Morgunblaðið - 05.07.1996, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 5. JÚLÍ 1996 B 7
DAGLEGT LÍF
Hugsanleg skýring var sú að að mikil streita
eða álag veiki ónæmiskerfið. Vitað er að
allt hormónakerfið fer af stað þegar fólk
verður fyrir áfalli. Maður hreinlega finnur
líkamleg viðbrögð, líkaminn eykur fram-
leiðslu á ýmsum hormónum. Þetta er með-
fædd aðlögunarháefni líkamans. Ef maður
skynjar hættuástand þá framkallar líkaminn
aukaorku. Þegar farið var að athuga áhrif
langvarandi streitu, þ.e.a.s. þegar maður
er undir álagi mánuðum eða jafnvel árum
saman og vinnur ekki úr erfiðleikunum sem
sköpuðu streituna í upphafi, vakna spurn-
ingar um áhrif þess á ónæmiskerfið. I síku
ástandi er líkaminn stöðugt að framleiða
hormónana, sem hjálpa manni að bregðast
við hættuástandi. Við spurðum okkur hvort
ekki væri hugsanlegt að langvarandi
„hættuástand" sem líkaminn væri kominn
í gæti haft skaðleg áhrif“
Vinnusnap á íslandi og
krabbameinsrannsóknir
Eftir að Heiðdís lauk doktorsnámi, varði
hún einu ári í svokallaðaðar póst-doktors
rannsóknir við Stony Brook háskólann, með
leiðbeinanda sínum Arthur Stone. Þá sneri
hún við blaðinu og fór heim til íslands.
- Varla þó í fyrsta skipti sem þú hélst
til íslands eftir að þú fórst í framhaldsnám?
„Nei, nei“, segir Heiðdís og hlær við.
„Eftir fyrstu jólin mín hér í Bandaríkjunum
hef ég farið til íslands um hver einustu
jól! Ég var á íslandi I eitt ár. Hafði alltaf
verið með heimþrá og hélt að annað hvort
yrði svo yndislegt og gaman að ég gæti
ekki hugsað mér að fara til baka eða að
það yrði svo hræðilegt að ég gæti ekki
hugsað mér að búa þar. En hvorugt gerð-
ist. Það eru í raun og veru ákveðnir hlutir
sem ég fæ á íslandi sem ég ekki fæ hér,
þeir eru þá frekar félagslegir, mér líður
betur á íslandi. Hins vegar eru atvinnu-
möguleikar fyrir mig mjög takmarkaðir.
Hér er ég í rannsóknum sem eru mjög dýr-
ar og ekki kostur á að framkvæma þær á
íslandi. Ég fékk líka svolítið á tilfinninguna
að rannsóknir á íslandi væru eitthvað sem
fólk stundaði eftir fimm, í aukavinnu, þegar
fólk er búið að skila af sér annari vinnu. Á
íslandi var ég bara eins og hver annar ís-
lendingur í alls konar vinnum. Var skólasál-
fræðingur og kenndi í Háskóla íslands og
hitt og þetta til að ná endum saman. Vann
meira segja á ferðaskrifstofu! Það var mjög
gaman að prófa eitthvað annað.“
- Þú kemur svo aftur til Bandaríkjanna
og færð vinnu hér við mjög virtan krabba-
meinsspítala Sloan Kettering í New York
borg. Hvernig stóð á því?
„Ég hafði verið í samstarfi við þá áður
en ég fór til íslands. Krabbameinsrannsókn-
ir heilluðu mig. Hafði ekki áður unnið með
veikt fólk en fannst þetta spennandi. Sam-
kvæmt rannsóknum þá eru allir með
krabbameinsfrumur en ónæmiskerfið þekkir.
þær og drepur þær. Ef ónæmiskerfið veik-
ist hins vegar þá byija þessar frumur að
skipta sér og halda áfram að skipta sér og
þar með myndast krabbamein.
Þegar ónæmiskerfið hefur ekki undan
- Hvað veldur því að ónæmiskerfið hætt-
ir að þekkja þessar krabbameinsfrumur?
