Morgunblaðið - 04.01.1998, Blaðsíða 16

16 B SUNNUDAGUR 4. JANÚAR1998
MORGUNBLAÐIÐ
H
SKOÐUN
EFTIRKÖST
MÆNUV EIKINN AR
MÆNUVEIKI, eða
lömunarveiki, geisaði
*"hér á landi síðast fyrir
rúmum fjörutíu árum.
Aður en hún laut í lægra
haldi fyrir bóluefni, var
hún ekki minni ógnvald-
ur en alnæmi er nú.
Rannsóknir síðustu
ára sýna að þeir sem
veiktust geta orðið fyrir
afar síðbúnum eftirköst-
um. Áratugum eftir
veikindin, getur fólki, að
því er virðist skyndilega,
orðið ókleift að halda
lífsháttum sínum vegna
ákafrar þreytu og
vöðvaverkja. Petta hef-
ur verið ráðgáta, því að mænuveiki
4»ér tímabundin veirusýking. Enn-
fremur sýna rannsóknir að lífshlaup
fyrrum mænuveikisjúklinga ein-
kennist af óvenju mikilli elju og ein-
beitni.
Hér á eftir verður leitast við að
gera stutta grein fyrir eftirköstum
mænuveiki. Með endurbættum
rannsóknaraðferðum á sviði lífeðlis-
fræði er hægt að viðurkenna og
meta vandann. Matsaðferðir og
rannsóknarniðurstöður Svíans
Eriks Stálbergs ættu að marka
-_tímamót fyrir viðhorf og viðbrögð
við vanda þeirra sem á'ður lömuðust
af mænuveiki, endurheimtu mikið af
hreyfigetu sinni, en eiga við eftir-
köstin að etja.
Einkenni og greining
Fyrst ber að nefna mikilvægan
mun á mænuveiki og þvi sem ég
nefni eftirköst mænuveiki, en sem
nefnist post polio syndrome, á máli
læknisfræðinnar. Mænuveiki er
veirusjúkdómur, veiran er þekkt,
svo og mótefni við henni. Eftirköst
Almanak
Þj óð vinafélagsins
er ekki bara almanak
mænuveiki er, aftur á
móti, laustengt saman-
safo einkenna, eins kon-
ar lýsing, sem hingað til
hefiir ekki tekist að
skýra.
I eftirköstum mænu-
veiki eru þreyta og
vöðvaeymsli meginein-
kennin. Hvort tveggja
eru allalmenn einkenni
sem geta átt sér margar
orsakir. En segja má að
einkum tvennt greini
eftirköst mænuveiki frá
öðrum mögulegum or-
sökum. Hið fyrra er að
hreyfigeta sjúklingsins
getur minnkað skyndi-
lega og verulega, án þess að við-
komandi hafi tekist óvenjumikið á
hendur. Hið síðara er að viðkom-
andi veiktist af mænuveiki fyrir
áratugum. Enn frekari vísbending
getur falist í að sjúklingar sem
stríða við eftirköst mænuveiki verða
verri við venjulegt þjálfunarálag.
Mænuveiki og lömun
Mænuveikiveiran getur borist til
og drepið sérstaka tegund tauga-
frumna í mænu. Þessar taugafrum-
ur eru eins konar milliliðir. Þær
taka við boðum frá taugafrumum
sem koma frá heila og flytja boðin til
taugafrumna er teygja anga sína til
vöðvafrumna. Vöðvafrumurnar
mynda vöðvana og hreyfa líkamann,
að stjórn taugakerfisins. Þegar
millitaugafrumumar í mænu deyja,
rofnar sambandið milli miðtauga-
kerfisins og vöðvafrumnanna. Ef
nægjanlegur fjöldi vöðvafrumna ein-
angrast þannig, getur viðkomandi
vöðvi orðið of máttvana til að valda
þeim hreyfingum sem hann hefur
knúið. Sjúklingurinn getur þá til
dæmis ekki lengur gengið, þó að
hann sé langt í frá gjörsamlega
lamaður í viðkomandi vöðva eða
vöðvum. Hreyfigetan minnkar með
lömun, sem fylgir í kjölfar veikinda.
