Morgunblaðið - 05.07.1996, Blaðsíða 6

6 B FÖSTUDAGUR 5. JÚLÍ 1996
MORGUNBLAÐIÐ
“f
DAGLEGT LIF
StreitS
og krabbamq
Heiðdís Valdimarsdóttir
er sálarónæmisfræðing-
ur, sem starfar á einum
virtasta krabbameins-
spítala Bandaríkjanna,
Sloan Kettering í New
York. Hallfríður Þór-
arinsdóttir ræddi við
hana um áhrif streitu á
ónæmiskerfíð og
sitthvað fleira.
Morgunblaðið/Golli
HEIÐDÍS Valdimarsdóttir.
Það eru gömul sannindi og ný að tengsl líkama
og sálar eru náin. Á síðustu árum hefur
áhugi almennings á slíkum tengslum farið
ört vaxandi eins og sjá má á sívaxandi áhuga
á alls konar hreyfingum þar sem markmiðið er að
efla andlegum þroska, líkamlega vellíðan og heil-
brigði. Þessi áhugi er líka sífellt að aukast innan
hinna svokölluðu hörðu vísinda en þar til nýverið var
tengslum líkama og sálar lítið sinnt og mörgum sér-
fræðingum, einkum í læknastétt, fannst slíkt hin
mesta bábilja. Núna viðurkenna flestir að sjúkdómar
eins og magasár eru í beinum tengslum við lífsstíll
og andlegt ástand. En hvað um aðra sjúkdóma? Er
hugsanlegt að jafn ógnvekjandi sjúkdómur og krabba-
mein geti verið í einhveijum tengslum við andlegt
ásigkomulag?
Heiðdís Valdimarsdóttir sálarónæmisfræðingur,
sem er með doktorspróf í sálfræði og stundar rann-
sóknir á bijóstakrabbameini, er sannfærð um að svo
sé. Rannsóknirnar stundar hún á hinum virta krabba-
meinsspítala, Sloan Kettering í New York
borg, sem fengið hefur mörg verðlaun og
World Report og US News völdu sem besta
krabbameinsspítala innan Bandaríkjanna á
síðasta ári.
Úr pulsusjoppu á Akureyri í
doktorsnám í Bandaríkjunum
Vinnudagur Heiðdísar Valdimarsdóttur er
oftast langur, en auk rannsóknarstarfanna
ferðast hún um Bandaríkin og heldur fyrir-
lestra. Hún er íslensk í húð og hár, fædd
og uppalin á Akureyri. Foreldar hennar eru
Jóhanna Tryggvadóttir verkakona, sem er
búsett á Akureyri, og faðir hennar Valdimar
Jónsson efnaverkfræðingur, sem lést á síð-
asta ári.
Á unglingsárunum fannst Heiðdísi að
toppurinn á tilverunni hlyti að vera að fá
að afgreiða pulsur og ís á Krókeyri, frægri
lúgusjoppu þeirra Akureyringa. Hún lét
drauminn rætast og fannst sjoppustarfið
sjarmerandi og gaman að fylgjast með öllum
sætu strákunum á rúntinum. En hugurinn
stefndi út fyrir sjoppuna og út fyrir bæinn.
Eftir stúdentspróf frá Menntaskólanum á
Akureyri lagðist Heiðdís í víking til Frakk-
lands og annara Evrópulanda en kom svo
aftur heim og innritaðist í Félagsvísindadeild
Háskóla íslands í sálfræði og mannfræði og
kíkti á heimspeki í leiðinni. Sálfræðibakter-
íuna hafði hún fengið í MA, en þar var hún
í hópi fyrstu nemenda í nýstofnaðri félags-
fræðideild.
„Áhugi minn á sálfræðinni var í byijun
praktískur", segir Heiðdís. „Ég hafði áhuga
á að vinna með fólki og langaði upprunalega
til að verða þerapisti.
Atferlisfræðin styðst við vísindalegar
rannsóknir
og
Fólk sem á mjög
erfitt verdur oft
veikt.
Allt hormóna-
kerfið fer af stað
þegar folk verður
fyrir áfalli.
