Morgunblaðið - 26.07.1997, Qupperneq 30

30 LAUGARDAGUR 26. JÚLÍ 1997
AÐSENDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Heræfingar undirbúa
jarðveg fyrir stríðsátök
FRIÐARSAMSTARF NATÓ
stendur fyrir björgunaræfíngu dag-
anna 25.-27. júlí á suðvesturhorni
landsins. Tilgangur æfingarinnar
er sagður sá að undirbúa björgunar-
sveitir undir yfirvofandi Suður-
landsskjálfta. í beinu framhaldi af
t þessum „björgunaræfingum" hefst
I Norður-Víkmgur, 3.500 manna her-
æfing NATÓ. Tilgangur björgunar-
’ æfingarinnar er sá að fá fólk til
að taka heræfinguna sem sjálfsagð-
an hlut.
Meðan á heræfingunni stendur
framkvæma hermennirnir ýmis við-
vik fyrir íslensk stjómvöld og björg-
unarsveitir, t.d. að flytja neyðar-
skýli og fjarlægja flugvélabrak.
Tilgangur heræfingarinnar er
margþættur. Fyrst og fremst er
verið að fá okkur til að samþykkja
svona uppákomur. Það er verið að
búa okkur undir að hugsanlega
komi til frekari átaka í Evrópu á
næstunni. Nú þegar eru 60 þúsund
NATÓ-hermenn í _ Júgóslavíu og
hermenn úr NATÓ-löndum eru í
Albaníu.
Undirbúningur fyrir átök fer
einnig fram á öðrum vígstöðvum.
Forseti Bandaríkjanna, William
Clinton, talaði um daginn við út-
skrift úr West Point-herskólanum í
Bandaríkunum, þar sem hann benti
foringjaefnum á að þeir kynnu að
þurfa að legga líf sitt í hættu fyrir
nýja meðlimi NATÓ í náinni fram-
tíð.
Nú hefur vilji Bandaríkjanna náð
fram að ganga innan NATÓ. Stór
hluti ráðastéttar Bandaríkjanna vill
ekki bíða lengur og sjá hvernig hlut-
ir þróast í Evrópu, heldur keyra
harða línu sem líklegust er til að
veikja Rússa. Ríkisstjórnir íslands,
Bretlands og fleiri landa studdu
allt sem Bandaríkin lögðu til á ný-
legum NATÓ-fundi. Pólland, Ung-
veijaland og Tékkland voru þau
lönd sem fengu inngöngu í NATÓ
en ástandið í þessum löndum er
talið vera fremur „stöðugt“ og veik-
ir ekki bandalagið óþarflega. Þessi
lönd þurfa nú að endurskipuleggja
heri sína og gera vopnabúrið nú-
tímalegt og hvernig ættu þau að
geta gert það nema undir „leið-
ÍSLENSKT MÁL
SIGURSTEINN Hersveins-
son, okkur að góðu kunnur,
skrifar mér, og fer fyrri hluti
bréfs hans hér á eftir. í síðari
hlutanum er fjallað um orðið
dínamískur, og er það til nánari
athugunar:
„Kæri Gísli.
Enn og aftur vil ég þakka
fróðlega og skemmtilega þætti
þína „íslenskt mál“. Oft les ég
í samnefndri bók mér til upp-
byggingar og skemmtunar. Eg
minntist á við þig orðið rekagátt
þegar ég var staddur á Akur-
eyri í síðustu viku. Ég sagði þá
að ég hefði heyrt þetta orð fyrst
fyrir skömmu og menn að vestan
(frá Vestfjörðum) könnuðust við
orðið í merkingunni að vera með
nefið ofaní því á heimilum sem
aðkomumanni kæmi ekki við.
Það væri sagt: „Þessi eða hinn
væri með bölvaða rekagátt.“ .
Nú hefi ég spurt nokkra fleiri
og það kemur í Ijós að bæði fólk
af Suðurnesjum og úr Árnes-
sýslu hefur notað þetta orð en
eingöngu í nefndri merkingu
(margir kannast þó ekki við orð-
ið). Eg hefi aðeins spurt menn
sem eru eldri en ég (f. ’28) og
þeir segjast hafa heyrt það hjá
foreldrum sínum. Ég hafði flett
upp í Orðsifjabók Á.B.M. og
Orðabók Menningarsjóðs frá
1963 og séð þar aðra merkingu
en þá sem sá, er fyrst sagði
þetta orð í mín eyru, þekkti. Nú
i dag sé ég í útgáfu O.M. frá ’92
að merkingin er skýrð m.a. sem
afskiptasöm manneskja.
