Morgunblaðið - 26.07.1997, Qupperneq 24

24
LAUGARDAGUR 26. JÚLÍ 1997 MORGUNBLAÐIÐ

Fíkniefni
í tísku-
heiminum
Tískusviðið er harður heimur,
vinnuálag oft mikið og líf fyr-
irsæta ekki eindómur dans á
rósum. Berglind Ingólfsdóttir
fjallar hér um baráttu gegn
vaxandi eiturlyfjaneyslu í
tískuheiminum.
FYRIR skömmu kvaddi
Clinton Bandaríkja-
forseti sér hljóðs í fjöl-
miðlum og fordæmdi aug-
lýsingar í tískublöðum þar
sem fyrirsæturnar væru
látnar líta út eins og langt
leiddir fíkniefnaneytendur.
Benti hann á að með því væri
verið að sýna ungmennum að
það væri „flott“ að neyta
fíkniefna, það tilheyrði tísku-
heiminum.
Það eru 3 til 4 ár síðan að
fyrst var gerð athugasemd
vegna miður hraustlegs útlits
fyrirsætu, þá birtist auglýsing
sem kom illa við marga. Kate
Moss var þar að kynna nýtt ilmvatn
frá Calvin Klein, hún var mjög horuð
og andlitið kinnfiskasogið, sjálfsagt
með einhverri hjálp farða. Ummæl-
in um þá auglýsingu voru þau að
stúlkan liti út eins og vannærður
heróínneytandi.
Síðan þetta var hafa margar
fyrirsætur birst á myndum, allt
annað en heilsusamlegar útlits,
með svarta bauga undir augum,
toginleitar og rétt eins og þær
séu að tærast upp. Slíkar mynd-
ir hafa ekki fallið öllum í geð,
þar með talinn Clinton forseti.
Dauði ungs
manns____________________
Ástæða þess að þau mál
eru nú reifuð er dauði ungs
manns, efnilegs tískuljós-
myndara, Davide Sorrenti,
en hann lést af of stórum
herói'nskammti í febrúar-
mánuði sl. í New York, aðeins tvítugur
að aldri.
Móðir unga mannsins, Francesca Sor-
renti þekkir vel til í tískuheiminum, hún
hefur starfað þar í 30 ár, fyrst sem hönnuð-
ur og síðan sem tískuljósmyndari. Hún
syrgir son sinn mjög, það gera systkini
hans einnig.
Francesca Sorrenti vildi vekja athygli á
vímuefnanotkun innan eigin starfsstéttar,
ef það mætti verða til þess að forða ein-
hveijum ungmennum frá því að illa færi. I
apríl sl. skrifaði hún opið bréf til allra hel-
stu tískublaða í Bandaríkjunum og Evrópu,
og hvatti til þess að fíkniefnum yrði sagt
stríð á hendur. Hún stakk upp á að þeir
sem neyttu slíkra efna yrðu sniðgengnir í
starfi, það gæti flýtt fyrir því að þeir leit-
uðu sér hjálpar. Hún sagði það opinbert
leyndarmál að menn mættu til vinnu í vímu
og fyrirsætur sjáist setja „make“ til að
hylja stungusár á handleggjum. Áfengi og
örvandi lyf segir hún vera baksviðs til að
menn geti hresst sig á.
Það voru ekki allir ánægðir með hið opin-
bera bréf og það sem þar var sagt. En þetta
fannst henni að hún yrði að gera, hvort sem
það á eftir að bitna á hénni í starfi eða ekki.
Hún segir tískusviðið harðan heim, vinnuá-
lag geti verið mikið og líf fyrirsæta ekki
eindómur dans á rósum. Þær geti
þurft að fara í allt að 6 flugferðir
á viku og stundum verði þær að
mæta til starfa beint af flugvelli
eftir næturflug. Henni tókst fyr-
ir skömmu að koma fyrirsætu í
meðferð vegna vímuefnavanda.
Eitt sinn reyndi hún á tökustað
að benda á að stúlkan, sem
sitja átti fyrir, væri fíkniefna-
neytandi og illa á sig komin.