Viðbrögð fólks
við krabbameini
og meðferð eru
mjög mismun-
andi.
- „Sástu fyrir þér Freudískan bekk
þig á kafí í sálgreiningu?
„Já ég sá fyrir mér analýsuna og hélt virkilega
að hægt væri að fara djúpt inn hugsanir og fínna
eitthvað sem væri falið, gleymt og grafíð og ég
gæti náð að kalla fram. En það breytist svo í Há-
skóla íslands þegar ég kynnist atferlisstefnunni. Þeg-
ar ég fór að kynnast sálgreiningunni fannst mér hún
byggjast svo mikið á túlkun þerapistans. Viðfangsefn-
ið segir eitthvað og þerapistinn túlkar það sem merki
um eitthvað annað. Ég vildi vita hvernig eða á hvaða
grunni slíkar túlkanir væru reistar. Atferiisfræðin
gaf mér þennan grunn. Hún er vísindalegri og not-
ast við rannsóknir, ekki endilega þar með sagt að
allt sé rétt heldur átti þessi hugsun sem liggur þar
til grundvallar miklu betur við mig. Hugsunin í atferl-
isfræðinni byggist á allt annari aðferðafræði og hún
styðst við vísindalegar rannsóknir. Ég hafna þó ekki
sálgreiningarstefnunni, en vísindalegur hugsunar-
háttur atferlisstefnunnar höfðar bára miklu meira til
BA-námið var ég ekki einu sinni viss um
að ég hefði einhvern gífurlegan áhuga á
að fara í framhaldsnám. Hluti af skýring-
unni var ævintýraþrá. Mig langaði að kom-
ast í burtu, fara til útlanda og þetta var
góð leið.
Ég fékk heilmikla hvatningu bæði frá
Magnúsi Kristinssyni og Jóni Torfa Jónass-
syni. Þeir hvöttu okkur öll til að halda áfram.
Eftir að BA-námi lýkur veit maður í raun
og veru hvað það er mikið sem maður ekki
veit. í BA-náminu lærði ég að sálfræðin er
feikilega vítt svið og það skiptir öllu máli
hvaða skóla maður sækir um í framhalds-
nám, vegna þess að þeir eru fl’estir sérhæfð-
ir á einhveiju tilteknu sviði. Ég sótti um
þijá skóla hér í Bandaríkjunum og valdi
skóla sem voru sterkir í atferlisfræði og
komst inn í SUNY háskólann í Stony Brook
á Long Island.
Ég byijaði strax í doktorsnámi og tók
Mastergráðu á leiðinni. Ég kom til Banda-
ríkjanna árið 1981 og varð fyrir algeru
sjokki. Hélt að skólinn væri mjög nálægt
New York borg, mér sýndist það á landa-
kortinu en áttaði mig svo fljótlega á því
að Stony Brook er úti í „sveitaþorpi“ í
tveggja tíma fjarlægð frá New York borg.
Mér fannst fyrsta önnin mjög erfið. Allt var
háð því að vera á bíl, enginn miðbær eða
kjarni. Ég fór ekki heim fyrstu jólin mín
vegna þess að ég var hrædd um að ég
kæmi aldrei til baka. Ég vildi þó ekki gef-
ast upp og tókst að sannfæra sjálfa mig
um að ég þyrfti ekki að klára doktorinn,
gæti bara lokið við masterinn. Þá væru
þetta bara tvö ár, sem ég þyrfti að vera í
burtu frá íslandi, en mér fannst ísland nátt-
úrulega miðpunktur alheimsins" segir Heið-
dís og hlær. „Ég gat ekki afborið hugsun-
ina um doktorinn vegna þess að það þýddi
allavega fimm til sjö ár. Ekki grunaði mig
þá að ég yrði hér í fimmtán ár!“
Mikil streita veikir ónæmiskerfið
En hvernig stóð á því að þú lagðir stund
á svokallaða ónæmissálfræði?
„Ég byijaði í svokallaðri klínískri sál-
fræði, eða meðferðarsálfræði, sem felst í
að aðstoða fólk sem farið hefur í meðferð.