í síðasta þætti þínum nefnir
þú að þjóðsögur geti spunnist
um menn í lifanda lífi. Víst er
að margar slíkar sögur urðu til
um séra Bjarna Jónsson, dóm-
kirkjuprest. Hann átt sinn þátt
í því sjálfur að svo varð. Eitt
sinn spurði ég hann hvort hann
hygðist ekki segja eða skrifa
æviþætti sína til þess að ekki
yrðu aðeins til þjóðsögur um
hann. Hann sagðist ekki mundi
skrifa, lét sem svo að hann hefði
ekkert á móti þjóðsögum um
sig. - Frægt er að hann sagði
frá atburðum þegar hann heim-
sótti páfann í Róm. Bjarni sagði
að þeir, páfinn og hann, hafi
staðið hlið við hlið á hinum
frægu svölum í Páfagarði og
fólkið hafi verið að spyijast á
um það hver það væri sem þarna
stæði við hliðina á séra Bjarna.
Umsjónarmaður Gísli Jónsson
911. þáttur
Sigurkarl Stefánsson gerði svo-
hljóðandi vísu eftir að hann
heyrði söguna:
í Páfagarði þau undur urðu
að enginn vissi en margir spurðu:
„Hver er ’ann þessi herra þama
við hliðina á ’onum séra Bjarna?““
★
Elsta dæmi, sem ég fékk hjá
Orðabók Háskólans var úr bréfa-
bók Brynjólfs biskups Sveinsson-
ar, þar virðist rekagátt merkja
erindrekstur, rekistefna eða af-
skiptasemi. Þá er í Alþingistíð-
indum frá 1877 endursögð ræða
Sighvats Árnasonar, þingmanns
Rangæinga, svohljóðandi: „Það
gæti að vísu valdið nokkurri fyr-
irhöfn og rekagátt, ef margir
ábúendur krefðust breytingar
eða nýs mats.“ En svo hefur orð-
ið rekagátt fengið merkinguna
slettireka, maður sem er að
skipta sér af því sem honum
kemur ekki við. Orðið mun hvað
helst vera þekkt á Vestfjörðum,
en þó eru til miklir Vestfirðingar
sem ekki kannast við það.
★
Hlymrekur handan kvað:
Jón boxari sló engin blindhögg
og var boðlegur jafnvel við myndhögg,
en var aldrei svo galinn
né á geðinu kalinn
að hann gerði út frá borginni Windhoek.
★
Maður, sem bað mig að flíka
ekki nafni sínu, spurði hvort
hann mætti ekki leggja fyrir
mig fáeinar spurningar. Auðvit-
að var það sjálfsagt, og þó að
ég vilji heldur bréf undir nafni,
virði ég óskir um nafnleynd. En
svör við nafnlausum bréfum birti
ég ekki. Nú, nú. Þá koma spurn-
ingarnar:
1) Af hveiju má ekki skrifa
„hæðstur" og „stæðstur“, eins
og ég heyri ýmsa segja? Og svo
er lamið inn í mann að fyrra
orðið eigi að vera r-laust, en
hitt ekki.
Svar: Lýsingarorð mynda há-
stig af kvenkyni eintölu. í þess-
um dæmum af hár, sem er í
kvenkyni há, og stór sem er
óbreytt í kvenkyni. Þarna er
ekkert ð til að hafa með í hástig-
inu. En hæstur er r-laust af því
að kvenkynið er r-laust. Konan
er há.
2) Af hveiju mega menn ekki
segja: Það var lamið mig?
Svar: Menn mega kannski
segja þetta, en þetta er ekki
rétt mynduð þolmynd. Þarna hef
„ég“ verið þolandi verknaðarins
að slá, og þá er rétt (ef sögnin
stýrir þolfalli) að hafa þolandann
í nefnifalli: Ég var laminn. En
skiljanlegt er að einhveijum þyki
skrýtið að þolandinn standi ekki
í þolfalli, eða „rægilegu“ falli,
eins og það hét í fornu máli (lat.
accusativus).