Forráðamaður tímaritsins,
sem ætlaði að nota myndirn-
ar, sagði það ekki koma
þeim við, þeirra mál væri að
koma hlaðinu út á réttum
tfma. Henni fannst þessi
viðbrögð kaldranaleg,
ekki síst þar sem maður-
inn átti sjálfur börn á
unglingsaldri.
Francesca Sorrenti á
annan son, Mario Sorrenti 25 ára
gamlan, sem orðinn er þekktur tískuljós-
myndari. Hann hóf feril sinn sem
fyrirsæta, hann klæddist
Levi’s gallabuxum á
myndum sem birtust um
allan heim. Þau voru par í
5 ár, hann og fyrirsætan
Kate Moss en því sambandi
er Iokið.
Annað mál er Francescu
Sorrenti ofarlega í huga, en
það eru kornungu stúlkurnar
sem starfa sem fyrirsætur.
Hún hvatti til þess að stúlkur
undir lögaldri væru aldrei í
vinnu, án þess að forráðamað-
ur væri viðstaddur.
Þegar þetta er ritað er aðeins
vitað um eitt tímarit sem tekið
hefur undir áskoranirnar, en það
er bandaríska blaðið „Allure“. En
margir tískuljósmyndarar hafa
tekið undir og eru sammála því
sem í hinu opna bréfi stóð.
Vonandi verður hvatning móðurinnar,
sem missti drenginn sinn, til þess að vímu-
efni verði gerð útlæg í tískuheiminum sem
annars staðar.
Nýtt líf
leikja-
tölvunnar
bendir flest til að í lok þessa árs verði hlut-
fallið nokuð annað; fáanlegir verði 400 Sega-
leikir en 300 fyrir Sony-tölvuna. Þessar tölur
segja þó ekki alla söguna, því mestu skiptir
hvernig leikirnir eru og þannig náði Nin-
tendo svo gríðarlegri sölu á nýrri og frekar
dýrri vél nánast út á einn leik, Mario 64.
Sega Saturn, sem margir töldu af, hefur því
styrkt sig í sessi og þótt hún eigi enn nokkuð
í land að skáka PlayStation er stríðið fráleitt
búið.
TraustvEkjaniii innvnis
sanns vegar færa,
en þær hafa þó
nokkuð til síns gildis og fullsnemmt að af-
skrifa leikjatölvurnar, þar hafa sviptingar
undanfarinna mánaða hrist rækilega upp í
greininni.
Sony PlayStation 32 bita leikjatölvan hleyp-
ti nýju lífi í leikjatölvumarkaðinn og fékk inn
nýja kúnna, nýja kynslóð leikjaunnenda.
Helsti keppinautur Sony var 32 bita Saturn-
tölva Sega, sem fór halloka á helstu mark-
aðssvæðum, en hinn risinn á leikjatölvu-
markaðnum, Nintendo, ákvað að fara eigin
leiðir, sleppti 32 bita uppfærslu og veðjaði á
64 bita tölvu. Yfirráð Sony voru nánast al-
gjör víða þar til Sega-menn gripu til þess
ráðs að lækka verð tölvunnar verulega og
gerðu stórátak í að fjölga leikjum.
Á síðasta ári hafði Sony vinninginn í sölu
vestan hafs, seldi tvær milljónir tölva, Sega
seldi hálfa aðra milljón og Nintendo álíka af
64-bita tölvu sinni. Leikjaframboð var þó
ólíkt; lítið var til af leikjum fyrir Nintendo
64-tölvuna, um 200 leikir fyrir Sony-vélina
og álíka fyrir Sega. í kjölfar átaks Sega
tölvan
er prýði-
legur
geislaspil-
ari fyrir tón-
listardiska. Af
öðrum nýjung-
um má nefna viðbót sem gerir ldeift að svip-
ast um á veraldarvefnum með viðeigandi
tengingum og svo mætti lengi telja.
Eins og áður er getið skipta leikirnir eðli-
lega mestu. Sega er umsvifamikið í græjum
fyrir leiktækjasali, eins og margir þekkja.