Til að skýra samhengið milli
mænuveiki og eftirkasta hennar,
Níels
Hermannsson
í því er Árbók
islands með
fróðleik um
órferðí, atvinnu-
vegi, íþróttir,
stjórnmól,
mannalót og
margt fleira.
Fæst í
bókabúðum
um land allf.
Fóanlegir eru eldri órgangar allt
fró 1946.
Sögufélag,
Fischersundi 3,
sími 551 4620.
SÖGllrtlAG
DANSSVEIFLU
Á TVEIM
DÖGUMI
Áhugahópur
__ StU
námskeið
um helgina
um almenna
dansþátttöku
557 7700
hringdu núna
verðum við að líta á næsta skref,
þann bata sem margir náðu.
Fyrri bati
Mænuveikisjúklingar, ekki síst
börn, voru þjálfuð af mikilli ákefð.
Mörg þeirra endurheimtu verulega
hreyfifærni. Endurheimtin er heill-
andi dæmi um aðlögunarmátt nátt-
úrunnar. En getum við róið á sömu
mið í efirköstum mænuveiki?
Rifjum upp að mænuveikin drep-
ur taugafrumur í mænu. Svo kallað-
ar hreyfitaugafrumur í mænu tengj-
ast allt frá nokkrum til nokkurra
þúsunda vövðafrumna í vöðvunum.
Hreyfitaugafruma í mænu, ásamt
þeim hópi vöðvafrumna sem hún
ræsir í vöðvum, kallast hreyfieining.
Þegar taugafruman deyr, einangr-
Vegna hreyfivanda
fyrrum mænuveikisjúk-
linga, segir Níels
Hermannsson, virðist
sem leggja beri
höfuðáherzlu á ná-
kvæmt mat á aðlögun-
ar- og aldursbreyting-
um í vöðvunum.
ast vöðvafrumur hreyfieiningarinn-
ar. Virkum hreyfieiningum fækkar
því, án þess að vöðvahlutinn sé bein-
línis sýktur. En þó að veiran
skemmi ekki vöðvafrumurnar, deyja
þær ef þær verða lengi óáreittar.
Þar til vöðvafrumurnar deyja, eru
þær fullvirkjanlegar, svo fremi að
einhver önnur taugafruma segi þeim
fyrir verkum. Að hluta til fólst fyrri
bati einmitt í að þetta gerðist. Heil-
brigðar hreyfitaugafrumur skutu út
nýjum símum til hluta af einangruð-
um nærliggjandi vöðvafrumum. Lík-
aminn endurheimti þannig nokkuð
af virkjanlegum vöðvakrafti sínum,
með því að stækka sumar hreyfiein-
ingar eftir að hreyfieinigum hefur í
raun fækkað. Ef maður hugsar sér
samlíkingu við eggjakörfur þá má
segja að eggjakörfunum hafi fækk-
að, töluvert mörg egg hafi brotnað,
en sumum eggjum hafi tekist að
bjarga yfir í aðrar körfur.
Önnur mikilvæg aðlögunarbreyt-
ing verður í sjálfum vöðvafrumunum
þeirra vöðva sem sitja eftir með
færri virkjanlegar vöðvafrumur.
Vöðvafrumurnar verða öflugri en út-
haldsminni.
Allt þetta hefur lengi verið vitað.
En þrátt fyrir nokkurra ára vaxandi
reynslu af nýjum og alvarlegum
hreyfivanda fyrrum mænuveikisjúk-
linga, hefur ekki fyrr tekist að sýna
fram á bein eða mælanleg tengsl áð-
urnefndra aðlögunarbreytinga við
hin nýju einkenni. Ýmsum pæling-
um hefur því verið haldið á loft. Vert
er að kynna þær, áður en lengra
verður haldið.
Ýmsar tilraunir til að skýra eftir-
köst mænuveiki
Fyrst er að nefna þá hreint ekki
fi’áleitu hugmynd að mönnum hafi
skjöplast um að veiran deyi alveg og
að hún hafí nú hreinlega tekið sig
upp. Veirufræði er öflug fræðigrein.