„Það hættir ekkert að þekkja þær,“ seg-
ir Heiðdís. „Þær fara bara að skipta sér svo
hratt að ónæmiskerfið ræður ekki við að
drepa þær. Krabbamein stafar af skekkju
sem verður við frumuskiptingu. Frumurnar
eru alltaf að skipta sér og í raun er alveg
merkilegt að ekki skuli vera meira um
krabbamein. Þegar krabbamein myndast er
einhver „gölluð" fruma sem byijar að skipta
sér og fjölgar sér mjög hratt. Það er ein-
kenni á krabbameinsfrumum að þær skipta
sér mjög hratt. Ónæmiskerfið þekkir allar
ókunnar frumur og ræðst á þær og drepur
þær. En í krabbameini er skiptingin svo
hröð að ónæmiskerfið eða náttúrulegu
drápsfrumurnar í ónæmiskerfinu, hafa ekki
undan.“
- Nú eru krabbameinsrannsóknir vítt
svið ekki satt?
„Jú, aðaláhugi minn á þessum rannsókn-
um liggur í að kanna tíðni krabbameins
innan fjölskyldna. Það er vitað að aðstand-
endur krabbameinssjúklinga hafa að meðal-
tali færri náttúrulegar drápsfrumur í ónæm-
iskerfinu. Þetta fólk er oft búið að vera
undir miklu álagi, vegna ástvinar sem þjáðst
hefur af krabbameini. í sumum fjölskyldum
er krabbamein gegnumgangandi. Það eru
til dæmis margar konur sem horft hafa upp
á mæður sínar, frænkur og systur þjást og
deyja úr bijóstakrabbameini. Það vakti upp
spurningar hjá mér hvort ónæmiskerfi þess-
ara ættingja væri veikara vegna álagsins
sem það hefur verið undir eða hvort skýring-
anna væri að leita í erfðum. Ég kem inn í
rannsóknirnar á Sloan Kettering til að
kanna hvort hugsanlegt væri að krabba-
mein stafaði af andlegu álagi eða erfðum.
Aðalviðfangsefni mín eru konur sem eru
aðstandendur krababmeinssjúklinga. Ég er
að kanna streitu og ónæmissvörun og það
hversu oft þær fara í bijóstaskoðun og
myndatöku.“
Heiðdís segir að konur í fjölskyldum þar
sem tíðni krabbameins hefur verið mikil,
komi oft ekki í bijóstaskoðun vegna ótta
við að þær greinist með krabbamein. Hún
segir að þær séu hræddar um að ef þær
greinist með krabbamein verði sjúkdóms-
saga þeirra nákvæmlega eins og mæðra
þeirra sem þær horfðu upp á fara í gegnum
meðferð, kveljast og lokum deýja.
„Sálarónæmisfræðin hefur leitt í ljós að
þessar konur hafa færri náttúrlegar dráps-
frumur heldur en aðrar konur og hjá þeim
er vanlíðan og ótti við að fá krabbamein
tíðari. Það sem við erum að kanna núna
er hvort ástæðan sé sú að þær séu undir
meira andlegu álagi eða hvort orsakanna
sé að leita annars staðar. Með öðrum orðum
hvort þetta lága hlutfall náttúrlegra dráps-
fruma sé meðfætt eða stafi af andlegu álagi
sem aftur veikir ónæmiskerfið.“
Heiðdís hefur nýhafið rannsóknir í sálar-
ónæmisfræði á konum og öðrum sem þegar
hafa greinst með krabbamein. Hún segir
ljóst að geislameðferð veiki ónæmiskerfið.
Hins vegar séu viðbrögð fólks við krabba-
meini og meðferð mjög mismunandi.
„Sumar konur virðast taka þessu með
stóískri ró aðrar sýna mikil streitueinkenni.
Við erum því að rannsaka hvort ónæmis-
svörun hjá síðari hópnum sé minni en hjá
þeim fyrri. Ef svo er, er þá líklegra að þeim
konum sé hættara við sýkingu annars stað-
ar í líkamanum, sem oft á tíðum getur dreg-
ið til dauða. Allar þessar rannsóknir eru
langtímarannsóknir og því bæði tímafrekar
og kostnaðarsamar."
Höfundur er mannfræðingur við
doktorsnám í Bandaríkjunum.
