Morgunblaðið - 02.03.1997, Qupperneq 9

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 2. MARZ 1997 B 9
Ég hugsaði um það núna í haust þegar
Sjónvarpið varð þijátíu ára, hvemig við værum
á vegi staddir með sjónvarp eftir þijátíu ár.
Þá finnst mér fyrst og fremst vanta þetta,
að við séum að framleiða og sýna okkar eigin
raunveruleika nógu mikið með leiknu efni eða
heimildarmyndum á einhvern þann hátt
sem við getum kallað dagskrárefni. Mér finnst
áherslan núna liggja allt of mikið á líðandi
stund, við erum bara að fjalia um daginn í
dag. Þetta snýst um umsjónarmenn sem horfa
hver á annan og gefa boltann á milli sín, en
efnið er einskis nýtt á morgun. Þetta er ein-
nota froða sem skilur ekkert eftir sig. Það
gleymist að fjalla um fortíð og framtíð. Hér
þarf að verða stefnubreyting.
Þessi ár frá 1976-80 sem ég var í lausa-
mennsku, ekki fastráðinn, fékkst ég við margt
skemmtilegt. Ég leysti af í Þjóðleikhúsinu, var
forstöðumaður leikmyndadeildar í eitt ár,
1978, og árið 1979 kom Rolf vinur minn aft-
ur til landsins eftir sjö ára hlé, nú til að kvik-
mynda Paradísarheimt með Jón Laxdal í hiut-
verki Steinars bónda. Þá vann ég þetta fyrir
þýska sjónvarpið og var þeirra starfsmaður.
Þetta var gríðarlegt verkefni. Við vorum að
filma um allt land, en einnig í Utah, Þýska-
landi og Skotlandi.
Fyrsta spurningin var: Hvar eru Steinar
undir Steinahlíðum? Hvar finnum við þennan
stað? Ég fór beinustu leið til
Ómars Ragnarssonar og
spurði hann: Hvar er gijót-
skriða á móti suðri sem liggur
vel við sjó? Hann taldi upp
þrjá staði og einn þeirra var
Hvalnes í Lóni og staðurinn
var vaiinn. Þar stendur bærinn
sem við reistum fýrir kvik-
myndina enn í dag. Ég fór
vestur i Utah fjórum til fimm
sinnum og kynntist þar ágæt-
isfólki, mormónum, og hef
haldið svolítið upp á þann stað
síðan. Þarna byggðum við fé-
lagar heilt þorp eða götu í
Spanish Fork með dyggri að-
stoð mormóna á staðnum. Ein-
hvern tíma langar mig til að
og þá kom Jón Einar, fréttaritari Ríkisútvarps-
ins í Ósló, til okkar og sagði að ekki væri
víst að það yrði neitt úr nokkurri keppni þarna
á staðnum því að það væri komið geislavirkt
ský þarna yfir allt og aldrei að vita nema
þyrfti að að rýma staðinn. Við sáum líka um
keppnina árið eftir þegar Halla Margrét söng
Hægt og hijótt.“
- Svo var það að árið 1983 að þið farið í
verkefni með Saga film, Snorra Þórissyni og
Jóni Þór Hannessyni og gerið kvikmyndina
Húsið?
„Já, við rákum sameiginlegt stúdíó og
ákváðum að gera bíómyndina Húsið, sem var
tekin árið 1982 og frumsýnd árið eftir. Það
var vel að þessari mynd staðið og hún mjög
faglega unnin á flestum sviðum. Ég skoðaði
hana nú nýlega og hún eldist ekkert illa. Ég
held að þetta hafi verið ein síðasta myndin
sem bar sig á innlendum vettvangi. Það voru
sextíu þúsund manns sem sáu myndina og
við gátum borgað allan kostnað og greitt öllum
laun sem tóku þátt í þessu og staðið í skilum
með alla hluti og myndin stóð á sléttu. Eftir
það fór að halla undan fæti í kvikmyndagerð-
inni, framleiðendur fengu skelli og fóru að
tapa aleigunni, sem var hið versta mál. Við
notuðum einungis eigið fjármagn í myndina.
