Morgunblaðið - 24.02.1996, Qupperneq 4

4 D LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 1996
MORGUNBLAÐIÐ
MORGUNBLAÐIÐ
LAUGARDAGUR 24. FEBRÚAR 1996 D 5
AÐALSMAÐURINN Don Giovanni í útgáfu söngvarans Stefans Axelssons er lífsþreyttur nautnasegg'-
ur, gjörsneyddur tilfinningasemi og lifir fyrir líðandi stund.
Stokkhólmskt leikhúslíf
Don Giovanni fyrir
lengra komna og Svejk
fyrir hvern sem er
SVEJK er leikinn með hrífandi innileik af Johan Storgárd.
Stokkhólmsbúar hafa
heilar tvær óperur og
Folkoperan þeirra minnir
á íslensku óperuna eins
og hún gerist best. En
leikhúslífíð auðgast enn
af tíðum gestaleikjum, í
þetta skiptið Finna, sem
afreka hvert snilldar-
verkið á fætur öðru, eins
og Sigrún Davíðsdóttir
sá um daginn.
AUK stórrar og veglegrar ríkis-
óperu eiga Stokkhólmsbúar sér
fima gott óperuhús á minni skala,
nefniiega Folkoperan. Húsið er gam-
alt kvikmyndahús, sem minnir á þið
vitið hvað ... nema að það er stærra.
A Folkoperan tíðkast engir stælar
með að sækja stórstjörnur að, heldur
er fastur söngvarahópur í húsinu,
ungur og frísklegur, sem er einfald-
lega stórgóður. Sýningarnar verða
líka eftir því og má ég margfalt held-
ur biðja um að sjá óperu eins og Don
Giovanni hans Mozarts í litlu húsi
með góðum en óþekktum söngvurum,
sem tekst að skapa sterkan heildar-
svip í þessari kammeróperu, heldur
en á óravíddasviði með syngjandi far-
fuglunum, sama hve frægir þeir
eru ...
Leikstjórinn er Svíinn Peter Storm-
are, sem hefur leikið hjá Ingmar
Bergman, en leikstýrir nú heima og
heiman og þannig var uppsetning
hans á Don Giovanni áður sýnd á
Glimmerglass Opera í New York. Þar
mun hann á næstunni leikstýra A1
Pacino í Föðurnum eftir Strindberg.
I sviðssetningu hans verður sagan að
segja sig sjálf, að mestu án hjálpar
frá sviðsmyndum. Hljómsveitin spilar
í unaðslegum og meitluðum Mozartst-
íl undir stjórn Kerstin Nerbe. Það eru
annars ekki margar konur sem leggja
fyrir sig hljómsveitarstjórn, en þeim
fjölgar þó. Og það er stórsnjallt að
hljómsveitin situr aðeins lægra en
sviðið, bak við sviðið og ekki fyrir
framan. Eftir þessa reynslu þá skil
ég ekki af hveiju þessi hátturinn er
ekki hafður á oftar. Svo vel verkar
hann.
Aðalsmaðurinn Don Giovanni í út-
gáfu Stormare og söngvarans Stefans
Axelssons er lífsþreyttur nautnasegg-
ur, gjörsneyddur tilfinningasemi og
lifir fyrir líðandi stund. Svo lífsþreytt-
ur að hann er oftast á ferðinni í
hægindastól á hjólum, sem Leporello,
í túlkun Johan Schinklers, ýtir á und-
an sér. Það er enginn rómans yfir
Don Giovanni frekar en tónlistinni og
því gengur túlkunin skemmtilega
upp. Hann minnir reyndar á teiknar-
ann í kvikmynd Peter Greenaways,
The Draughtsman’s Contract, og
þessi spillti hnignunarandi á vel við.
