Morgunblaðið - 07.08.1997, Síða 24

24 FIMMTUDAGUR 7. ÁGÚST 1997
LISTIR
Að sigla er nauðsyn -
að lifa er ekki nauðsyn
Bandaríski rithöfundur-
inn William Seward
Burroughs er látinn.
Hann andaðist seint að
kvöldi 2. ágúst 1997,
áttatíu og þriggja ára
að aldri, eftir hjartaslag.
Geir Svansson hefur
fylgst með bókmennta-
útlaganum Burroughs
um árabil og kveður
hann hér nokkrum
orðum.
WILLIAM Burroughs. Ljósmynd frá 1995 eftir Annie Leibowitz.
JÆJA, þá er hann loksins laus úr
viðjum líkamans hann Burroughs.
Þessu úrelta dýrahylki, eins og
hann vildi meina. „Navigare nec-
esse es. Vivare no es necesse.“
(Eða: „Það er nauðsyn að sigla, að
lifa er ekki nauðsyn.“). Þetta mottó,
sem frumherjar í úthafssiglinum á
fimmtándu öld hughreystu sig með
áður en haldið var út í óvissuna,
gerði Burroughs að sínu. Og nú er
hann farinn. Hann hélt því jú fram
á sínum tíma að við værum hérna
á jörðinni til þess eins „að fara“.
Burt af þessari úrsérgengnu plá-
netu þar sem löggur og klöguskjóð-
ur ráða ríkjum, og hverrar dagar
eru taldir. Ut í geim, til framtíðar.
í því ferðalagi hlýtur líkaminn að
vera til trafala og Burroughs hafði
aldrei minnsta áhuga á því að vera
jarðbundinn.
Hellti sér út í spillingu
William Seward Burroughs II
fæddist 5. febrúar 1914 í St. Lou-
is í Missouri-ríki Bandaríkja Norð-
ur-Ameríku. Fjölskylda hans tald-
ist ofarlega í millistétt og var í
góðum efnum. Hann útskrifaðist
frá Harvard-háskólanum með
gráðu í enskum bókmenntum og
hafði alla möguleika á því að
þræða beinu brautina í lífinu. En
það var eitthvað í fari hans sem
gerði hann fráhverfan stöðu sinni
og stétt. Burroughs vék af þeim
vegi sem honum var tilætlaður við
fyrsta tækifæri og alltaf þegar
hann gat. Hann var ákaflega vel
gefinn en þoldi illa staðlaða skóla-
hugsun: hann valdi sitt lesefni
sjálfur, sökkti sér í hættulega höf-
unda, eins og t.d. Nietzsche, og
fór sínar eigin leiðir. Þá var hann
samkynhneigður og því „útlagi"
fyrir það vik.
Það er annars makalaust hvað
karlinum entist lífið - og líkaminn.
Maður sem ungur ákvað að „hella
sér út í spillingu" til að kanna undir-
heima og dreggjar þjóðfélagsins.
Og hann lét ekki sitja við orðin tóm
heldur sökkti sér í hvers kyns ólög-
lega óhollustu og prófaði allt. Þetta
kostaði hann heróínþrældóm um
árabil en með herkjum, eftir að
hafa hrasað nokkrum sinnum, tókst
honum að losna. Burroughs var
reyndar kominn vel á sjötugsaldur
þegar hann féll í síðasta sinn en sú
töm entist á þriðja ár og reið honum
næstum að fullu.
Goðsögnin um persónu Burr-
oughs, og skuggalegt lífshlaup, er
mun þekktari en skáldskapur hans:
Það sem vekur forvitní, hneykslun
sumra, og jafnvel óhugnað, er síður
rithöfundurinn en ímyndin af Burro-
ughs: forherta eiturlyfjaneytandan-
um og hommanum sem skaut eigin-
konu sína til bana. Útgefin ritverk
hans skipta tugum en fjölmiðla-
ímyndin af hinum kalda gráa níhi-
lista er engu að síður mun útbreidd-
ari en vinsældir bóka hans gefa til
kynna. Það er reyndar erfítt að
skilja líf hans frá höfundarverki
hans; það fyrmefnda er hluti af því
síðarnefnda og öfugt.