Þar njóta einna mestra vinsælda slagsmála-
leikir og sá sem Sega selur fyrir Saturninn,
Virtual Fighter Remix, er með bestu slíkum
leikjum. Annar leikur í fremstu röð er mót-
orhjólaleikurinn Manx Motorbike sem
byggður er á miklum kappakstri á eyjunni
Mön. Skotleikurinn Mass Destruction er og
bráðgóður fyrir þá sem gaman hafa af
sprengingum og hamagangi, því hann geng-
ur út á að sprengja og eyðileggja og flest í
leiknum má skjóta í tætlur. Nights er líka
skemmtilegur leikur ólíkrar gerðar, bráð-
gott ævintýri. Nýkomnir eru síðan leikir eins
og Pandemonium, Duke Nukem 3D, sem
kemur á markað í september og Quake,
þeim eðla leik, en að sögn kemur hann ekki
út fyrir PlayStation og gefur því visst for-
skot.
Innvolsið í Saturn-tölvunni er traustvekj-
andi, 32 bita RISC SH-2 28,6 MHz örgjörvi,
tveir 32 bita RISC SH-1 20 MHz örgjörvar,
tveir VDP 32-bita örgjörvar sem annast
skjávinnslu og 16 bita CISC örgjöm sem sér
um hljóðvinnslu. Vinnsluminni er 32 Mbitar,
skjáminni 12 Mbitar, hljóðminni 4 Mbitar,
en einnig er biðminni fyrir geislaspilarann
og geymsluminni. Saturn-tölvan ræður við
upplausn frá 320x224 upp í 704x480. Sega-
liðar hafa brugðist við PC-samkeppninni
með ýmiss konar aukabúnaði, þar á meðal
MPEG sjónvarpskorti og þá hægt að skoða
kvikmyndir af þar til gerðum geisla-
diskum, Photo CD stýrikerfi
og CD-G afspilun,
aukinheldur
sem
Leikjatölvur hafa látið undan
síga fyrir PC-samhæfðum
tölvum í átökum um leikja-
markaðinn. Árni Matthíasson
komst yfír grúa leikja og Sa-
turn leikjatölvu og komst að
því að enn hafa þær uppá sitt-
hvað að bjóða.
PC-SAMHÆFÐAR tölvur hafa
sótt hart að leikjatölvum og
margur spáð því að þær síðar-
nefndu eigi á endanum eftir
að lúta í gras, PC-tölvur
hafi þegar náð svo
langt að forskotið
sem leikjatölvurn-
ar höfðu í mynd-
vinnslu og hraða
sé nánast horfið.
Má vissulega til
Hvað ergeðfötlun?
GYLFi ÁSMUNDSSON SÁLFRÆÐINGUR SVARAR SPURNINGUM LESENDA
Spurning: Svo virðist sem farið
sé að nota nýtt orð um geðsjúkdó-
ma, þ.e. geðfotlun. Geðsjúkir eru
nú iðulega kallaðir geðfatlaðir.
Hvað er nákvæmlega átt við með
orðinu geðfötlun?
Svar: Ekki veit ég nákvæmlega
hvenær farið var að nota þetta
orð, en víst er að það eru ekki
mörg ár síðan. Orðið er ekki í
nýjustu útgáfu af f slenskri
orðabók Menningarsjóðs og ekki
finnst það heldur í Orðaskrá úr
uppeldis- og sálarfræði frá 1986. í
orðabók Menningarsjóðs er orðið
fatlaður skilgreint: „sem ber sýni-
leg merki sjúkdóms eða meiðsla",
og er komið af orðinu fatli (sbr. að
bera hönd í fatla). Þeir sem eru
fatlaðir eru oft með skerta starf-
sorku eða öryrkjar vegna sýnilegs
sjúkdóms, áverka eða slysa, t.d.
lamaðir eða örkumla. Þeir sem
búa við langvarandi geðsjúkdóma
eða afleiðingar þeirra eru einnig
með skerta eða enga starfshæfni.