Sviðsmyndin er að mestu einstaka
lausir hlutir, en á þunn tjöld í kringum
sviðið er á stundum varpað skugga-
myndum eftir því sem við á. En þessi
sparsemi gerir að verkum að sagan
verður varla ýkja skýr fyrir þann sem
ekki þekkir hana og gerir sér ekki
grein fyrir skiptunum á milli staða,
en fyrir þá sem kunna söguna eða
geta leitt hana hjá sér er sýningin
firna falleg ásýndar. Þannig gæti atr-
iðið í kirkjugarðinum, þegar þeir Don
Giovanni og Leporello raska grafarr-
ónni, orðið torskilið. En fyrir þann
sem þekkir söguna gerir þetta ekkert
til og maður nýtur í botn hve þetta
er allt glæsilegt á að líta. í takt við
þennan einfaldleika er lokasenan ekk-
ert annað en Don Giovanni sem situr
að snæðingj. ekki einu sinni við borð
og afturgangan er aðeins röddin.
Ekkert vélmenni, sem keyrir yfir svið-
ið þrungið hefndarþorsta og engir
helvítislogar gleypa Don Giovanni í
lokin, heldur andast hann bara og
fellur á sviðið. Þaðan fylgir leiðarandi
sýningarinnar, barn í fötum frá dög-
um Mozarts, undrandi Don Giovanni
í kringum þau hin, sem syngja loka-
sönginn. Sýningar Folkoperan eru oft
mjög rómaðar, ekki síst fyrir hugvits-
samlegar sviðssetningar og einvalaiið
söngvara. Þeir sem vilja kynna sér
verkefnin geta gert það af netinu,
http://www.folkoperan.se, auk þess
sem hægt er að fara þaðan inn á
netföng óperuhúsa um allan heim.
Finnskt og frábært
Eftir að hafa á ævi minni séð fimm
leiksýningar frá Finnlandi, sem allar
hafa verið hver annarri betri þá get
ég ekki annað en ályktað sem svo
að finnskt leikhús standi á sérlegu
hástigi. Sýning hins tíu ára leikhúss,
Teater Virus, á leikgerð sinni á Góða
dátanum Svejk er engin undantekn-
ing. Þeir leika af þessari ákefð og
áfergju sem gert hefur verið í öðrum
finnskum sýningum, sem ég hef séð,
af hreinni leikgleði og ótrúlegri ögun.
Og algjör nautn er að sjá hvílík hug-
myndaauðgi einkennir sviðssetning-
una. Hópurinn fæst við ný verk, en
tekst einnig á við sígildinga eins og
Shakespeare. Heimahúsið er fyrrum
vatnshreinsistöð í Helsinki, en á
sumrin leika þau rétt fyrir utan Hels-
inki.
Svejk, leikinn af hrífandi innileik
af Johan Storgárd, hittir marga fyrir
á ferð sinni, svo sjö leikarar fara með
43 hlutverk og fara hreint á kostum.
Inni á milli eru skemmtileg söngatriði
og einnig söngurinn liggur vel við
leikurunum. Ráð mitt til leikhúsunn-
enda er að það borgi sig alltaf að
fara á finnskt leikhús, þegar færi
gefst, líka þótt maður skilji ekki
málið. Það var reyndar ekki vandi
hjá Virus, því þau léku á sænsku.
+
Jón Bergmann Kjartansson Morgunbiaðið/Ámi Sæberg
í LJÓSASKIPTUNUM
JÓN BERGMANN Kjartansson
opnar sýningu á málverkum í
Gallerí Greip í dag kl. 17. Jón hefur
nýlega lokið námi frá myndlistar-
skóla í Hollandi og er þetta fyrsta
einkasýning hans hér á landi. Hann
ritar inngang í sýningarskrá sem
fylgir sýningunni og þar talar hann
um málverkið, og hvernig hann nálg-
ast það, á eftirfarandi hátt m.a.:
„Það að málverkið í dag sé í sjálfu
sér ófrumlegt þykir mér vera ástæða
til þess að ganga út frá því sem sjálf-
sögðu fyrirbæri, líkt og þegar ég
tala fylgir því ekki kvöð að búa til
ný orð. Mér þykir sjálfsagt að tala
með þeim orðum sem til eru.“ Sýn-
ingarskrána segir Jón gagnlega til
að minna fólk á verkin þegar út úr
sýningarsalnum er komið.
„Ég er málari og vinn eingöngu
með þann miðil. Ég prófaði að vera
eitt ár í fjöltæknideild úti í Hollandi
en sá að málverkið var minn vett-
vangur,“ sagði Jón.
