Morgunblaðið - 09.12.1997, Page 6

6 B ÞRIÐJUDAGUR 9. DESEMBER 1997
BÆKUR
MORGUNBLAÐIÐ
Nýjar bækur
Björgvin ívar Auja
• LITLA gula hænan - Síðasta
kvöldmáltíðin eru eftir mynd-
listarstúlkuna Auju og ljóðskreyt-
ingamanninn Björgvin Ivar. í bók-
inni „etja þau saman blekteikning-
um og ljóðrænni frásögn af ævi-
stússi Litlu gulu hænunnar í nýjum
heimi,“ segir í kynningu.
Nykurgefur bókina út ogerhún
70 bls. Prentuð íFélagsprentsmiðj-
unni.
• GULLKISTA þvottakvenna —
Heimildasafn og endurminning-
ar Huldu H. Pétursdóttur um
Þ vo ttala ugarnar
íLaugardal.
Þegar þær
nálguðust Þvotta-
laugarnar blasti
við stórfengleg
sjón, gráhvítir
gufustrókar sem
stigu upp í tæru
morgunloftinu. Er
nær dró sáust
konur standa álút-
ar í gufumekki við steinþró eina,
sem hafði alla þessa gufu að
geyma. Þær hölluðu sér fram og
studdu annarri hendi á bogagrindur
yfír lauginni. í hinni hendinni var
þvottaklappið sem var hreyft til og
frá í þvottakösinni svo sjóðandi
vatnið léki um hveija flík.
í kynningu segir: „Hulda ólst
upp í Reykjavík á fyrri hluta aldar-
innar. Hún vissi af eigin reynslu
hversu stóru hlutverki Laugamar
gegndu í lífi og starfi kvenna langt
fram á þessa öld. Hér miðlar Hulda
af þekkingu sinni og væntumþykju
á sögu íslenskra þvottakvenna.
Hiðísl. bókmenntafélag/Árbæj-
arsafn gefur bókina út. Hún er 94
bls. Prentuð í Steinholti ehf.
Leiðb.verð: 2.500 kr. Félags-
mannaverð 2.000.
• FRÁ kúarektor til leikstjóra
er ævisaga Höskuldar Skagfjörð
og er eftir hann sjálfan. Aftast er
ættartala höfundar eftir Jón Val
Jensson. Höfund-
ur segir um þessa
endurminninga-
bók sína: „Hún er
sönn en beitt.“
Bókin er tileinkuð
vini höfundar,
Sigfúsi Halldórs-
Höskuldur syni, tónskáldi og
Skagfjörð Hstmálara.
Útgefandi erSkákprent. Bókin
er 137 bls. Prentvinnsla: Grafík.
Anna S.
Snorradóttir
• ÍSPEGLASAL
er ljóðabók eftir
Önnu S. Snorra-
dóttur. í bókinni
er að finna 27 ljóð,
og vatnslitamynd
á kápu er eftir
myndlistarkonuna
Sigrúnu Gísladótt-
ur (Mússu). Þetta
er þriðja ljóðabók
höfundar.
Útgefandi erFjörður. Prentun:
Oddihf. Verð: 1.630 kr.
• ANDBLÆR,
tímarit um bók-
menntir, 7. hefti,
er komið út. í heft-
inu eru birt ljóð og
smásögur ungra
og óþekktra
skálda.
Andblær er 77
bls. í ritnefnd eru
Andri Snær
Magnason, Helga
Ferdinandsdóttir og Örn Úlfar
Sævarsson. Ritstjóri er Hjörvar
Pétursson.
Hjörvar
Pétursson
Stjórnmál í ísrael og einn af
slyngari þátttakendum í þeim
BÆKUR
Fræðirlt
BARÁTTAN FYRIR FRIÐI
endurminningar eftir Simon Peres.
Fjölvaútgáfan, 1997,416 bls.
Formáli eftir Davíð Oddsson,
forsætisráðherra
SÍMON Peres er í hópi frægustu
stjórnmálamanna ísraels, ekki hvað
sízt fyrir aðild hans að friðarsamn-
ingum við Palestínumenn. En hann
á sér langa sögu í stjómmálum lands
síns því að hann var farinn að taka
þátt í stjómmálum Gyðinga áður en
Israelsríki varð til í maí 1948. Þá
var Símon Peres 25 ára gamall.
Símon Peres fæddist í þorpinu
Vishneva árið 1923 sem þá var í
Póllandi. Fjölskylda hans stundaði
viðskipti eins og svo margar gyð-
ingafjölskyldur víða um Evrópu og
hann þjáðist ekki vegna fátæktar.