Fyrir þessa ímynd varð hann fyr-
irmynd andmenningarsinna, eins
konar tákn fyrir tómhyggju og and-
félagslegt niðurrif. Sjálfur gerði
Burroughs lítið með þetta, átti t.d.
bágt með að skilja af hvetju sumir
vildu gera hann að „guðföður pönks-
ins“. Ahrif hans í svokallaðri neðan-
jarðarmenningu og menningarkim-
um fram á þennan dag era víðtæk.
Sjálfseyðingarárátta sumra aðdá-
enda hans, t.d. Kurts Cobains sem
gekk fram af sjálfum sér í eiturlyfja-
sukki og komst loks í „klúbbinn“
(sem honum varð víst tíðrætt um)
með Hendrix, Morrison, Joplin og
kó, var honum framandi og sjálf-
sagt kjánaleg. Burroughs hafði nóg
að sýsla og ætlaði sér þrátt fyrir
allt að lifa af: „Survival, it‘s the
name of the game,“ segir hann á
einum stað.
Sundurlausar skáldsögur
Skáldskapur og skáldskapar-
fræði Burroughs eru ákaflega
óhefðbundin. Skáldsögurnar eru
yfirleitt sundurlausar og söguþráð-
ur oft ekki annar en sérhver les-
andi kann að finna. í sumum bók-
anna beitti hann „klippitækni"
þannig að tilviljun ein ræður út-
komunni og textanum. Burroughs
var nefnilega ekkert heilagt í sam-
bandi við tungumálið. Það þurfti
að beijast við ofurvald orðanna og
með því að klippa á þau var bók-
staflega hægt að skapa sér nýjan
heim. Orðin eru nefnilega ekki hei-
lög og búa ekki yfir öruggri merk-
ingu.
Tilgátan nær reyndar mun lengra
því Burroughs hélt því fram að orð-
ið væri víras (utan úr geimnum) sem
hefði tekið sér bólfestu í manninum!
Og vegna þess að veiran er stillt inn
á sjálfstortímingu þarf að „afmá
orðið" og tungumál. Með tilraunum
sínum ætlaði Burroughs sér að kom-
ast að raunveruleikanum bakvið
orðin. Hvorki meira né minna. Hann
MORGUNBLAÐIÐ
í MIÐRI orðabaráttu. Burroughs í París 1960.
hafnaði rökrænu orsakasambandi,
sem vísindamenn hafa troðið upp á
heiminn, vildi endurvekja galdur
augnabliksins, hið ófyrirsjáanlega
og lífsháskann. í staðinn fyrir ann-
aðhvort/eða kemur bæði/og: „Ekk-
ert er Satt, allt er leyfilegt." Markm-
iðið var að leita uppi og eyðileggja
öll valdakerfi og frelsa manninn
undan trúarbrögðum, kúgun, kyn-
ferðislegri bælingu, hefðbundnum
fjölskyldugildum og öllum ismum
eins og þeir leggja sig: nasisma,
kommúnisma, fasisma.
Afmáning orðsins er reyndar skil-
yrði þess að losna við líkamann og
komast þannig að samskiptaháttum
þagnarinnar, að orðavírusnum
gengnum, til að geta síðan yfirgefið
jörðina.
Það var enginn hörgull á skringi-
legum og róttækum tilgátum. Sum-
ar þeirra er varasamt að taka alger-
lega „á orðinu." Kannski er að vissu
leyti hægt að lesa úr þessum kenn-
ingasmíðum öllum, svo og eitur-
lyfjaneyslunni og sjálfskipaðri út-
legð frá heimalandinu, sálarstríð
útlaga sem varð illilega á í mess-
unni. Hörmulegur dauðdagi eigin-
konu hans og örlög sonar þeirra
sem drap sig á eiturlyfjum hefur
alla tíð hvílt á Burroughs og með
auknum þunga eftir því sem árin
hafa færst yfir, ef marka má ævi-
sögur sem vinir hans hafa skráð.
Ef til vill var það slysaskotið sem
dreif hann áfram í skrifunum, gerði
honum þann kost einan að
„skrifta". En víst er að hann losn-
aði ekki, og losnar aldrei, undan
augnablikinu þegar skotið reið af.
Ekki einu sinni í þessari grein sem
á að vera virðingarvottur.
Miskunnarlaus hreinskilni
William Burroughs átti það sam-
eiginlegt með vini sínum, beat-
skáldinu Allen Ginsberg, sem lést
fyrr á þessu ári, að koma ætíð til
dyranna eins og hann var klæddur.