Vorið sem við Egill fórum til Brússel með
Höllu Margréti slitum við fyrirtækinu. Egill
réð sig upp í Sjónvarp til þess
að leysa Hrafn Gunnlaugsson
dagskrárstjóra af í eitt ár og
ég fór upp á Stöð 2 til Jóns
Óttars og félaga og gerðist
dagskrárgerðarstjóri. Þar
hófst ný törn. Ég tók að mér
að skipuleggja dagskrárgerð-
arsvið. Maríanna Friðjónsdótt-
ir var mín hægri hönd, fram-
leiðslustjóri, og hafði verið
með mér á Sjónvarpinu og við
framleiddum gríðarlega mikið
efni, íslenskt efni, eins og t.d.
Heilsubælið. Ég gerði þær
leikmyndir og kom oft inn í
dagskrárgerðina og tók beinan
þátt í henni.
Stöð 2 var orðið gífurlega
skemmtidagskrám, eins og núna um daginn
að ég tók að mér að setja upp Braggablús,
úr söngbók Magnúsar Eiríkssonar, á Hótel
íslandi. Aður hafði ég sett upp sýningar á
Hótel Sögu í sex ár. Þá gerði ég jöfnum hönd-
um að skrifa handrit og sjá um útlit og upp-
setningu. Það er þá ekki bara leikmyndahönn-
unin, heldur er ég líka farinn að blanda mér
í handritsgerðina, innihaldið. Svo er aftur þriðji
pósturinn, sem er uppistaðan í því sem ég er
að fást við núna en það er sýningahönnun.
Ég hanna og set upp sýningar fyrir söfn og
fyrirtæki af ýmsum tilefnum, eins og t.d. þeg-
ar Landhelgisgæslan varð sjötíu ára í júlí og
ég setti upp sýningu í Hafnarhúsinu, þá 150
ára afmælissýning Menntaskólans í Reykjavík,
Heklumiðstöð í Landsveit og þannig mætti
lengi telja.
Núna er ég að vinna afskaplega spennandi
verkefni sem er „Njálumiðstöð" á Hvolsvelli.
Þar ætla sex sveitarfélög austur í Rang-
árþingi að opna Njálumiðstöð eða sögusetur
sem þeir kalla svo, núna í sumar. Þarna verð-
ur sett upp sýning um víkingaöldina og efni
Njálssögu fyrir innlenda og erlenda ferðamenn
sem þangað leggja leið sína. Síðan verður
gefið út sögukort af Njáluslóðum, hvar atburð-
irnir gerðust, hvar sögustaðirnir eru. Þeir
verða síðan merktir og sett upp skilti með
frásögnum af stöðunum. Gjarnan mætti gera
meira af slíkum verkefnum um landið og sögu
þess. Hins vegar er það erfiður róður fyrir
þá sem hugsa á þessum nótum að útvega
peninga því að þetta er tíu til fimmtán milljón
króna dæmi. Þá kemur að því sem ég er að
reyna að halda fram, að við verðum að trúa
á menninguna."
Að hlúa að menningunni
íslensk menning, ræktun hennar, kynning
og arðsemi, er Birni greinilega ofarlega í huga.
Hann hefur óþijótandi hugmyndir varðandi
markaðssetningu ýmissa menningarverð-
mæta. Hann færðist allur í aukana þegar
hann tjáði sig um og lýsti ýmsum möguleikum
sem hann sér í stöðunni.
„Ég get nefnt sem dæmi að ég sat ráð-
stefnu um daginn þar sem verið var að tala
um listahátíðir og þá sögðu þeir sem standa
fyrir listahátíðinni í Edinborg að
yfirvöld setji tvær milljónir punda
í hátíðina þar á ári og telji sig fá
180 milljónir punda til baka inn í
hagkerfíð með aukinni veltu þeirra
sem koma og viðskiptum kringum
hátíðina.
