalla Elia Kazan var
falið að leikstýra og annað aðal-
hlutverkið, Blanche DuBois, féll
skrautfjöðrinni Jessicu Tandy í
skaut. Það stóð hins vegar í fram-
leiðendunum að velja leikara í hitt
aðalhlutverkið, Stanley Kowalski.
John Garfield og Burt Lancaster
voru efstir á blaði en gengu báðir
úr skaftinu. Einhver stakk þá upp
á liðlega tvítugum sveitapilti frá
Nebraska, Marlon Brando að
nafni, sem hafði getið sér gott orð
í nokkrum hlutverkum á Broad-
way. Framleiðendurnir tóku þeirri
hugmynd fálega en Brando fór
engu að síður á puttanum að finna
Williams í sumarhúsi hans á
Þorskhöfða.
Seint og um síðir komst leikar-
inn ungi á leiðarenda og tók Will-
iams honum vel. Ræddust þeir við
um hríð, Brando leiklas nokkur
atriði og gerði við klósettskálina
í bústaðnum. Hann var ráðinn.
Eftir kynnin ritaði Williams
umboðsmanni sínum bréf: „Þú
getur ekki gert þér í hugarlund
hvílíkur léttir það er að fá Stanley
sendan af himnum ofan í líki Bran-
dos. Það hafði ekki hvarflað að
mér hversu mikið gildi það getur
gefið verkinu að velja kornungan
leikara í þetta hlutverk. Stanley
verður þannig persónugervingur
harðgeðja og ruddalegrar æsku
fremur en illkvittinn eldri mað-
ur...
Ný vídd opnaðist við lestur
Brándos, sem var sá langbesti sem
ég hef nokkru sinni heyrt. Hann
virtist þegar hafa skapað heil-
steypta persónu, ekki ósvipaða
ungu hermönnunum sem sneru
heim úr stríðinu. Garfield hefði
aldrei getað lagt jafnmikið af
mörkum og auk þess að vera afar
hæfileikaríkur leikari er hann
[Brando] að minnsta kosti jafnað-
laðandi og Burt Lancaster."
Andstæða Stanleys
Sporvagninn Girnd var frum-
sýndur í Ethel Barrymore-leikhús-
inu í New York 3. desember 1947.
Hældu gagnrýnendur verkinu,
leikurunum og aðstandendum öll-
um á hvert reipi. Tennessee Will-
iams var á hátindi ferils síns.
Sagt hefur verið að Brando
hafi ekki átt í erfiðleikum með að
draga upp sannferðuga mynd af
Stanley, þar sem hann hafi í raun
verið að leika sjálfan sig. Marlon
Brando hafi verið Stanley Kow-
alski. Leikarinn tekur í annan
streng. „Ég hef hitt nokkra Stan-
ley Kowalski á ævinni — þrek-
vaxnar, þvoglumæltar, árásar-
gjarnar skepnur sem efast aldrei
um eigið ágæti og sinna einungis
eigin þörfum," segir hann í ævi-
minningum sínum. „Þeir voru ekki
ég. Við Stanley Kowalski vorum
andstæður: Ég viðkvæmur að
eðlisfari en hann gróflyndur —
maður með dýrslega eðlishvöt og
hugsæi.
Síðar á ferlinum vann ég mikla
heimildavinnu áður en ég tókst
hlutverk á hendur en ekki í þetta
skipti. Stanley var þverskurður
hugarflugs míns, byggður á hand-
ritinu. Ég skóp hann í gegnum orð
Tennessees."
Stanley Kowalski er einhver
eftirminnilegasta en um leið um-
deildasta persóna leikbókmennt-
anna á þessari öld. Þar á Marlon
Brando stóran hlut að máli. Leik-
arinn kveðst engu að síður aldrei
hafa verið sáttur við frammistöðu
sína. „Að mínu mati skrifaði gagn-
rýnandi sem sagði að ég hefði
verið rangur maður í hlutverkið
besta leikdóminn."