3) Af hveiju má ekki segja: Ég
ætla í partý hjá Jón Þóri í kvöld?
Svar: Maðurinn heitir vænt-
anlega tveimur nöfnum, eftir því
sem spyijandi skrifar: Jón Þór,
ekki einu nafni Jónþór sem er
til. Þá skal beygja hvort nafnið
fyrir sig. Þágufall af Jón er
Jóni, af Þór er það Þór (hins
vegar er þgf. af Þórir, frá Þóri).
Maðurinn ætti því að spyija
hvers vegna hann mætti ekki
vera hjá Jóni Þór.
★
„En það segi ég ykkur fyrir-
fram, sagði hann [Jón Marteins-
son] að ef þið mænið ekki uppá
mig einsog barðir hundar meðan
þið eruð að drekka ölið sem ég
ætla að útvega ykkur, þá læt
ég taka það frá ykkur aftur.
Hann fór með þá í eldhús til
kvensviftar einnar og lét þá setj-
ast í bekk.
Skeinktu þessum bóndaköll-
um legið öl í vondri kollu og
brennivín í tinstaupi; en mér
ferskt Rauðstokksöl í smeltri
steinkrús, helst með silfurloki
og klámsproki utaná eftir Luth-
erum; og brennivín í silfur-
staupi.“
(Halldór Laxness: Eldur í
Kaupinhafn.)
Auk þess er hér svar við
spumingu: Að taka eitthvað
óstinnt upp (fyrir einhverjum)
merkir að taka því illa, jafnvel
reiðast því. Sjá nánar Merg
málsins eftir Jón G. Friðjónsson.
Og efni eru til þess að rifja
upp beygingu orðsins áss=
átrúnaðargoð, andi: ás(s), um
ás, frá æsi, til ásar, eða áss;
flt. æsir, um æsi eða ásu, frá
ásum, til ása.
Og enn: Stefanía Valgeirs-
dóttir fær stig fyrir „fjórðung
í tólf“ (kvöld 16. júlí), og hún
og fleiri þulir Ríkisútvarpsins
eiga hrós skilið fyrir góðan lest-
ur undanfarið.
Jón Sigurður Jóhann
Thoroddsen Haraldsson
sögn“ og forystu Bandaríkjanna.
Islenska ríkisstjórnin vildi upp-
haflega að Eystrasaltsríkjunum
væri hleypt inn í NATÓ. Líkt og
Svíþjóð eru þeir að styðja uppbygg:
ingu eigin athafnasvæðis þarna. I
Eystrasaltsríkjunum er launakostn-
aður 10% af því sem er í Svíþjóð
og miklu minni en hér. Við vitum
ekki hvað íslenskar fjárfestingar
eru miklar þarna, en 31% af fjár-
festingum sem hafa verið gerðar í
Eistlandi em í eigu sænsku ráða-
stéttarinnar. Það eru atriði af þessu
tagi sem skipta máli þegar litið er
á hernaðaruppbygginguna í dag.
Kapítalisminn er í kreppu og
vantar nýjar gróðaleiðir og mark-
aði. Ráðastéttirnar græða ekki nóg.
Þær þurfa nýja markaði og nýtt
yfirráðasvæði og hlýðnara fólk. Þær
þurfa líka að bijóta Rússland undir
kapitalisma.
Búist var við að þegar Sovétrík-
in fyrrverandi féllu yrðu þau þessi
markaður og að leiðin yrði greið.
Það gekk ekki eftir. Rússneskir
verkamenn voru ekki vanir að
borga fyrir háa húsaleigu, heilsu-
gæslu og uppsprengt verð á mat.
Verkamenn í Rússlandi hafa barist
gegn skerðingu réttinda sinna, sem
þrátt fyrir allt voru umtalsverð.
Kapítalismi hefur ekki verið endur-
reistur þar. Fjármagnseigendur
hafa til dæmis aðeins þorað að fjár-
festa um 8 milljarða dala í Rúss-
landi sem er ekki
mikið, en sem dæmi
má nefna að Banda-
ríkin buðu Kúbu 20
milljarða dala ef
Castró yrði ekki leng-
ur forseti.