Hérna heima taka menn ferða-
þjónustuna ekki alveg sem alvöru
atvinnugrein og menninguna ennþá
síður. Menningin finnst mönnum
vera svona hálfgerður baggi á sam-
félaginu. Hvað voru þeir að tapa
miklu á einhvetju vatnsævintýri,
450 milljónum? Og hvað er búið
að tapa mörg hundruð milljónum á
alls konar svona patentævintýrum?
Svo þegar menn koma með góða
hugmynd í sambandi við menningu
og ferðaþjónustu, fá þeir fjögur hundruð þús-
und. Það er stærðargráðan af því að ráða-
menn trúa ekki alveg á hugmyndir og veðja
ekki á þær. í þennan flokk falla líka greinar
eins og kvikmyndagerð og dagskrárgerð fyrir
útvarp og sjónvarp. I þessar greinar þarf að
setja margfalt meira fé en gert er. Svo og
sýningagerð, t.d. um fiskveiðar og baráttu
Islendinga við hafið, sýningu um bókmennta-
söguna frá upphafi til okkar daga, o.fl. Við
eigum að líta á menninguna sem auðlind og
atvinnutækifæri, en ekki eitthvert stáss sem
við erum að burðast með á bakinu. Þetta er
svona lífsspeki mín þessa dagana.
Þótt við séum virkir þátttakendur og áreit-
ið sé meira núna, allar sjónvarpsrásirnar, al-
netið, öll þessi auðveldu samskipti sem eru
að minnka heiminn, þurfum við ekki að óttast
að erlend áhrif gleypi okkur. Þetta er verk-
færi sem virkar á báða bóga, ekki bara áhrif
inn til okkar, heldur getum við notað þetta
sem farveg til að koma einhveiju út frá okk-
ur. Við þurfum að halda vöku okkar og rækta
okkar eigin garð og halda menningu okkar
og sérkennum. Það gerum við meðal annars
með því að halda úti almennilegri innlendri
dagskrárgerð sem gerir það að verkum að
ungt fólk sem er að alast upp upplifir íslensk-
an veruleika í fjölmiðlunum. Fylgist ekki bara
með því hvernig amerískir krakkar hafa það
eða hvernig danskar fjölskyldur hafa það,
heldur þurfum við að sýna þeim okkar eigin
mynd og halda okkar sjálfsmynd hreinni. Ein
leið til þess er að sjá meira fjárstreymi inn í
lykilgreinar t.d. með því að hafa skattaafslátt
hjá þeim einstaklingum og fyrirtækjum sem
leggja fé til menningarstarfsemi, að þau geti
dregið það tvöfalt frá skatti. Þetta hefur ver-
ið gert víða um lönd og hefur reynst afskap-
lega vel. Það þýðir að einkageirinn kemur
sterkari inn sem bakhjarl fyrir menninguna.
Hver og ein lítil þjóð kemur með ákveðinn tón
inn í þessa stóru hljómkviðu sem vestræna
heimsmenningin er og við þurfum að stuðla
að því að okkar tónn sé hreinn.“
skemmtileg og falleg og bara með sinn vara-
lit, það er alveg nóg. Svo höldum við leikmynd-
inni í einhveijum mildum ljósgráum litlum
tónum á bak við hana.“ Hann sagði alltaf: -
Passið ykkur á því, strákar, þegar litasjónvarp-
ið kemur, að loka nú litina niðri og halda aft-
ur af ykkur.
Þetta var makalaus tími hjá Sjónvarpinu.
Þarna kynntist ég mörgum af mínum sam-
starfsmönnum síðar. Ekki síst náðum við vel
saman við Egill Eðvarðsson og svo Hrafn
- Gunnlaugsson og við unnum mörg af hans
verkefnum saman: Sögu af sjónum, Keramik,
Blóðrautt sólarlag og Silfurtunglið."
— Og mörg íslensk leikrit voru flutt í Sjón-
varpinu á þessum árum, ekki rétt?