Jessica Tandy fær áþekka um-
sögn í æviminningum leikarans.
„Jessica er [var] mjög góð leik-
kona en að mínu mati var hún
aldrei trúverðug sem Blanche. Mér
fannst hún hvorki hafa fágunina
og kvenleikann sem hlutverkið
krafðist né viðkvæmnina sem
Tennessee setti sér fyrir sjónir.
Að hans mati var Blanche DuBois
tær, mild og brothætt — væng-
brotið fiðrildi en Stanley fulltrúi
hinnar dökku hliðar mannsins.“
Fyrirlitning í svipnum
Brando segir að Stanley hafi,
fyrir þessar sakir, oft og tíðum
fengið meiri samúð áhorfenda en
Williams hafi ætlast til. „Blanche
verður í lokin að hafa öðlast skiln-
ing og samúð áhorfenda,“ sagði
höfundurinn einhveiju sinni við
Kazan leikstjóra.
Eitt af því sem kom aðstandend-
um Sporvagnsins spanskt fyrir
sjónir á Broadway var að áhorf-
endur hlógu annað veifið að Stan-
ley á sýningum. Fyrir vikið varð
Blanche á köflum álkuleg, sem var
þvert á vilja Williams.
„Ég reyndi ekki að gera Stanley
fyndinn," segir Brando. „Fólk hló
bara. Jessiea þoldi þetta ekki og
bað Gadg [Kazan] að kippa þessu
í liðinn. Það gerði hann aldrei og
ég greindi fyrirlitningu í svip henn-
ar í hvert sinn sem áhorfendur
hlógu að mér. Henni var virkilega
í nöp við mig vegna þessa.“
Þegar Sporvagninn var kvik-
myndaður nokkrum árum síðar fór
Vivien Leigh með aðalhlutverkið á
móti Brando. Myndin var að hans
mati betri en sýningin á Broadway
enda Leigh, sem leikið hafði
Blanche á sviði í London, sniðin í
hlutverkið. „Að mörgu leyti var
hún Blanche. Hún var eftirminni-
lega fögur, ein af gyðjum hvíta
tjaldsins, en jafnframt berskjöld-
uð. Líf hennar var um margt líkt
lífi Blanche."
Sporvagninn Girnd gekk sleitu-
laust í tvö ár á Broadway. Brando
minnist þess að gífurlegt andlegt
álag hafí fylgt hlutverki Stanleys.
Hann hafi þurft að æpa, gráta,
bijóta diska, mölva húsgögn, beija
í veggi og upplifa sömu sársauka-
fullu tilfinningarnar kvöld eftir
kvöld, auk þess að miðla þeim til
áhorfenda.
„Þetta var strembið, ekki síst
þar sem ég vissi um leið og ég
yfirgaf sviðið, eftir að hafa fengið
útrás fyrir þessar tilfínningar, að
ég þurfti að endurtaka leikinn
nokkrum kiukkustundum síðar.
Ég var hins vegar mikill keppnis-
maður og var staðráðinn í að
standa mig sem Stanley Kow-
alski. Ég vildi skara framúr og
verða bestur, þannig að ég kostaði
kapps um að gera mitt besta
hveiju sinni.“
Snýtti rauðu
Brando hefur sjaldan farið
troðnar slóðir, hvorki innan sviðs
né utan. Meðan sýningar á Spor-
vagninum stóðu sem hæst festi
hann kaup á boxhönskum og skor-
aði sviðsmenn og aðra tiltæka
menn á hólm til að stytta sér
stundir milli atriða. „Ég gerði mér
lengi þá grillu að ég væri harð-
jaxl.“
Kvöld eitt kárnaði hins vegar
gamanið þegar sviðsmaður nokkur
— rumur sem Brando hafði æst
til átaka — nefbraut hann með
bylmingshöggi. Snýtti stjarnan
rauðu og var ófrýnileg ásýndum.
Nú voru góð ráð dýr enda átti hún
að fara á svið innan fárra mínútna.