Rannsóknaraðferðum hennar hefur
verið ítarleg og endurtekið beitt til að
leita stuðnings við þessa hugmynd.
Sú leit hefur verið árangurslaus.
Fyrst við finnum ekki endurvakta
veiru, beina sumir eftirfarandi
spurningu tO sálarfræðinnar: Eru
þeir sem segjast þjást af eftirköst-
um lömunarveiki hreinlega latir?
Einn flokkur sálfræðinga nýsist
gjama eftir hvort mænuveikiveiran
kunni að hafa valdið skemmdum í
heila sjúklinganna. Annar hópur
leitast við að mæla það sem hann
telur vera skapgerðarþætti. Þriðji
hópurinn leitar eftir fylgni milli fé-
lagslegra þátta svo sem menntunar
og efnahags, sem vísbendinga um
vilja og getu til sjálfsbjargar.
Niðurstaðan er að fyrsta hópnum
hefur ekki tekist að sýna fram á
veiru orsakaðar skemmdir í þeim
hluta heilans þar sem áhugahvötin
skal búa. Annar hópurinn mælir að
jafnaði óvenju sterka og jákvæða
skapgerðarþætti í hópi sjúklinganna
og þriðji hópurinn sér félagslega
stöðu sem vitnar um einbeitni og
eljusemi í menntun og starfi. Með
öðrum orðum, geta hugmyndir um
skemmdir í miðtaugkerfí, slæma fé-
lagslega stöðu eða skapgerðarbresti
ekki skýrt kvartanir sjúklinganna.
Raunar verða kvartanirnar enn
meiri ráðgáta eftir þessar rannsókn-
ir og er því nokkuð unnið.
Nýjar skýringar á eftirköstum
lömunarveiki
Með vöðvarafriti sínu mælir Stál-
berg hve margar hreyfieiningar eru
enn virkar og hve stórar þær eru.
Þetta gefur auk þess óbeina vís-
bendingu um hve nærri ystu mörk-
um mögulegrar þjálfunar vöðva-
frumurnar eru komnar. Með því að
tengja saman umfang aðlögunar-
breytinganna og þá staðreynd að
hreyfitaugfrumum okkar fækkar
með aldri, hefur han skýrt til fulln-
ustu þá hreyfiskerðingu sem ein-
kennir eftirköst mænuveiki.
Lítum á hvað hin aldurstengda
fækkun taugafrumna þýðir fyrir
fyrrum mænuveikisjúkling. I vöðva
sem hefur aðlagast lömunarveiki
með því að stækka sumar hreyfiein-
inga sinna, getur fráfall einnar
hreyfitaugafrumu þýtt enn víð-
tækara fráfall vöðvafrumna, en það
sem yrði í venjulegum vöðva. Það
verður eins og missa eina af þeim
eggjakörfum sem við settum auka-
eggin í. Við brjótum fleiri egg.
Þannig verða áhrifin á hreyfigetu
skyndilegri og víðtækari en þau sem
við sjáum við venjulega öldrun. Við
venjulega öldrun missum við eggja-
körfur af venjulegri stærð og þó
körfunum fækki jafnört í báðum til-
fellum, töpum við eggjunum okkar
(vöðvafrumunum) hægar. Þegar við
bætist að vöðvafrumur fyrrum
mænuveikisjúklinga hafa líklega
þegar verið knúnar að ystu mörkum
aðlögunargetu sinnar, skyldi engan
furða að árangur af þjálfun verði lít-
ill eða jafnvel verri en enginn.
Mælingar á fjölda sjúklinga og á
framvindu einkennanna hefur gert
Stálberg og samstarfsmönnum hans
kleift að teikna upp sambandið milli
þess hve miklar aðlögunarbreyting-
arnar eru orðnar og hvaða hreyfi-
getu er að vænta af sjúklingnum.
Við vitum ekki hvers vegna millit-
augafrumum í mænu fækkar með
aldri, hvorki hvað hrindir frumu-
dauðanum af stað eða hvað ræður
hraða hans. Núverandi rannsóknir
Stálbergs beinast að því hvort þessi
þróun hefjist fyrr og gangi hraðar í
þeim sem misst hafa hluta af virkj-
anlegum vöðvafrumum sínum vegna
mænuveiki eða svipaðra taugaskaða.