„Jú, jú. Það var heilmikil framleiðsla á ís-
lenskum leikritum, sérstaklega þegar Jón Þór-
arinsson var dagskrárstjóri. Það var jafnvel
einu sinni í mánuði verið að taka upp eitt-
hvert íslenskt leikrit. Það voru hlutir eins og
Galdra-Loftur, Skálholt, í múrnum, og það
voru óperettur. Ég man t.d. eftir Ástardrykkn-
um og Ráðskonuríki með Guðrúnu Á. Símon-
ar. Svo var náttúrlega sérkapítuli, Flosi og
Skaupin. Ég hef alltaf sagt það að Flosi er
minn heimspekiprófessor og hefur kennt mér
að horfa alltaf á hlutina undir pínulítið skökku
sjónarhorni. Það var ógleymanlegt að vinna
með honum Skaupin."
Brekkukotsannáll
„Að auki voru svo þessi stóru verkefni, eins
og árið 1972 þegar Rolf Hádrich gefur sig
fram við Sjónvarpið og vill fara að kvikmynda
Brekkukotsannál. Þetta var samvinnuverkefni
NDR (Nord Deutscher Rundfunk) og Norður-
landastöðvanna. Jón Þórarinsson hóar í mig
og segir að séu komnar upp hugmyndir, hvern-
ig mér lítist á og hvort við ráðum við þetta.
Hvort ég myndi vilja taka að mér útlitið á
þessu. Ég var auðvitað spenntur og það fyrsta
sem ég gerði var að fara út á Ægisíðu og
kaupa fjörutíu rauðmaga sem ég setti í frysti-
hús. Þegar dró nær sumri komu Þjóðveijarnir
og það var byijað að smíða bæi og reisa heilu
göturnar. Eins og menn muna var Álfgrímur
litli í Brekkukoti alltaf með hjólbörurnar sínar
fullar af rauðmaga og grásleppu og það voru
þessir rauðmagar sem ég hafði keypt
einhvern tíma í mars. Við vorum með
þá í hjólbörunum alveg fram í októ-
ber þegar síðasta atriðið var tekið
þar sem Björn í Brekkukoti er með
strákinn í bátnum úti á sjó, en það
tókum við á Kleifarvatni í hífandi
roki og kulda. Og þá gossuðu þessir
úldnu rauðmagar í Kleifarvatn og
höfðu lokið leik sínum í Brekkukots-
annál.
Rolf kenndi mér margt í sambandi
við leikmyndagerð. Sérstaklega það,
að það sem ræður mestu er hvernig
birta, andrúmsloft er í viðkomandi
atriði. í bókinni er eitt atriði sem á
að gerast á feijustað þar sem fjöl-
skyldan er að fara til Vesturheims.
Það er skilnaðarstund og það er mjög dapurt,
þungbúið og alvarlegt. Og við með okkar sagn-
fræðilegu þekkingu, sagnfestuna, finnum
náttúrlega staðinn þar sem stendur í bókinni
að þetta hafi gerst á og förum með Rolf þang-
að. Hann lítur í kringum sig á marfiata mó-
ana sem þarna eru og segir: — Það er ekki
hægt að taka þetta atriði héma, hér eru eng-
in ský! Það sem hann átti við að skipti máli
í þessu atriði þegar kæmi að tökum væri rétta
stemningin: þungbúinn himinn og dimm ský,
og skipti þá engu máli hvort þú værir staddur
á hinni réttu þúfu sagnfræðilega eða ekki,
því að það sjáist hvort eð er ekki í myndinni.
Það skiptir höfuðmáli að velja tökustað með
tilliti til innihaldsins í atriðinu, hvað er verið
að segja, hvaða tilfinningu á áhorfandinn að
fá í bljóstið."
í sjálfstæð verkefni og á Stöð 2
Björn hafði hellt upp á að nýju. Þjóðardrykk-
urinn sem kynslóðir íslendinga hafa sopið svo
lengi sem elstu menn muna var kominn í bolla
og Björn hélt áfram frásögn sinni. Hann var
að yfirgefa öruggan vinnustað, Sjónvarpið,
og „fór út í lífið" eins og hann orðaði það og
reyndi fyrir sér með sjálfstæðan rekstur.
