Morgunblaðið - 24.07.1998, Blaðsíða 6

6 B FÖSTUDAGUR 24. JÚLÍ 1998
MORGUNBLAÐIÐ
DAGLEGT LIF
TALSVERÐ umræða hefur
átt sér stað undanfarið um
ávísun lyfsins ritalins til of-
virkra bama hérlendis.
-- Telja má líklegt að grein Þorsteins
Hjaltasonar, lögmanns á Akureyri,
sem birtist í Morgunblaðinu 3. júní
sl. eigi þar einhvem hlut að máli, en
þar veltir hann fyrir sér notkun
ritalins og spyr hvort lyfið sé
þrautalausn í meðferð ofvirkni eða
fyrsta skrefið. I samtölum við fagað-
ila innan heilbrigðiskerfisins kom í
Ijós að ritalin er talið besta meðferð-
arúrræðið við ofvirkni bama og að
þær fjölmörgu leiðir sem Þorsteinn
bendir á í grein sinni, sem frekar
flokkast undir óhefðbundnar lækn-
. ingar, hafi ekki sannað sig sem vís-
indi.
Margir em mjög áhugasamir um
óhefðbundnar lækningar og telja
heilbrigðiskerfið of lokað fyrir öðr-
um möguleikum en lyfjagjöf. Þeir
benda á að lyfjagjöf haldi aðeins ein-
kennum niðri en lækni ekki orsök
vandans. Víst er að fólk skiptist í tvo
andstæða hópa í skoðunum sínum
gagnvart lyfjagjöf og óhefðbundn-
um lækningum. Hins vegar er Ijóst
að umræðan getur aldrei orðið gjöf-
ul ef þessir tveir andstæðu pólar
reyna ekki að skilja tungumál hvors
annars. Vísindi eiga ekki að byggj-
ast á trú og hugsanlega þurfa þeir
sem em fylgjandi óhefðbundnum
lækningum að nálgast aðferðafræði
vísinda til að koma sínum hugmynd-
um á framfæri, því helstu rök lækna
em þau að rannsóknir þeirra sem
óhefðbundnar lækningar stunda séu
ekki nógu fræðilegar og þ.a.1. ekki
marktækar. Enginn fékkst til að tjá
sig um eigin reynslu óhefðbundinna
lækningaaðferða við ofvirkni og tak-
markast umfjöllunin af því.
Notkun amfetamínskyldra lyfja
hefur fimmfaldast
- I samtali við Einar Magnússon
hjá heilbrigðis- og tryggingamála-
ráðuneytinu kom í ljós að sala am-
fetamínskyldra lyfja fimmfaldaðist á
ámnum 1991-96. Innan þessa flokks
er ritalin, sem gefið er ofvirkum
bömum. Einar segir að almennt hafi
ávísun tauga- og geðlyfja, sérstak-
lega geðdeyfðarlyf, aukist mikið á
ABARNA- og
unglingageð-
deild Land-
spítalans
(BUGL) á Dalbraut 12
vinnur hópur sérfræðinga að málum
ofvirkra barna. Frá árinu 1990 hef-
-ur þar verið byggð upp starfsemi
sem sér um greiningu athyglis-
brests með ofvirkni hjá börnum og
viðeigandi meðferð. Ólafur Ó. Guð-
mundsson bamageðlæknir, yfir-
læknir deildarinnar, og Páll Magn-
ússon sálfræðingur á BUGL em í
daglegum tengslum við ofvirk börn
og foreldra þeirra. Þeir vom teknir
tali og spurðir út í greiningu á of-
virkni og lyfjameðferð með lyfinu
ritalin.
- Margir tala um að ofvirkni beri
nútímanum vitni og sé alls ekki
sjúkdómur heldur bara gamaldags
óþekkt?
Páll: Þessar hugmyndir lýsa þekk-
ingarleysi, því ofvirkni er ekki ný-
tískusjúkdómur og á ekkert skylt
við óþekkt. Flestar rannsóknir
benda til þess að ofvirkni eigi sér
líffræðilegar rætur og sé arfgeng.
Margar ranghugmvndir era í gangi
um sjúkdóminn og hefur heyrst að
ofvirkni lýsi ofurgreind og hún verið
tengd nöfnum manna eins og Edi-
sons og Einsteins. Þessar hug-
myndir eiga ekki við nein rök að
styðjast því í þeim könnunum sem
gerðar hafa verið kemur í ljós að
flest þessara barna hafa meðal-
greind. Hins vegar era svo fá ár síð-
. an farið var að greina sjúkdóminn
hérlendis að fólki finnst kannski
eins og nú sé annað hvert barn orð-
ið ofvirkt. Það er þó fjarri lagi því
ætla má að mun minni hluti barna
sé greindur ofvirkur hér miðað við
reynslu annarra landa og því er lík-
legast að hér sé um vangreint
vandamál að ræða.
"■ - Hverjar eru forsendur grein-
þessum áratug. Hann segir að mörg
ný lyf hafi komið á markaðinn og
þótt betri en þau sem fyrir vom.
