Morgunblaðið - 11.10.1996, Blaðsíða 6
6 C FÖSTUDAGUR 11. OKT’ÓBER 1996
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LÍF
Hálfþrítug
samfélagstilraun
KRISTJANÍA, eða Stína, eins og
íslenskir íbúar kölluðu hverfið sín
á milli, var upphaflega herstöð og
lokuð fyrir almenningi í fjölda ára
eftir að hún lauk hlutverki sínu.
Þeir sem ruddust þangað inn
haustið 1971, þar á meðal íslensk-
ir hústakar, voru margir hús-
næðis- og atvinnulausir og því
hetjur í augum danskra hugsjóna-
manna og hippa. Fljótlega fylgdu
fleiri í kjölfarið; menn hugðust
stofna nýtt samfélag samhjálpar
og samkenndar, eins konar risa-
„kommúnu" þar sem allir hjálpuð-
ust að til að vinna samfélaginu
gagn.
Það var sérstök upplifun að
vera í Kristjaníu haustið 1972
þegar ibúar fögnuðu ársafmæli
„fríríkisins" eins og þeir kölluðu
það. íslensku ungmenni fannst
hátíðahöldin helst minna á skáta-
mót enda var setið við mikinn
bálköst og sungið við gítarslátt á
milli þess sem menn fluttu iangar
ræður uppfuilar af upphrópunar-
merkjum og bravúr. Allir reyktu
hass sem mest þeir máttu og
ókunnugum fannst helst uppreisn
Kristjaníubúa uppreisn hass-
hausa.
Tveimur árum síðar var ég aft-
ur á ferð í Kristjaníu, hafði reynd-
ar komið þar við 1973, og settist
að í Ljónahúsinu. Mikið hafði
breyst, gömlu íbúamir höfðu
margir hrökklast burt vegna
ásóknar dópsala og drykkjumanna
og áberandi var hve hundar voru
mun fleiri en menn.
Langvarandi deilur
Allt frá 1971 hafa menn deilt
um Kristjaníu og iðulega hafa
Kristjanía heitir hverfí í
Kaupmannahöfn þar
sem merkileg samfé-
lagstilraun hefur farið
fram. í tilefni af 25 ára
afmæli hverfisins rifjaði
Ámi Matthíasson upp~
þegar hann var við-
staddur ársafmæli
Kristjaníu og þann tíma
sem hann dvaldist þar.
ISPROHIBITED
T0 8Í0N.QEAL WITH
CONSUmORPQSSES
INCHRISTIANiA
aa-e (éJendle ™cd.ín<Haqc 1«.
f* CHR.I5TÍANÍA
STIANIA
BARÁTTAN gegn sterkum
fíkniefnum hefur staðið alla
tíð, með misjöfnum árangri.
stjómvöld sett af stað aðgerðir til
að loka hverfínu en án árangurs.
Deilur um hvað gera ætti við svæð-
ið urðu þó meðal annars til þess
að slá á frest aðgerðum í að
hreinsa það af hippum og hústök-
um því borgarstjóm vildi byggja
þar íbúðarhúsnæði en þingið sá
fyrir sér menningarsetur, óperu-
hús og leiklistarskóla svo fátt eitt
sé nefnt. Óvissan varð meðal ann-
ars til þess að símafyrirtæki þeirra
Dana fannst ekki taka því að
leggja jarðstrengi ef einhver
Stínubúi vildi síma, heldur
strengdi fyrirtækið grannan síma-
þráð milli húsa og smám saman
var eins og köngurlóarvefur hefði
lagst yfír hverfið.
Veitingahús, eða vertshús, voru
nokkur í Stínu, sum entust ekki
nema nokkra daga og önnur vom
ekki opin nema eigandann vantaði
pening eða hefði ekkert betra að
gera. Bjórinn var ódýrari í Stínu
því enginn borgaði söluskatt eða
önnur gjöld. Matvöraverslun
hverfisins hélt velli og fælled-eld-
húsið og víða vora smákompur
sem seldu glingur og heimagerða
listmuni. Frægastur smástaða var
eflaust Pönnukökuhúsið sem seldi
hasspönnukökur og var opið þegar
eigandann vantaði skotsilfur. Yfir-
kokkur í því var færeyskur og
varð siðar kokkur á íslenskum tog-
ara, en það er önnur saga.
Fögur fyrirheit snerust
upp í andhverfu
Þó lagt hafi verið upp með fög-
ur fyrirheit snerust þau snemma
upp í andhverfu sína. Sjálfs-
þurftabúskapur og samhjálp viku
fyrir fíkniefnasölu og síngirní. í
EINN innganga staðarins, en þar er jafnan margt um manninn
og margir að kaupa eða se\ja sitthvað.
„Rauða ljónahúsinu", eða bara
Ljónahúsinu höfðu íslendingar
eignað sér eina hæð. Þar bjuggu
íslendingar í mörg ár, ekki alltaf
þeir sömu, en smám saman fækk-
aði þeim eða fluttu í betra hús-
næði því það er alltaf svo að það
sem enginn á hugsar enginn um
og því hrörnaði húsnæðið æ meir.
Ungmennum í ævintýraleit fannst
það ekki skipta svo ýkja miklu
því það kostaði ekkert að búa í
Ljónahúsinu og sumir stunduðu
vinnu utan Stínu og komust vel
af á meðan aðrir tóku til við höf-
uðatvinnuveg „fríríkisins", hass-
sölu.