„Þá er ég er lausráðinn frá 1976-80 og
vinn m.a. við leikhúsið í Þrándheimi og hér
heima fyrir Sjónvarpið, t.d. Blóðrautt sólarlag
norður á Djúpuvík og Silfurtunglið og svo
skrifuðum við þáttaröðina Undir sami þaki,
ég, Egill og Hrafn, sem var svona um lífið í
blokk þar sem voru ólíkir karaterar í íbúðun-
um. Ég hef alltaf saknað þess að ekki skuli
hafa orðið framhald á þessum hlutum. Ein
eða tvær tilraunir í þá átt voru gerðar og ég
vil fyrst og fremst kenna því um að það vant-
ar virka þátttöku höfunda. Ég vil fá handrita-
höfunda inn í þetta til að skrifa um daglegt líf
á íslandi og æfa sig í að ná tökum á þessum
miðli. Við þurfum að framleiða okkar eigið
efni, framhaldsþáttaraðir eins og Danir eru
að framleiða og við skoðum og kaupum frá
öllum öðrum en erum ekki að framleiða sjálf-
ir um okkar eigin raunveruleika.
BJÖRN með félögunum í Savanna,
leikmyndir hans fyrir Brekkukotsan-
nál og Paradísarheimt, og neðst sænski
leikarinn og leikskáldið Alan Edwall
og Sigríður Hagalín inn í sviðsmynd
Björns á sviði Iðnó í leikriti Edwalls,
Gary kvartmiHjón sem sýnt var
1977-78.
gera heimildarmynd um fyrstu vesturfarana,
sem fóru til Utah 1854.
Þegar ég kom úr þessu sumarið 1980 var
Þorsteinn Jónsson að kvikmynda bókina hans
Péturs Gunnarssonar, Punktur, punktur,
komma, strik, og ég tók að mér ieikmynda-
gerðina. Seinna það sama sumar hætti Egill
vinur minn Eðvarðsson hjá Sjónvarpinu og
við stofnuðum fyrirtæki sem hét Hugmynd.
Við rákum þetta félag í sjö ár og framleiddum
sjö hundruð sjónvarpsauglýsingar til vors
1987, þegar við hættum. Við framleiddum líka
tónlistarmyndbönd og eitthvert sjónvarpsefni
og sáum um Gleðibankann þegar Sjónvarpið
fór að taka þátt í Eurovision í fyrsta skipti.
yið sáum um allan pakkann fyrir Sjónvarpið.
Ég gleymi því aldrei, að vikuna áður en keppn-
in fór fram varð Chernobyl-slysið í Rússlandi
öflugt framleiðsluapparat þegar yfir lauk, það
er að segja þegar eigendaskipti urðu um ára-
mótin 90-91 þegar Jón Óttar og félagar fóru
út og Verslunarbankinn kom inn og tók í taum-
ana. Þá var dagskrárgerðarsviðið það fyrsta
sem skorið var af og lagt niður með einu
pennastriki. Það var of kostnaðarsamt. Á þess-
um árum gerði ég sjálfur þætti sem heita
Áfangar, stuttir, 10-15 mínútna þættir um
sögustaði, menningarminjar, gömul hús og
kirkjur. Það voru gerðir tíu, fimmtán þættir
á ári og þeir voru að lokum orðnir sextíu.
Eftir að ég hætti á Stöð 2 hef ég síðan unnið
á eigin vegum við dagskrárgerð og heimildar-
myndir, gjarna með Saga film um torfkirkjurn-
ar sex, Rögnvald Ólafsson, fýrsta arkitektinn
okkar, Árbæjarsafn o.fl. og er nú með í smíð-
um mynd um Þórð Tómasson og safnið í Skóg-
um. Hann varð sjötíu og fimm ára síðastliðið
vor og ég tók þetta upp hjá mér sjálfum að
gera myndina sem heitir Tímamót.
Það er einkum þetta þrennt sem ég hef
verið að fást við síðastliðin ár: Heimildar-
myndagerð fyrir sjónvarp, uppsetning á