Ef sú verður raunin, bendir það til
að þessi hluti eðlilegrar öldrunar
tengist frekar líkamsnotkun en lík-
amsaldri. Rannsóknir á mænuveiki
gætu því enn á ný aukið skilning
okkar á mannslíkamanum.
Mat
Við upphaflega þjálfunin mænu-
veikisjúklinga var hægt að treysta á
allnokkra aðlögunargetu. í eftir-
köstum mænuveiki er sá sveigjan-
leiki uppurinn. Enn nákvæmari
kunnáttu þarf til að meta hvað nægi-
leg hvíld og raunhæft álag er. Það er
einkum við þetta sem aðferð Stál-
bergs veldur straumhvörfum. Eftir
því sem fleiri beita henni og reynsl-
an vex, mun verða unnt að ráðleggja
sjúklingunum raunhæfar um
hvenær beita skuli sókn, í formi
þjálfunar og hvenær skipulögðu
undanhaldi, í formi minna álags og
hjálpartækja.
Vert er að nefna kenningar um að
þessi hópur sjúklinga hafi verið
þjálfaður í að hundsa þreytu og
sársauka. Það er raunar líklegt og
því allhætt við að sjúklingarnir knýi
líkama sinn umfram náttúruleg
skynsemismörk. Þetta skapar hættu
á ofálagi, þar með talið ofþjálfun,
eða réttar sagt öfugþjálfun. Við öf-
ugþjálfun nær líkaminn ekki að
jafna sig eftir þjálfunarálag. í stað
þess að auka þol og getu, veldur
álagið síþreytu. Það brýtur varan-
lega niður í stað þess að byggja upp.
Önnur hætta er því samfara að
hundsa þreytu og sársauka, langt
umfram það sem búist er við af
venjulegum einstaklingi. Það er
hinn venjulegi einstaklingur, út-
reiknaður Meðal-Jón, sem heilbrigð-
isstéttir miða ályktanir sínar við. Sá
sem ekki kvartar fyrr en í verulegt
óefni er komið, stendur jafn höllum
fæti og hinn óvenju kvörtunargjami.
Hvorir tveggja eiga á hættu að
mæta hiki, tortryggni og beinlínis
vantrú, fyrir það eitt að skera sig úr.
Úrræði
Hvernig er hægt að bregðast við
þessum nýja hreyfivanda fyrrum
mænuveikisjúklinga á skynsamleg-
an og sæmilegan hátt? I stuttu máli
virðist sem leggja beri höfuðáherslu
á nákvæmt mat á aðlögunar- og ald-
ursbreytingum í vöðvunum. Þetta
mat ásamt viðmiðunarmörkum milli
starfsgetu og álags, byggðum á
reynslu, gefur allgóða vísbendingu
um hvenær beita skuli þjálfun og
hvenær hvíld og hjálpartækjum.
Meðal heilbrigðisstétta er einkan-
lega stétt sjúkraþjálfara málið
skylt, og það á tvennan hátt. Vandi
fólksins birtist á sviði vöðva og
hreyfinga, en þar lýsa sjúkraþjálf-
arar sig sérfróða. Þessi yfirlýsta
sérfræði sjúkraþjálfara og viður-
kenning á starfsstétt þeirra er
raunar að verulegu leyti sprottin úr
fyrri afleiðingum mænuveiki. Það
varðar miklu fyrir þá sem nú stríða
við eftirköst mænuveiki, að sérstaða
þeirra gagnvart álagi og þjálfun sé
virt. Sagt er að kennimerk meista>--
ans sé að þekkja og virða takmark-
anir kunnáttu sinnar. Þetta á ef til
vill ekki síst við þá sem fást með
einhverjum hætti við eftirköst
mænuveiki.
Höfundur er sjúkraþjálfari.
Lokað mánudaginn 5. janúar
Útsalan hefst 6. janúar
W
KAPAN
I
<!
i
;
i
i
i
I
I
i
i
Í
i
Cí
i
I
í
I
i
H
Laugavegi 66, sími 552 5980