Erfðir Og
brjóstakrabbamem
HEIÐDÍS hefur tekið
þátt í rannsóknum á
tengslum erfða og
brjóstakrabbameins, en
hún segir að nýverið hafi
uppgötvast brjósta-
krabbameinsgen
(BRCAl og BRCA2) og
það sé hægt að finna.
Rannsóknin felst m.a. í
að kanna hvaða konur
fara í slíkt próf og hvaða
andlegu og líkamlegu
áhrif það hefur á þær.
Komið hefur í ljós að
fylgni milli þessa bijósta-
krabbameinsgens og
þess að fá bijóstakrabba-
mein er mjög mikil, eða
yfir níutíu prósent. Her-
dís segir þó að sárafáar
konur séu með þetta gen,
en hins vegar sé
áhyggjuefni að fari kon-
ur í prófið og genið
finnst ekki þá haldi
margar að þær geti alls
ekki fengið bijósta-
krabbamein. Sú ályktun
segir Heiðdís að sé því
miður röng.
„I Bandaríkjunum fær
ein af hveijum níu kon-
um brjóstakrabbamein
einhvern tíma á ævinni
en það er álitið að ein-
ungis 5-10 prósent allra
bij óstakrabbameinstil-
fella megi rekja til þess-
ara gena, sem er í raun
mjög lítill hluti. Ef marg-
ar konur í sömu fjöl-
skyldunni hafa fengið
bijóstakrabbamein til-
tölulega ungar er ekki
ósennilegt að um erfða-
fræðilegar skýringar
geti verið að ræða. Hins
vegar er mikilvægt að
benda á að einnar orsak-
ar skýringar eru nyög
varhugaverðar. Flesir
sjúkdómar að krabba-
meini meðtöldu orsakast
af fleiri en einum þætti.“
Heiðdís segir áhrif
þessara genauppgötvana
hafi að sumu leyti verið
fremur dapurleg. Sumar
konur sem greinst hafa
með genið, en höfðu ekki
fengið krabbamein létu
taka af sér bæði bijóstin
í þeirri von að útiloka
möguleikana á krabba-
meini. Heiðdís segir að
ekki sé hægt að útloka
neitt í þessu sambandi.
Andlega þættinum
hefur lítið verið sinnt
„Við höfum lag^t
áherslu á að konur fari
reglulega í bijóstaskoð-
un, því nú er hægt að
greina krabbamein á
injög miklu byijunar-
stigi, fremur en að fara
í svona draskískar að-
gerðir á unga aldri. Áður
en koniir fara í erfða-
fræðileg próf er lögð
mikil áhersla á að upp-
lýsa þær um alla líkam-
lega fleti á brjósta-
krabbameini. Hins vegar
hefur andlega þættinum
verið lítið sinnt. Við vilj-
um leggja miklu meiri
áherslu á þann þátt og
áhrif hans á konurnar.
Prófið sem slíkt er mjög
streituvaldandi og oft
sem konur ákveða undir
þessu álagi að láta taka
af sér bæði brjóstin. ^
Þarna stjórnast þær oft-
ar en ekki af ótta.“
Herdís segir að slík
próf séu enn ekki opin
almenningi og einstakl-
ingarnir verði að til-
heyra ákveðnum rann-
sóknarhópi. Þess sé þó
ekki langt að bíða að
hægt verði að fram-
kvæma þau á öllum spí-
tölum. Þær rannsóknir
sem Heiðdís stundar
miða meðal annars að því
að finna lausnir til að
undirbúa heiminn undir
þessa nýju tækni og
þekkingu. „Þannig
getum við hjálpað þeim
konum sem koma til með
að fara í þessi próf að
bregðast við á sem skyn-
samlegastan hátt. Prófin
vekja líka upp fjölda
spurninga. Hvað um fjöl-
skylduna? Hvað ef kona
greinist með þetta gen,
hvernig áhrif hefur það
á hvort hún ákveður að
eignast barn eða ekki.
Erfðafræðileg próf af
þessu tagi vekja upp ótal
djúpstæðar siðferðilegar
spumingar, sem em afar
erfiðar. Erfðafræðileg
þekking vex mjög hratt
en siðferðilega emm við
ekki nægilega undirbúin
til að mæta henni.“
Misjafnt eftir stéttum
og menningarhópum
Dreifingu á tíðni
krabbameins milli stétta
og menningarhópa inn-
an Bandaríkjanna segir
Heiðdís vera misjafna.