En örlögin voru á bandi Brand-
os. í leikritinu verður Stella, eig-
inkona Stanleys, léttari og í um-
ræddu atriði kemur hann heim
eftir að hafa lyft sér upp í tilefni
dagsins. Alblóðugur lauk Brando
leikritinu eins og ekkert hefði í
skorist.
„Áhorfendur gerðu sér enga
grein fyrir hvað hafði gerst; senni-
lega hafa þeir haldið að ég [Stan-
ley] hefði lent í áflogum þegar ég
var að halda upp á bamsburðinn
og að blóðið væri hluti af gervinu."
Að sýningu lokinni var hins vegar
ekið sem leið lá með Brando á
sjúkrahús, þar sem hann dvaldist
í viku. Jessicu Tandy var ekki
skemmt.
Brando ber þrátt fyrir allt mik-
ið lof á leikritið og segir að viðtök-
urnar hafí ekki komið sér á óvart.
„Með Sporvagninum Girnd höfð-
um við í höndunum eitt best skrif-
aða leikrit sem fært hefur verið
upp. Okkur gat ekki orðið á í
messunni."
Skömmu eftir að sýningum á
Sporvagninum lauk sagði Brando
skilið við Broadway og sneri sér
að kvikmyndaleik. „Sagt hefur ver-
ið að Hollywood hafí keypt mig.
Að sumu leyti er það rétt en ég
vissi upp á hár hvað ég var að
gera. Eg hef aldrei borið virðingu
fyrir Hollywood sem stendur fyrir
aurasýki, gervimennsku, græðgi,
tilfinningaleysi og smekkleysi.
Kvikmyndaleikarar þurfa hins veg-
ar einungis að vinna í þijá mánuði
á ári. Það gefst því nægur tími til
að sinna hugðarefnum sínum.“
SÍÐUSTU vikuna fyrir jól held-
ur kammerhópurinn Camer-
arctica sína árlegu aðventutón-
leika með tónlist eftir Wolf-
gang Amadeus Mozart. Leikið
verður í kirkjum á höfuðborg-
arsvæðinu og að þessu sinni
verða tónleikarnir fimm talsins;
í Fella- og Ilólakirkju mánu-
daginn 18. desember, Hafnar-
fjarðarkirkju þriðjudaginn 19.
desember, Kópavogskirkju
miðvikudaginn 20. desember,
Árbæjarkirkju fimmtudaginn
21. desember og í Dómkirkj-
unni í Reykjavík föstudaginn
22. desember. Tónleikarnir
hefjast kl. 21.
Camerarctica skipa þau Ár-
Mozart við
kertaljós
mann Helgason klarinettuleik-
ari, Hallfríður Ólafsdóttir
flautuleikari, Hildigunnur Hall-
dórsdóttir og Sigurlaug Eð-
valdsdóttir fiðluleikarar, Guð-
mundur Kristmundsson víólu-
leikari og Sigurður Halldórs-
son, sellóleikari. Þau hafa leik-
ið undir nafninu Camerarctica
síðastliðin þijú ár, eða frá því
að þau sneru heiin að fram-
haldsnámi loknu. Þess má einn-
ig geta að á næstu dögum er
væntanlegur geisladiskur með
leik þeirra á verkum eftir Moz-
art.
Verkin sem hópurinn liefur
valið að þessu sinni eru frá ólík-
um tímum í lífi Mozarts en þau
eru: Kvintett fyrir klarinettu
og strengi Kv 581, Kvartett
fyrir flautu og strengi í D-dúr
Kv 285, og Divertimento nr. 3,
Kv 138 fyrir strengjakvartett.
í lokin verður að venju leikinn
jólasálmurinn „í dag er glatt í
döprum hjörtum“ sem er úr
Töfraflautu Mozai-ts.
Aðgangur að tónleikunum er
ókeypis fyrir börn og veittur
er afsláttur fyrir nemendur.
KAMMERHÓPURINN Camerarctica.