En á þeim tíma voru gyðingar farn-
ir að heillast af Palestínu og þegar
Símon Peres fæðist hefur staða gyð-
inga í Palestínu styrkst. Hann fer
síðan níu ára gamall til Palestínu
tveimur ámm á undan fjölskyldu
sinni. En á þeim tíma var ógn naz-
ista í Þýzkalandi farin að hafa áhrif
á gyðinga víða um Evrópu.
Símon Peres tekur út þroska í
Palestínu þegar mikil ólga er í land-
inu. Hann vann mörg ár á sam-
yrkjubúum sem gyðingar höfðu
stofnsett víða í Palestínu. Þeir þurftu
að hafa vopnaða verði um nætur til
að veijast óaldarflokkum Palestínu-
araba sem reyndu að myrða gyðinga.
Þessi bakgrunnur Símonar Peres
hefur mótað hann æ síðan ef marka
má þessa bók. Hann var og er sann-
færður sósíalisti af hinum sósíal-
demókratíska skóla en
andúð hans á kommún-
isma mótaðist eftir
seinni heimsstyijöldina
og hann vílar ekki fyrir
sér að veija líf gyðinga
og síðar Israelsríkis með
þeim ráðum sem duga
hvort sem það eru rifflar
eins og á samyrkjubú-
unum eða kjarnorku-
vopn eins og ísraelska
ríkið virðist hafa komið
sér upp. Peres segir
ekkert um kjarnorku-
vopn ísraelsríkis en
hann er höfundur að því
að þeir komu sér upp
kjarnaofni til að fram-
leiða orku en ég met það svo að
hernaðarlegi tilgangurinn hafi ekki
síður verið mikilvægur: að geta þró-
að sprengju með tímanum. Það kost-
aði umtalsverða útsjónarsemi að
byggja kjamaofninn án þess að
vekja grunsemdir og Peres segir frá
viðskiptum sínum við Frakka sem
aðstoðuðu Israelsmenn við að byggja
ofninn, seldu þeim ofninn og elds-
neyti í upphafi.
Smám saman verða stjómmálin æ
stærri hluti af lífi Símonar Peres.
Hann verður ævilangur stuðnings-
maður Bens-Gúríons. Ben-Gúríon
skipaði Peres árið 1946 í yfirstjóm
Haganah sem var vopnaðar sveitir
gyðinga og urðu undanfari ísraels-
hers. Peres átti að sjá um að útvega
vopn fyrir þessar sveitir því að Ben-
Gúríon taldi réttilega að arabaríkin
myndu beita hervaldi til að reyna
kæfa ísraelsríki í fæðingu. Frásögn
Peres af því hvernig Ben-Gúríon
þvingar fram sameiningu allra vopn-
aðra sveita gyðinga í Israelsher við
mjög erfiðar aðstæður er afar fróð-
leg. Það er áreiðanlega rétt metið
að þessi framganga
Bens-Gúríons er
grundvöllurinn að því
að ísraelsher er jafnag-
aður og raun ber vitni
og er í raun lykilstofn-
un ríkisins en hefur
samt ævinlega lotið
borgaralegri stjórn.
Vamarmál og af-
skipti af þeim urðu síð-
an hlutskipti Símonar
Peres lengst af þeim
tíma sem hann hefur
verið í stjórnmálum.
Hann hefur verið vam-
armálaráðherra, utan-
ríkisráðherra og for-
sætisráðherra og hann
er sennilega, að Davíð Ben-Gúríon
frátöldum, mikilvægasti stjórnmála-
maður í ísraelska Verkamanna-
flokknum á þeim áratugum síðan
Ísraelsríki varð til.
Með árunum verða framtíðar-
hagsmunir ísraelska ríkisins honum
hugleiknir. Hann áttar sig á að frið-
ur við nágranna þeirra er lykill að
því að tryggja örugga tilveru ríkis-
ins til einhverrar framtíðar. Til að
svo verði þarf að tryggja tvennt.
Annars vegar að ná samkomulagi
við nágranna ísraels og mikilvæg-
astir þeirra eru Palestínuarabar.
Símon Peres hefur átt mikinn þátt
í því að náðst hefur samkomulag
við þá. Það virðist stundum af þess-
um æviminningum sem hann hafi
verið mikilvægasti stjórnmálamað-
ur ísraels í friðarumleitunum. Það
er efalaust hygg ég að hann hafi
skipt miklu máli en það er ekki
hægt að fallast skilmálalaust á hans
eigið mat á sínu framlagi. Hins
vegar þarf að halda aftur af ísraels-
mönnum sjálfum við að koma upp
byggðum á hinum umdeildu land-
Símon Peres
svæðum sem Palestínuarabar krefj-
ast. Það kemur skýrt fram í bók-
inni að Símon Peres hefur mikla
samúð með þeim landnemum og
virðist eiga erfitt með að leggjast
gegn þeim. En það virðist vera eini
kosturinn sem yfirvöld í ísrael eiga
ef þau ætla að ná varanlegu sam-
komulagi við Palestínumenn.