Á öðru ári í námi var ég með fólk í með-
ferð, en að sjálfsögðu undir leiðsögn. Fyrstu
tveir sjúklingar mínir höfðu verið sendir til
sálfræðings vegna þess að þeir höfðu lent
í miklum tilfinningalegum sársauka, misst
ástvini og átt við ýmsa streituvaldandi örð-
ugleika að stríða. Meðferðin fólst í að hjálpa
þeim að vinna bug á sorginni. Fljótlega kom
í ljós að þeir áttu við líkamleg vandamál
að stríða; fengu oft höfðuðverk, kvef og
annað. Á þessum tíma var leiðbeinandinn
minn í Stony Brook, Arthur Stone, að rann-
saka tengsl streitu og líkamlegs ásigkomu-
lags. Það hefur lengi verið vitað að fólk sem
á mjög erfitt verður oft veikt. Markmið
rannsókna dr. Stone,var að varpa ljósi á
þessi tengsl. Ég byijaði að vinna með dr.
Stone að þessum rannsóknum, en þær voru
tiltölulega einfaldar í upphafi. Til saman-
burðar höfðum við tvo hópa. í öðrum hópn-
um var fólk sem hafði lent í miklum erfíð-
leikum á lífsleiðinni en hinn hópurinn hafði
siglt nokkuð lygnan sjó. Við fylgdum hópun-
um eftir í ár og mældum hversu oft fólkið
varð veikt og fundum fylgni þar á milli.“
Hvernig skýrðuð þið þessa fylgni?
„Fylgnin vakti upp spurningar um hvað
það væri í raun veru sem gerðist? Hvers
vegna veikist fólk, sem er undir álagi?
mín.
að
- Ákvaðstu strax þegar þú varst í BA-námi
fara í framhald?
„Ég tók bara eina gráðu í einu. Þegar ég kláraði
TIL skammst tíma hefur verið álit-
ið að ónæmiskerfíð ynni alveg sér
og tengdist ekkert miðtaugakerf-
inu. „Nýlegar rannsóknir“ segir
Heiðdís þó hafa sýnt að ónæmis-
frumumar séu með nema gagnvart
hormónum, sem líkaminn framleiðir
til að bregðast við álagi. Rannsókn-
ir hafí verið gerðar á rannsóknar-
stofu þar sem hormónunum var
blandað við blóðfrumur og þá hafí
komið í ljós að þær áttu miklu erfið-
ara með að skipta sér. „Sumsé,
þessir hormónar veikja blóðfrum-
urnar og þar með ónæmiskerfið.
Þó ýmislegt í rannsóknum benti í
þessa átt þá var það ekki fyrr en
árið 1986 með samræmingu rann-
sóknarniðurstaðna að _ heildstæð
kenning var sett fram. Ég og dokt-
or Stone byijum á rannsóknum
okkar á sama tíma og margir aðrir
og erum í hópi brautryðjenda.
Kenningin er sú að mikið álag auki
sérstaklega þessa hormónafram-
leiðslu og hormónarnir geti veikt
ónæmiskerfið.
Samspll mlðtaugakerfls, hella
og ónœmlskerfis
Núna er heilmikið vitað um sam-
spil milli miðtaugakerfís eða heila ,
og ónæmiskerfís. Þessi tvö kerfi
geta haft gagnkvæm áhrif á hvort
annað. Þannig getum við sagt að
hugurinn hafi áhrif á hormónakerf-
ið og það síðan á ónæmiskerfið.
Þetta er allt innbyrðis tengt. Það
er einmitt þetta samspil sem hefur
heillað mig mjög mikið. í doktors-
námi mínu kannaði ég hvort and-
legt eða tilfinningalegt stress væri
ástæða veikinda eða hvort það væru
allir hinir þættirnir. Þegar við erum
undir miklu álagi er okkur hættara
við að borða minna, sofa minna,
drekka meira kaffi og reykja meira.
Allir þessir þættir geta líka haft
áhrif á ónæmiskerfið. Til að kanna
betur hvernig andlegt álag hefur
-i