Hann tók þátt í samsýningu í
Nýlistasafninu árið 1994 og sýndi
þá geometrísk málverk sem voru lín-
ur úr stílabókum. „Nálgunin er það
þekkjanleg fyrir alla. Ég sýndi einn-
ig abstrakt myndir en ég hef unnið
þó nokkuð af þannig myndum. Fyrir
mér er það jafn hlutbundið að mála
tré og punktalínur. Tijálínur vísa
bara eitthvað annað en óhlutbundnar
línur eins og þessar t.d.,“ segir hann
og á við myndröð sína „40 hlutar
(halló, við hittumst aftur)“ sem er á
sýningunni í Greip og er af margs-
konar tijám í í ljósaskiptunum.
„Þetta eru bara línur. Ég byggi
málverk mín yfírleitt á því að mála
þau í einingum í staðinn fyrir að
byija í miðjunni á risastórum fleti,“
segir hann og á við að verkin eru öll
í mörgum hlutum sem verða ekki
aðskildir.
Einlitur og andlit
„Mondrian málaði tré til að byija
með og seinna þróuðust verk hans
út í láréttar og lóðréttar línur ein-
göngu. Ég mála tré til að mála lín-
ur. Ég leita uppi stundina þegar tré-
in eru sem flötust. Ef það er alveg
myrkur þá verða þau ósýnileg en ef
það er bjart verða þau rúnnuð."
Á sýningunni eru fyrrnefndar tijá-
myndir, svört tré á bláum grunni,
andlitsmynd í hópi þriggja einlitra
grárra mynda og ljósar myndir sem
sýna hver sinn partinn af innviðum
húss en hægt er að líta á þær einn-
ig sem geometrískar. „Úr hvítum
herbergjum/Galleríhlutar“, kallar
hann þær.
„Ég er mjög sáttur við minimal-
iska málverkið þó ég kalli mig ekki
minimalista. Þessar fjórar gráu
myndir kalla ég „Gráar myndir". Þú
skoðar andlitsmálverk á ákveðinn
hátt og þú skoðar einlitar myndir á
ákveðinn hátt.
Báðar gefa ólíkar yfirlýsingar. Að
nálgast einlit er erfítt þegar myndin
er sett upp í samhengTvið andlitsmál-
verk og öfugt,“ sagði Jón Bergmann
Kjartansson.
meðal annars vegna þess að þetta
eru smásögur sem gagnrýnendur
sögðu að væru svo góðar að þær
minntu á Óystein Lonn og Kjell
Askildsen.
Ég ætla líka að tala um yngri
skáldkonurnar og það er athyglis-
vert að margir ungir kvenrithöf-
undar í Noregi í dag skrifa spennu-
sögur, glæpasögur og leynilög-
reglusögur. Kim Smoge var fyrst
af stað á níunda áratugnum en það
er ung kona sem heitir Anne Holt
sem sló öll sölumet í fyrra. Hún
er mjög góð.
Sömuleiðis Pemille Rygg og
Karin Fossum. Þær skrifa líka
spennusögur.
Er eitthvað við þessar
kvennaspennusögur sem greinir
þær frá sögum karlanna?
Það ætla ég líka að tala um.
Þetta eru ekki feminískar sögur í
þeim skilningi að þar sé verið að
þruma eitthvað yfir körlum en þær
verða óhjákvæmilega öðruvísi í því
að áhersla er lögð á konurnar sem
eru gerendur en ekki þolendur eins
og í karlabókunum. Maður getur
líka spurt sig hvers vegna þessar
bækur seljist svona eins og heitar
lummur, hver lesi þær og hvers
vegna?
Hver les þær? Eg sá viðtal við
útgáfustjóra Gyldendal sem lýsti
þar áhyggjum sínum yfir að
karlmenn væru hættir að lesa
og konur væru að taka yfir allan
bókamarkaðinn.
Já. Við höfum öll áhyggjur af
þessu. Vafalaust lesa margir karl-
menn líka spennusögur Anne Holt
og Pernille Rygg en þeir lesa æ
minna af fagurbókmenntunum.