Þessi saga Símonar Peres er ágæt
aflestrar þótt nokkrir hnökrar séu á
þýðingunni. Það er í henni heilmikill
fróðleikur og frásagnir af viðskipt-
um hans við ýmsa frammámenn í
stjórnmálum Evrópu og Bandaríkj-
anna síðustu áratugina. Sjálfum
fannst mér skemmtilegast að lesa
kafla um samskipti hans við Willy
Brandt, Brúnó Kreiský og Olof
Palme en einnig er kaflinn um Mitt-
errand merkilegur. Sagan af innan-
flokksátökum í Verkamannaflokki
ísraels fannst mér heldur leiðigjörn
enda er saga hans svo margflókin
að það er ekki á færi nema inn-
vígðra að átta sig á henni. En tvennt
er mikilvægast úr henni. í fyrsta
lagi þá er sérkennilegt að sjá hve
grunnt hefur verið á því góða milli
samheijanna í flokknum, t.d á milli
Rabíns og Peresar. Innanflokksdeil-
ur hafa verið enn harðari en átök
við andstæðingana. í öðru lagi veltir
Peres því aldrei fyrir sér í þessari
bók a.m.k. að einn mikilvægasti
vandi í ísraelskum stjórnmálum geti
verið flokkaijöldinn á þingi. Fyrir
utanaðkomandi virðist það nokkuð
augljós staðreynd.
Maður er nokkru fróðari um ísra-
elsk stjórnmál eftir lestur þessarar
bókar og ekki síður um Símon Per-
es. Davíð Oddsson forsætisráðherra
ritar verðugan formála að bókinni.
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Ákalltíl
ráðamanna
BÆKUR
Fræðirit
ÍSLAND HIÐ NÝJA
eftir Trausta Valsson og Birgi Jóns-
son. Fjölvaútgáfa 1997 - 184 síður.
STUNDUM er kvartað yfir því
að menntamenn neiti að taka afstöðu
til og jafnvel þátt í umræðu um þjóð-
þrifamál. Þessi gagnrýni verður ekki
með neinni sanngirni viðhöfð um
höfunda bókarinnar ísland hið nýja,
þá Trausta Valsson, skipulagsfræð-
ing og Birgi Jónsson, jarð- og verk-
fræðing. Þeir ræða og taka að ein-
hveiju leyti afstöðu til margra þeirra
deilumála er hafa verið og munu
verða ofarlega á baugi hérlendis.
Má þar nefna nýtingu orkuauðlinda,
stóriðju, ferðaþjónustu, náttúru-
vemd, vegagerð um hálendið og
þróun búsetu til sjávar og sveita.
Meginmarkmið bókarinnar virðist
tvíþætt. Annars vegar að vekja al-
menning og stjórnvöld til vitundar
um mikilvægi þess að huga skipu-
lega og meðvitað að heildarskipulagi
byggðar og atvinnulífs í landinu.
Slíka meðvitund skortir hér og hefur
búsetuþróun oft ráðist af tilviljunum,
hagsmunum smákónga eða úreltum
forsendum. Sjálfir lýsa höfundarnir
hugsjónum sínum með eftirfarandi
orðum: „Þessi bók er ákall til ráða-
manna um að gera verulegt átak í
skipulagi sem og aðgengi að gögn-
um, sem tengjast öllum helstu
ákvörðunum um byggð á landsvísu"
(bls. 63). í bókinni kynna höfundar
sögu og aðferðir skipulagsfræðinnar
og hvernig hún geti nýst við ákvarð-
anatöku í samtímanum. Stundum
er erfitt fyrir leikmann að fylgja
höfundum eftir sökum þess hversu
mörg járn þeir hafa í eldinum en
oft tekst þeim, með hjálp skýringar-
mynda, að koma miklum upplýsing-
um á framfæri í stuttu máli og ein-
falda og skýra um leið röksemda-
færslur sínar. Þeim tekst til dæmis
vel upp þegar þeir skýra hvaða svæði
þeir telja að henti best sem „ósnort-
in víðerni" á íslandi (bls. 134—35).
Hér er auðvelt að meta forsendur
þeirra og vinnuaðferðir og leggja
sjálfstætt mat á niðurstöður þeirra.