Ólíkt Ginsberg kom hann reyndar
alltaf klæddur til þeirra, oftar en
ekki í jakkafötum með vesti, bindi
um hálsinn og barðahatt á höfði.
Hreinskilni félaganna gagnvart
eigin lífi og gjörðum var miskunn-
arlaus og þeir drógu hreinlega ekk-
ert undan. Þetta gerði þeim kleift
að halda listrænu sjálfstæði sínu
og þeir stunduðu stofnana-andóf
fram í rauðan dauðann. Burroughs
mistókst á endanum að afmá orðið
og „eyðileggja öll málkerfi" með
orðin sjálf að vopni. Undir lokin
megnaði hann varla að skrifa leng-
ur vegna þess að hann var kominn
„að mörkum þess sem hægt er að
gera með orðum“, eins og stendur
í einni síðustu skáldsögunni. Það
má hann þó eiga að hann lagði sig
allan í baráttuna og nú hefur hann
alltént öðlast þögnina sem sam-
kvæmt kenningunni er nauðsynleg
forsendá þess að losna við holdið
og halda út í geim, á vit óvissunn-
ar, til æðra tilverustigs, ef vel vill
til.
Sögusögnin um frum
myndina afhjúpuð
GUNNAR Karlsson opnar málverka-
sýningu í Sjónarnóli, Hverfisgötu 12,
laugardaginn 9. ágúst kl. 15. Þetta
er jafnframt síðasta sýningin sem
haldin verður á þeim stað. Sjónar-
hóll var settur á laggirnar fyrir rúmu
hálfu öðru ári í tengslum við Sjón-
þing Gerðubergs.
I kynningu segir: „í þrískiptum
salarkynnum Sjónarhóls hefur
Gunnar komið fyrir þremur voldug-
um skiliríum sem öll bera sama
heitið, Triplex, enda er hvert ná-
kvæm eftirlíking annars. Með því
að mála í þríriti heppnast Gunnari
á beinskeyttan hátt að afhjúpa
sögusögnina um frummyndina sem
löngum hefur loðað við þennan al-
dagamla miðil. Það að myndirnar
eru unnar af gríðarlegri nákvæmni
flækir hugtökin „frummynd" og
„eftirmynd" aðeins enn frekar sam-
an, svo að tengsl þeirra verða ámóta
leyndardómsfull og órjúfanleg og
hin heilaga þrenning. Þessari ráð-
gátu til dýrðar eru altaristöflur iðu-
lega þríbrotnar til að hægt sé að
leggja hliðarvængina aftur og varð-
veita betur sannleikann, en á er-
lendri tungu kallast slík formgerð
„triptych". Gunnar falsar sjálfan
sig, ef svo má segja, í því skyni að
leiða okkur frelsarann fyrir sjónir
þar sem hann líður bjargarlaus og
búklaus um undirdjúpin innan um
fótógenísk sjávardýr í einskonar
upphöfnum, eiturgulum Disney
ljóma. Kristur skotrar bænaraugum
upp til himna, langeygur eftir því
að losna úr prísundinni, meðan bibl-
íulokkarnir hans leika lausum hala
og vefjast um allt sem á vegi þeirra
verður.“
Sjónarhóll er opinn fimmtudaga
til sunnudaga kl. 14-18. Sýningunni
lýkur 31. ágúst.
Hádeg’is-
tónleikar
í DAG leikur Katalin Lörincz
organisti Akraneskirkju á hádeg-
istónleikum Hallgrímskirkju. Efn-
isskrá hennar er tvískipt. Annars
vegar leikur hún barokktónlist eft-
ir Pachelbel og Bach og hins vegar
tónlist samlanda síns, Ungveijans
Frigyes Hidas. Eftir Pachelebel
leikur hún Tokkötu í e-moll og
eftir Bach leikur hún Konsert í
G-dúr BWV 592 og sálmaforleik-
inn Wer nur lieben Gott liisst walt-
en BWV 642. Eftir Hidas ieikur
Katrín Vöggulag og Tokkötu.
í hádeginu laugardaginn 9. ág-
úst leikur bróðir Clemens Hamber-
ger OSB, organisti klaustursins
Múnsterchwarz í Bæjaralandi.
Hann leikur einnig á tónleikum
tónleikaraðarinnar Sumarkvölds
við orgelið sunnudaginn 10. ágúst
kl. 20.30.