Svipað hefur gerst
í öðrum fyrrverandi
austantjaldsríkjum.
Albanía, sem oft var
lýst sem kraftaverki
kapítalismans, hefur
iogað í átökum. Fólk
gerði uppreisn gegn
„umbótum“ Berisha
forseta. Vonast var
til að uppreisnarmenn
drægju sig í hlé eftir
kosningar en það gerðist ekki. Nú
vilja Bandaríkjamenn senda liðs-
sveitir NATÓ til Albaníu og bæla
uppreisnina með valdi. Madeleine
Albright, utanríksráðherra Banda-
ríkjanna, lýst því yfir í Grikklandi
Heræfingarnar, segja
Jón Thoroddsen og
Sigurður Jóhann Har-
aldsson, eru þáttur í
botnlausri gróðahyggju
kapitalistanna.
að hermenn NATÓ myndu „að-
stoða“ við að koma á fót albönskum
stjórnarher. Sá her verður notaður
til að bæla íbúana niður, fyrrver-
andi stjórnarher Albaníu hrundi
þegar uppreisnin fór af stað enda
höfðu hermenn ekki fengið borguð
laun í marga mánuði.
í sömu ferð fór Albright um
Júgóslavíu og gagnrýndi stjórnvöld
þar fyrir einræðistilburði. Þessi
gagnrýni er hluti af áróðursherferð
fyrir áframhaldandi veru NATÓ í
Júgóslavíu. Nú hefur NATÓ þegar
byijað að skjóta meinta stríðs-
glæpamenn á færi í Júgóslavíu til
þess að koma á pólitískum og efna-
Sjálfstæðismenn
tefja framkvæmdir
við Gullinbrú
EIN AF þeim vega-
framkvæmdum sem
eru hvað brýnastar á
höfuðborgarsvæðinu
er úrbætur á aksturs-
leiðinni til og frá Graf-
arvogi um Gullinbrú.
Þeir sem eiga leið
þar um á annatimum
þekkja það afleita
ástand sem þar mynd-
ast í umferðinni. Er
löngu ljóst að úrbætur
í gatnamálum á þessari
leið eru mjög brýnar
og hafði borgarstjóri
ákveðið að bregðast
skjótt við í þessu máli.
í vegaáætlun til
næstu fjögurra ára,
sem unnið var með í vetur á Al-
þingi, var gert ráð fyrir að aðalfjár-
veiting vegna breikkunar Gullinbrú-
BILSKURSHURÐIR
ar og úrbóta á gatna
mótum norðan Grafar
vogs kæmi til greiðsh
árið 1998. Borgaryfir
völd hugðust hefjas
handa fyrr, með því a<
lána til verksins 4!
milljónir þar til greiðsl
an af vegaáætlui
kæmi til. Það er al
gengt að sveitarfélöj
láni til slíkra verka
sem eru aðkallandi, ti
að flýta þeim.
Ótrúleg vinnubrögf
ráðherra
Ásta R.
Jóhannesdóttir

[□ijni L-v i|. 1
DÖOO
oo □!!□!
ISVaM-ÖOKGA shf
UÖr OAI3AKKA 9. 11;’ Rl YKJAVIK
. SIMI ‘J>8/ R/50 - I AX 08/ 8/01
I þinglok í vor geris
það síðan að sam
gönguráðherra mæti
með nýja vegaáætlun til tveggj:
ára. Það gagnrýndum við jafnaðar
menn í samgöngunefnd harðlegi
og töldum áhöld um að það stæðis
lög. Engar raunverulegar skýringa
gaf hann á þessu háttalagi.
Það var þó mál manna að ástæð
an fyrir þessu væri sú að stjórnarlið
ar gætu ekki komið sér saman un
vegaáætlunina, of margir lands-
byggðar-hagsmunapotarar væri
komnir í málið og samgönguráð-
herra réði ekki við að sætta sím
menn, svo tveggja ára áætlun var<
þrautalendingin. Við það koms
Gullinbrú ekki inn á vegaáætlui
sjálfstæðisráðherrans.
Það er ekki óeðlilegt að sú spurn
ing vakni, hvort það geti verið ai
samgönguráðherra sé með þessu ;
svo lúalegan hátt að reyna að kom;