Líkurnar á að svartar
konur fái brjóstakrabba-
mein séu minni en hvítra
kvenna. Hins vegar séu
svartar konur líklegri til
að deyja af völdum sjúk-
dómsins. „Skýringin
felst trúlega fremur í
félags- og efnahagsleg-
um þáttum en líffræði-
legum. Svartar konur
konur leita sér oft ekki
lækninga fyrr en
krabbameinið er komið
á mjög hátt stig og því
ekki hægt að lækna það.
Við erum að hefja rann-
sókn á svörtum konum í
Harlem og það verður
spennandi að sjá hvað
kemur út úr þeim. Einn-
ig hefur komið í Ijós að
meðal gyðinga er
bijóstakrabbamein tíð-
ara en meðal annara
menningarhópa. Fram
að þessu hef ég aðallega
rannsakað hástéttakon-
ur, enda er spítalinn sem
ég vinn á mjög dýr og
ekki nema á færi þeirra
sem eiga mikla peninga
að sækja þangað. Þetta
þýðir að ekki er hægt
að setja fram alhæfingar
um allar konur á grund-
velli þessara ransókna.
Almennt er vitað að þær
konur sem byrja
snemma á blæðingum en
eignast barn seint eru
líklegri til að fá bijósta-
krabba og því eru menn-
takonur í áhættuhópi því
þær eignast yfirleitt
seint börn. Við vitum
líka að greinilegur mun-
ur er á milli menningar-
hópa og samfélaga í
heiminum."
áhrif á ónæmiskerfið vann ég dokt-
orsverkefni þar sem ég notaði til-
raunastreitu. Rannsóknin fólst í því
að ég fékk hóp nemenda sem ég
skipti í tvennt. Annan hópinn
stressaði ég, notaði alls konar verk-
efni, sem voru andlega erfið, til að
kalla fram álagsástand. Hinn hóp-
urinn hvíldi sig á meðan. Síðan tók
ég blóðmælingar bæði fyrir og eftir
af báðum hópunum. Hjá hópnum,
sem var stressaður, kom fram
minnkun í ónæmissvöruninni eftir
að hann hafði verið stressaður. Hjá
hinum hópnum var hins vegar eng-
in breyting. Þetta voru einar fyrstu
rannsóknir sem sýndu fram á að
andlegt álag eitt og sér getur veikt
ónæmiskerfið. Þegar öllum hinum
þáttunum er líka bætt við, þ.e minni
svefni, meiri kaffidrykkju o.s.frv.
þá minnkar mótstaða ónæmiskerf-
isins enn frekar. Núna er fjöldi
rannsókna sem sýnir fram á tengsl
þarna á milli og það er þó nokkuð
vel staðfest að streita og mikið álag
getur veikt ónæmiskerfið. Þó er
ekki enn vitað hvort þessi veiking
á ónæmiskerfinu er nægilega mikil
til að fólk veikist. Margir vísinda-
menn draga tengslin í efa. Innan
læknisfræðinnar eru margir sem
halda því fram að sambandið milli
þessara þátta, þ.e., andlegs ástands
og líkamlegs sé hverfandi."
Heiðdís segir að rannsóknir sínar
séu á mörkum læknisfræði og fé-
lagsvísinda og nái inn á svið margra
greina. Hún segist nálgast þær frá
sálfræðinni, sem síðan tengist horm-
óna- og innkirtlafræðum, ónæmis-
fræði og öðrum greinum innan lækn-
isfræðinnar. „Ég þarf því alltaf að
vinna í samstarfi með ónæmisfræð-
ingi og taugasérfræðingi. Það hefur
oft verið bæði skemmtilegt en líka
stundum erfitt. Við komum frá mis-
munandi skólum og oft skapast
skemmtilegar deilur um hvernig eigi
að leysa vandamálin". ■
Ný sending af hörfatnaði
r
Laugavegi 17 (bakhús), s. 562 7810.
Sendum í póstkröfu.