Einnig er gerð nokkuð ítarleg
grein fyrir menntun og störfum
Trausta Valssonar, oft með nokkuð
persónulegum og opinskáum stíl: „í
þessu nýja umhverfi [Berkeley, þar
sem Trausti stundaði doktorsnám]
manngæsku og opinna samskipta-
neta, ummótaði nú Trausti Valsson
hina hörðu persónugerð sína, - sem
mótuð hafði verið af prússneskri
harðneskju í Berlín, - yfir í kaliforn-
íska og nútímalega mýkt“ (bls.50).
Þessi ummótun hefur haft mikil
áhrif á aðferðafræði og hugmynda-
fræði Trausta, ekki síst að því leyti
að hann telur það ekki hlutverk
skipulagsfræðinga að vísa á ein-
hveija eina leið heldur að lýsa sam-
spili ólíkra leiða eða valkosta. Hann
lýsir fímm slíkum valkostum fyrir
Island: Sjávarútvegsleið, Orku-
vinnsluleið, Verndunarleið, Þekking-
arleið og Ferðaiðnaðarleið. Margt
er fróðlegt í þessari bók og gagn-
rýni höfundanna er stundum skörp
og beinskeytt. í sjöunda kafla bókar-
innar er t.d. eftirfarandi athuga-
semd: „Það er hinn einhæfi mennt-
unargrundvöllur embættismanna og
tæknimanna, sem er grunnorsökin
fyrir því, að menn vinna innan ís-
lenska stjórnkerfisins út frá mjög
þröngum sjónarhornum síns við-
fangsefnis" (bls. 113). Fylgja at-
hugasemdinni skynsamlegar hug-
myndir um hvernig megi víkka
menntun embættismanna.
Hitt meginmarkmið bókarinnar
er að setja fram ítarlega gagnrýni
á nefnd þá sem skilaði af sér tillög-
um um svæðisskipulag miðhálendis
vorið 1997. Höfundarnir byija
snemma að nefna eða ýja að þessari
gagmýni en þriðji og síðasti hluti
bókarinnar er síðan helgaður henni.
Hér hafa höfundarnir nánast allt á
hornum sér: Samsetning nefndarinn-
ar, meginniðurstöður hennar og
framsetning á þeim. Auk þess sem
þeir draga hlutverk og valdsvið
nefndarinnar í efa. Einkum telja
höfundarnir bagalegt hversu mikið
tillit nefndin tekur til verndunarsjón-
armiða (gangi lengra en Náttúru-
verndarráð), að hún vilji halda vega-
framkvæmdum á hálendinu í lág-
marki og hvetji til að uppbygging á
ferðamannastöðum á miðhálendinu
verði takmörkuð. Hér gefst ekki
kostur til að leggja mat á þessa
gagnrýni enda kallar
hún á tímaritsgrein
sérfróðra manna. Ég
tel þó að bókarhöfund-
ar hafi ekki skýrt
nægilega vel með
hvaða hætti þeir telja
að náttúruverndarsjón-
armið eigi eða megi
koma inn í ákvarðana-
töku. Hvernig á t.d. að
skera úr um það hversu
mikið náttúruverndar-
gildi ákveðið svæði eða
miðhálendið í heild
sinni hefur? Hvernig
gengur umrædd nefnd
alltof langt? Hvað eig-
um við við með því að
segja að einhver gangi of langt í
þessum efnum? Gengur sá of langt
sem gengur lengra en Náttúruvernd-
arráð? Almenningsálitið? Þjóðarvilj-
inn? Upplýst stjórnvöld? Mér virðist
sem bókarhöfundar leggi öll þessi
viðmið til grundvallar en þau þarf
að skýra og rökstyðja betur enda
geta þau stangast á innbyrðis.
Stundum skortir á að bókarhöfundar
skilji hvers eðlis rök náttúruverndar-
sinna eru og hversu sterkum böndum
þeir tengjast ákveðnum stöðum á
landinu. Eg skildi t.d. ekki gagnrýni
þeirra á þær þjónustumiðstöðvar
sem byggðar hafa verið fjarri
Reykjavík, svo sem við Ásbyrgi og
Skaftafell. Sú gagnrýni virðist leiða
fjárhagssjónarmið til öndvegis og
gleyma sjónarmiðum náttúruunn-
enda. Sem Reykvíkingi og náttúru-
unnanda finnst mér vandinn ekki
vera sá hversu langt þjónustumið-
stöðin við Ásbyrgi er frá Reykjavík,
heldur hversu langt Ásbyrgi er frá
Reykjavík. Og jafnvel það finnst mér
smávægilegt í þessu litla landi okk-
ar.
Bókin ísland hið nýja gefur tilefni
til snarpra skoðanaskipta um fram-
tíð byggðar á íslandi sem gaman
verður að fylgjast með.
Róbert H. Haraldsson