Lögreglan lét íbúana að mestu
leyti í friði, utan að hún sótti inn
stöku sinnum til að sækja for-
hertustu glæpamenn, innbrots-
þjófa og bankaræningja, 'og
stöku hasssali var gripinn ef
hann hætti sér of nálægt aðal-
hliðinu. Einn íslenskur kunningi
minn stundaði innbrot víða í
Kaupmannahöfn með klíku dan-
skra innbrotsþjófa og bjó í
Kristjaníu. Inn á eitt vertshúsið
gátu menn komið, gefið sig á tal
við viðkomandi bísa og „pantað“
útvarpstæki, bíl, jafnvel ákveðna
gerð og lit, sjónvarp, byssu eða
hvaðeina. Tveim til þrem dögum
síðar var búið að stela fyrir hann
því sem óskað var eftir.
íslendingar voru víða litnir
homauga í Stínu því það orð fór
af þeim að þeir væra til í að selja
hvaðeina, bara ef hagnast mætti
á því. Samtök Kristjaníubúa vildu
koma í veg fyrir að sterkari efni
en hass væra seld í Stínu og helst
að sprautufíklar kæmu sér á brott.
íslenskir athafnamenn kærðu sig
þó kollótta og nýttu sér að hafa
frið fyrir yfirvöldum til að flytja
inn sterk fíkniefni, þar á meðal
amfetamín, blanda þau og selja
víða utan Kristjaníu sem innan.
BROÐIR
Hjörleifur Stefánsson arkitekt
Þrjá áratugi
tók að finna bróður
mínum heimili
„VIÐ vorum
fimm systk-
inin. Elst var
eina systirin í hópnum, næstur
Jón bróðir, síðan ég og seinast
litlu strákarnir tveir eins og
þeir voru kallaðir. Framan af
bjuggum við hjá báðum foreldr-
um. Faðir minn var fatlaður,
hafði misst annan fótinn sem
unglingur. Við vorum efnalítil,
bjuggum þröngt og höfðum úr
litlu að spila, en heimilislífið var
engu að síður ánægjulegt. Pabbi
var glaðvær maður og talaði
um fötlun sína á gamansaman
hátt.
Ég leit upp til Jóns bróður
og fannst
hann hafa
allt til
brunns að bera. Sjö ára orti
hann drápur, var leikinn að
teikna og mála, snjall skákmað-
ur, góður í íþróttum og fáir
stóðust honum snúning í áflog-
um. Þegar Jón var tólf ára fór
að bera á erfiðleikum hans í
skólagöngu. Eftir á að hyggja
má ætla að það hafi verið fyrstu
einkenni sjúkdómsins.
Árin liðu og við Jón vorum
komnir á unglingsár þegar for-
eldrar okkar skildu tímabundið.
Við krakkarnir fylgdum
mömmu. Þegar ég var sautján
ára starfaði hún í
útlöndum um skeið
og við krakkarnir
vorum ein heima.
Jón þótti greindur
og hæfileikaríkur,
en eitthvað í skap-
gerð hans, olli því
að hann samlagaðist
illa og honum var ýtt
til hliðar. Undarleg
hegðun hans ágerð-
ist stöðugt og við
systkinin urðum
itýög ráðvillt og óörugg. Mér er
einkum minnisstætt atvik þegar
ég sá Jón taka á sprettinn eftir
bfl og hrópa í leiðinni óskiljan-
legar og sundurlausar setning-
ar. Ekki man ég eftir að hafa
heyrt háðsglósur nágranna eða
annarra á þessum tíma.
Jón lauk prófi, sem veitti
honum ákveðin atvinnuréttindi,
en vinnuferill hans varð stopull
og stuttur. Um tíma bjó hann í
verbúðum úti á landi og um tíma
var hann á sjó, en eftir að ungl-
ingsárum sleppti gat hann sjald-
an stundað vinnu.
Hann var greindur
kleyfhugl og hug-
sýkin jókst stig af
stigi. Hann bjó að
mestu leyti í for-
eldrahúsum á meðan
móðir okkar lifði, en
foreldrar okkar
voru þá tekin saman
aftur. Mamma ann-
aðist hann af tillits-
semi og skilningi
sem nægði til að oft-
ast leið honum bærilega.
Fyrir þijátíu árum áttu að-
standendur geðsjúkra í erfið-
leikum með að komast í sam-
band við geðlækna. Þrátt fyrir
aukna háskólamenntun og
þekkingu starfsfólks í geðheil-
brigðisþjónustunni virðist mér
enn gæta mikillar tregðu við
að aðlaga þjónustuna sjúkling-
um með geðræna sjúkdóma líkt
og Jón. Þegar verst lætur upp-
lifi ég viðmót „kerfisins" gagn-
vart sjúklingnum þannig að
hann sé aðeins nauðsynleg stað-
festing á því að sjúkraskýrslan
lýsi lifandi veru. Þarna er
tregða í kerfinu, ef svo má
segja. Jafnvel þótt öllum sé ljóst
að rétt sé að laga þjónustuna
að þörfum sjúklinganna gerist
ekki neitt. Kerfið virðist þess í
stað leita fremur að sjúklingum
sem henti því.
Stöðug sjúkrahúsvist er ekki
hentug lausn fyrir Jón, en hann
getur heldur ekki búið einn og
eftirlitslaus. Þótt íbúðin hans i
húsi Öryrkjabandalagsins, þar
sem hann bjó í tólf ár, væri
dágóð, var honum ofviða að sjá
um sig sjálfur. Það er dagamun-
ur á honum, stundum ber ekki
á neinu rugli, en þó er alltaf
stutt í slíkt, auk þess sem hann
fær oft ofskynjanir. Þegar vel
lætur getur hann brugðið fyrir
sig glettni og háði og verið afar
skemmtilegur. Hann hefur aldr-
ei gert neinum mein nema sjálf-
um sér. Hann er samviskusam-
ur, nákvæmur í fjárreiðum sín-
um og tekur lyfin sín, en hann
gætir þess ekki að næra sig
Aðstandendur geðsjúkra
Hjörleifur
Stefánsson