Það hefur verið kannað. Þetta er
háskaleg þróun að okkar mati. Ef
strákar og karlmenn hætta að lesa
eru þeir að afsala sér þeirri upplif-
un, reynslu og sérstöku þekkingar-
öflun sem liggur í lestri góðra
bóka, bóka um öðruvísi menningu
og öðruvísi líf. Þeir eru að afsala
sér miðli sem höfðar miklu meira
til ímyndunaraflsins en myndmiðl-
arnir. Ég held að engan langi til
þess að sjá einkynja bókmennta-
heim þar sem konur skrifa fyrir
konur. Einhvers konar jafnrétti
dreymir mann alltaf um! En skól-
arnir virðast ekki geta snúið þess-
ari þróun við. Konur eru í miklum
meirihluta stúdenta í húmanískum
fögum og þegar ég ferðaðist sem
•ÓNAFNGREINDUR listunnandi
hefur látið sjö milljónir gyllina
(um 283 milljónir króna) af hendi
rakna til Rijksmuseum í Amsterd-
am þar sem sýnd eru verk eftir
Rembrandt, Vermeer og aðra hol-
lenska meistara.
Þetta er stærsta gjöf, sem ein-
staklingur hefur gefið safninu, og
fylgir henni aðeins eitt skilyrði:
féð má aðeins nota til að kaupa
listaverk.
•DÓMSTÓLL í Frakklandi hefur
fyrirskipað franska ríkinu að
greiða listaverkasafnara 145 millj-
ónir franka (tæpa tvo milljarða
króna) vegna deilu um eitt af síð-
ustu meistaraverkunum, sem hol-
lenski málarinn Vincent van Gogh
málaði.
Jacques Walter var bannað að
selja landslagsmálverk van Goghs,
„Garður í Auvers“, erlendis og
þótti réttinum sanngjarnt að bæta
manninum upp bannið með þessari
upphæð.
Franska menntamálaráðuneytið
komst að þeirri niðurstöðu 1989
að málverkið væri franskt menn-
ingarverðmæti og mætti því ekki
fara úr landi. Walter fór í mál á
þeirri forsendu að hann gæti feng-
ið margfalt hærra verð fyrir mál-
verkið erlendis en í Frakklandi.
Walter voru dæmdar helmingi
hærri bætur í undirrétti. Dómur-
inn miðaði bæturnar við gangverð
sambærilegra listaverka, sem
gengu kaupum og sölum 1989 á
alþjóðlegum markaði. Walter seldi
málverkið frönskum kaupsýslu-
manni árið 1992 á uppboði fyrir
aðeins 55 milljónir franka (um 335
milljónir króna).
mest til að kynna Coru Sandel
æfisöguna mína og fyrirlestra um
hana voru konur u.þ.b. 80-90%
áheyrenda.
Eru æfisögur vinsælar í Nor-
egi?
Þær fossa fram og í vetur var
heilmikil deila um siðfræðilega
ábyrgð æfisöguritara. Hve langt
eiga menn að ganga í að segja
„sannleikann“ um einkalíf æfí-
söguviðfángsins? Á að fletta ofan
af öllu? Því hefur líka verið haldið
fram að æfisagan sé afþreyingar-
deild bókmenntanna, svona „fólk
í fréttum“ þar sem lesendur geta
velt sér uppúr sorgum og gleði
fræga fólksins. Allt sé þetta svo
matreitt eins og gamaldags æfin-
týri um kolbítinn og öskubuskuna.
Ég gæti ekki verið meira ósam-
mála. Ég eyddi mörgum árum í
að skrifa æfisögu rithöfundarins
Coru Sandel sem hét raunar Sara
Fabricius og var embættismanns-
dóttir frá Tromso. Hún fæddist
árið 1880 og var mótuð af stétt
sinni og umhverfi sem hún braust
út úr og fór til Parísar til að verða
myndlistarmaður. Hún var í París
í 15 ár en sneri þá heim og byij-
aði að skrifa. Hún er dæmigerð
fyrir listamann sem verður að leita
lengi að sinni listrænu tjáningu.