Til viðbótar þessu hafa þeir misst
hæfileika til félagslegra samskipta
og til að bjarga sér í daglegu lífi,
oft vegna langvarandi einan-
grunar og óvirkni. Hins vegar er
„fötlun“ þeirra sjaldnast sýnileg,
auk þess sem geðsjúkir voru áður
fyrr ekki sýnilegir á annan hátt,
því að sterk tilhneiging var lengi
vel til þess að halda þeim frá
augum almennings. Samkvæmt
athugunum sem gerðar hafa verið
eru þeir þó langstærsti hópur
öryrkja í landinu, eða meira en
þriðjungur þeirra.
Ég hygg að orðið geðfötlun eigi
rætur að rekja til giftusamlegs
samstarfs tveggja afburðamanna
hvors á sínu sviði, þeirra Odds
heitins Olafssonar, yfirlæknis á
sviði endurhæfingar, og Tómasar
Helgasonar, prófessors á sviði
geðlæknisfræði. Á árunum í
kringum 1970 varð tii samkomulag
á milli Reykjalundar og
Geðvemdarfélags íslands, þar
sem Tómas var einn helsti
forgöngumaðurinn, um vistun
tiltekins fjölda sjúklinga með
langvarandi geðræn vandamál á
Reykjalundi í endurhæfin-
garskytii.
Geðverndarfélagið lagði fram
umtalsverða fjárhæð og varð þan-
nig hluthafi í þeirri starfsemi sem
þar fór fram. Reykjalundur var
stofnaður sem vinnuheimili fyrir
berklasjúklinga, en smám saman
vistuðust þangað sjúklingar sem
bjuggu við annars konar fötlun
eða örorku. Þrátt fyrir fordóma
gagnvart geðsjúklingum sem voru
talsvert meiri á þessum árum en
nú er, opnaði Oddur Ólafsson og
samstarfsmenn hans á
Reykjalundi endurhæfingarstof-
nunina fyrir þeim stóra hópi
geðsjúkra sem gæti nýtt sér
aðstöðuna þar. Þar með voru þeir
komnir í hóp fatlaðra. Síðan hefur
endurhæfing geðsjúklinga á
Reykjalundi gengið farsællega.
Reykjalundur var meðal fyrstu
endurhæfingarstofnana í
heiminum sem kom upp slíkri
samræmdri endurhæfíngu sjúklin-
ga af margvíslegu tagi og hefur
verið þekkt á alþjóðavettvangi
fyrir starfsemi sína.
Geðfótlun var þá ekki orð sem
hafði komist inn í málið. í grein
sem Tómas Helgason skrifaði í
tímaritið Geðvernd árið 1970,
„Samræmd endurhæfing", lýsir
hann nauðsyn endurhæfingar
fyrir geðsjúklinga og kostum þess
að endurhæfing þeirra og hinna,
sem búa við líkamlega sjúkdóma
eða fötlun, fari saman. Þar talar
hann jöfnum höndum um andlega
og líkamlega fótlun. Það er hins
vegar ekki fyrr en á allra síðustu
árum að farið er að nota orðið
fötlun í yfirfærðri merkingu til
þess að vísa til þeirra sem eiga við
langvarandi geðsjúkdóm að stríða
og skerta starfsorku af hans völ-
dum, og nefna það geðfötlun.
Smám saman fær þetta orð svo
víðari merkingu í huguin margra
sem nota það um geðsjúkdóma og
geðsjúklinga yfirleitt.
Að réttu lagi nær orðið
geðfötlun aðeins yfir þá sem hafa
misst starfsorku og hæfni til að
laga sig að samfélaginu og eru
oftast öryrkjar af völdum
geðsjúkdóma. Þeir þarfnast
endurhæfingar, verndaðrar vinnu
og oft vistunar á vemduðum heim-
ilum eða sambýlum.
OLesendur Morgunblaðsins geta spurt
sálfræðinginn um það sem þeim liggur
á bjarta. Tekið er á móti spurningum á
virkum dögum milli klukkan 10 og 17 i
síma 569 llOOog bréfum eða símbréf-
um merkt: Vikulok, Fax 5691222.
Ennfremur símbréf merkt: Gylfi
Ásmundsson, Fax: 5601720.