Að skrifa æfisögu svona höfundar
þýðir að maður glimir við grund-
vallarspumingar eins og samband-
ið milli veruleika og bókmennta
og maður nálgast sögu og tímabil
út frá hinu persónulega, einstakl-
ingnum. Allar okkar helstu gömlu
skáldkonur hafa fengið eða eru að
fá sínar stóru æfisögur og ég lít á
það sem mjög spennandi og já-
kvæða bókmenntasöguskrifun.
Að lokum. Viltu segja eitthvað
um deilur íslendinga og Norð-
manna um fisk?
Helst ekki. Hér í Suður-Noregi
fylgjumst við með deilunni út und-
an okkur og vonum bara að hún
leysist sem fyrst. Við lítum á okk-
ur sem oliuþjóð og viljum þar fyrir
utan helst vera allra vinir og sátta-
semjarar og góðir gæjar og pæjur.
Þess vegna fellur þessi deila engan
veginn að þeirri sjálfsmynd sem
Norðmenn vilja hafa og er vand-
ræðaleg og leiðinleg. En hvað get-
ur maður gert? Það getur þó aldr-
ei skaðað að vita svolítið meira
hvert um annað. Við getum talað
um bókmenntir, er það ekki?
Tölum frekar
um bókmenntir
í viðtali Dagnýjar Kristjánsdóttur víð
Janneken 0verland eru bækur eftir konur
helsta umræðuefnið, en líka er minnst
á deilur um fisk.
JANNEKEN 0verland er meðal
þekktustu bókmenntafræð-
inga Noregs. En hún vinnur ekki
fyrst og fremst sem fræði-
maður. Hún rit-
stýrði bókmenntatímaritinu Vindu-
et í fimm ár og hefur stjórnað
næststærsta bókaklúbb Noregs,
Dagens bok, frá 1984. Hún ætlar
að tala um norskar bókmenntir í
Norræna húsinu í dag.
Hvað ætlarðu að tala
um?
Ég ætla að tala um
bókmenntir eftir norskar konur á
síðustu árum. Mér skildist að þær
hafi lítið verið í sviðsljósinu í bók-
menntakynningum síðustu ára. Ég
byija á að tala um tvo eldri höf-
unda, Herbjarg Wassmo og Anne
Karin Eldstad. Þær eiga það sam-
eiginlegt að verá óhemju vinsælar,
bækur þeirra seljast mjög vel og
þær hafa slegið í gegn. Margir
gagnrýnendur hafa litið þær horn-
auga fyrir það og viljað setja gæði
bókanna og vinsældir upp sem ein-
hvers konar andstæður - ef þú ert
vinsæll geturðu ekki verið góður
höfundur. Þetta hefur orðið
hálfömurlegt á köflum. Eins og
þegar Wassmo fékk bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráðs og
kveðið var uppúr með það í norsk-
um blöðum að hún væri „uverdig
vinner" - hefði ekki átt þetta skilið.
Hefur einhver sagt þetta um
0ystein Lonn?
Nei, ertu frá þér! Herbjorg var
annars tekin í sátt fyrir síðustu
bók sína sem fékk einróma lof,
WsSÁ' v'
Jk /
„Eins og þegar Wassmo
fékk bókmenntaverðlaun
Norðurlandaráðs og kveðið
var uppúr með það f norsk-
um blöðum að hún væri
„uverdig vinner“ - hefði
ekki átt þetta skilið."
Toril Brekke
Bækur sem þú
leggur ekki
frá þér
Toril Brekke er gestur Norska bókmennta-
dagsins í Norræna húsinu í dag kl. 16-18.
Astríd Kjetsá lektor fjallar um framlag
hennar til norskra bókmennta og
samfélagsumræðu.
TORIL Brekke, f. 1949, situr í
dómnefndinni til bókmennta-
verðlauna Norðurlandaráðs og kom
síðast til íslands til að halda ræðu
fyrir hönd dómnefndar þegar Einar
Már Guðmundsson tók við verð-
laununum í fyrra.
Toril Brekke er ekki aðeins full-
trúi norskra bókmennta í þessari
dómnefnd; hún hefur verið formað-
ur norska PEN-klúbbsins frá 1992
og var formaður Norska rithöf-
undasambandsins frá 1987-1991.
Hún var fjórða konan sem gengdi
því embætti í hundrað ára sögu
sambandsins.
Toril Brekke lærði prentiðn eftir
stúdentspróf. Hún vann sem verka-
kona, barnakennari, píanókennari
og blaðamaður um árabil. Nú vinn-
ur hún sem bókmenntagagnrýnandi
í Aftenposten og ráðgjafí við
Cappelen-forlagið.
Frá félagslegu raunsæi
til fantasíu.
Höfundarverk Toril Brekke end-
urspeglar fjölbreyttan starfsvett-
vang hennar. Tólf bækur hefur hún
gefíð út. Hún skrifar
prósa og sækir efni sitt
m.a. til fjarlægra heim-
sálfa; Afríku, Brasilíu,
Líbanon auk Norður-
Noregs, Ostfold og
verkamannahverfísins Grunerlokka
í Osló. Sjónarhomið í bókum Toril
Brekke er oftast hjá konum. Kven-
persónur hennar eru margvíslegar,
frá kynsveltri, miðaldra diplomata-
frú til bamungrar brúðar af tatara-
ættum - flestar eru þó leitandi
konur af 68-kynslóðinni.
Kvenhlutverkið er alltaf til gagn-
rýninnar umræðu í bókum Toril
Brekke þó að það sé langt frá því
að vera aðalefni bóka hennar. í
fyrstu tveimur skáldsögunum; Búið
að reka Jenny (Jenny har fátt spar-
ken, 1976) og Gullni tónninn (Den
gyldne tonen, 1981), fléttast saman
róttækur, pólitískur boðskapur og
kvenfrelsishugmyndir. Þessar bæk-
ur eru skrifaðar í anda þess „þjóðfé-
lagslega raunsæis" sem réð ríkjum
í Noregi á áttunda áratugnum.
Sama má segja um Myndina um
Chatilla (fílmen om Chatilla, 1983)
sem fjallar um stríð og fjöldamorð
í Líbanon, séð frá sjónarhóli Palest-
ínumanna.
í skáldsögunni Silfurfálkanum
(Solvfalken, 1986) byijar Toril
Brekke að gera tilraunir með form
og furðusögu og í einni af bestu
bókum hennar, Gegnum augu úr
gleri (Gjennom oyne av glass,
1991), er farið fijálslega með raun-
sæileg viðmið í tíma og rúmi. Þessi
skáldsaga er byggð upp kringum
eins konar glæpasöguþráð, höfund-
ur fer í feluleik við lesanda þar til
hinn hryllilegur sannleikur er gef- *
inn í skyn í bókarlok.
Steinn
Síðasta skáldsaga Toril Brekke,
Gijót (Granitt, 1994), er breið ætt-
arsaga sem segir frá fjórum kyn-
slóðum og hefst á ættföðurnum
Anton Steingrimsen Syrin í Halden
en hann er steinsmiður. Saga Nor-
egs í hundrað ár er í bakgrunni,
séð með augum verkamanna. í lýs-
ingunni á Anton Syrin sýnir Toril
Brekke að hún er fullfær
um að búa líka til glæsi-
legar karlpersónur. An-
ton er bæði mjúkur og
harður maður, sterkur og„
veikur á svellinu en fyrst
og fremst sannfærandi persóna.
Ættarsagan hrífur lesanda með
sér, hún skapar eigin heim sem les-
andinn trúir á og lifir í þar til yfir
lýkur.
Smásaga Toril Brekke frá Afr-
íku, Jakarandablómið (úr sam-
nefndu smásagnasafni, 1985), er
svo áhrifamikil að hún verður eins
og steinn fyrir hjarta lesandans.
Þessi smásaga var prentuð í alþjóð-
lega smásagnasafninu „Women, a
World Report", sem gefið var út í
sambandi við kvennaráðstefnu
Sameinuðu þjóðanna í Nairobi
1985. Margar af bókum Toril
Brekke hafa verið þýddar á önnur
mál; ensku, þýsku, hollensku,
sænsku, dönsku og stöku smásögur
hafa komið út á slóvensku, hindi,
urdu og eistnesku.
Ættarsagan
hrífur lesanda
með sér