Matthías Halldórsson aðstoðar-
landlæknir segir að aukningin á
ritalin-notkun megi rekja til bættrar
greiningar á ofvirkni, sem hefur leitt
til að fleiri tilvik finnast. „Það er
mjög slæmt ef verið er að hræða
fólk með þessu lyfi, því þetta er
ágætis lyf og hefur gefið mjög góða
raun,“ segir Matthías og bætir því
við að hann hafi enga trú á því að of
fljótt sé farið að gefa lyfið því þeir
sem ávísi lyfinu séu allt góðir og vel
menntaðir bamalæknar og sérfræð-
ingar.
Matthías segir að ekki sé búið að
taka saman nákvæmar tölur yfir
aukningu ritalins á þessu árabili, en
ljóst sé að notkunin hafi aukist.
Hann segir að mikið eftirlit sé haft
með útgáfu ritalins og þurfi þeir
læknar sem ávísi lyfinu að fá gult
kort hjá landlækni sem hann skrifi
upp á. Ekki geti hvaða læknir sem
er ávísað lyfinu og á skrifstofu land-
læknis sé vel fylgst með lyfjagjöf.
Á meðfylgjandi töflu sem Matthí-
as tók saman um fjölda bama sem
notuðu ritalin kemur fram að á 14
mánaða tímabili, frá ágúst 1996 til
september 1997, hafi 300 böm notað
lyfið. Stærsti hópurinn sem notar
lyfíð er á aldrinum 6-12 ára. Athygli
vekur að mikill meirihluti notenda
em drengir, en Matthías segir að
bæði misþroski og ofvirkni séu mun
algengari meðal drengja en stúlkna.

Tilhugsunin um að börnum sá gefíð am-
fetamín fínnst mörgum skelfíleg. Dóra
Osk Halldórsdóttir kynnti sér álit
sérfræðinga á lyfínu ritalin og talaði við
aðra sem málið snertir.
Ofvirkni
ekki nýtískusjúkdómur
ingar ofvirkni og hverjir fram-
kvæma greininguna?
Páll: í dag er aukin meðvitund,
bæði meðal fagfólks og foreldra um
þennan sjúkdóm og mjög oft koma
tilmæli frá leikskólum, gmnnskól-
um eða heilsugæslu til foreldra um
að láta kanna bamið ef það sýnir of-
virka hegðun sem er ekki í sam-
ræmi við aldur og þroska. Barnið
hefur yfirleitt lent í miklum útistöð-
um við umhverfið áður en til grein-
ingar kemur. Börnunum er þá
gjarnan vísað til örfárra bama- og
barnageðlækna á stofu til mats. Oft
koma erfiðleikar barnanna jafn-
framt til kasta sálfræðiþjónustu
leik- og grunnskóla.
- Eru þau einkenni sem stuðst er
við til greiningar ofvirkni það afger-
andi að þau geti ekki átt við mörg
börn í dag?
Ólafur: Greiningin er klínísk. Hún
byggist á sögu, skoðun og athugun-
um á barninu og aðstæðum þess
auk notkunar ýmissa matskvarða.
Hins vegar er ekki til neitt eitt próf
sem mælir hvort barn er ofvirkt eða
ekki. Einkennin þurfa að hafa verið
til staðar í a.m.k. 6 mánuði og að
hafa komið fram fyrir 7 ára aldur.
Lykilatriði er að einkennin séu ekki
í samræmi við þroskastig bamsins
og valdi verulegum erfiðleikum í
samskiptum við umhverfið.
- Hvað með börn sem fá litla at-
hygli eða eru vanhirt. Gætu þau
ekki sýnt svipuð einkenni og ofvirk
börn?
Páll: Víst geta börn sýnt sum þess-
ara einkenna ef þau búa við erfiðar
aðstæður, en í greiningu er litið til
margra þátta sem gætu útskýrt
ástand bamsins út frá öðmm hlut-
um en ofvirkni. Hér er teymi
margra aðila sem koma að mati og
meðferð barnsins og greiningarferl-
ið er mjög ítarlegt.
Eftir að greining hefur verið gerð
era helstu meðferðarúrræði, þ.e.
námskeið og ráðgjöf í viðeigandi
uppeldisaðferðum, kynnt fyrir for-
eldrum og þeim ráðlagt að sækja
fræðslunámskeið um ofvirkni sem
við höldum í samvinnu með for-
eldrasamtökunum. Oft er boðið upp
á að halda fund með skóla barnsins
til að veita ráðgjöf um meðferð þess
í skólanum eftir því sem á þarf að
halda. Ef eitthvað er athugavert við
hreyfiþroska er vísað til meðferðar
sjúkraþjálfa eða iðjuþjálfa. Einnig
aðstoðum við fólk við þau félagslegu
úrræði sem völ er á, s.s. stuðnings-
fjölskyldur, umsjónarmenn.
- Hvað með lyfjagjöf?
ÓLAFUR Ó. Guðmundsson barnageðlæknir.
Ólafur: í mörgum tilfellum ráð-
leggjum við notkun lyfja því rann-
sóknir hafa sýnt að þau eru áhrifa-
ríkasta meðferðin við ofvirkni. Al-
gengast er að nota lyfið ritalin, en
alloft em viss þunglyndislyf notuð.
En lyfjagjöf er ekki notuð ein og
sér, heldur næst mestur árangur
þegar tekið er á sem flestum þátt-
um í lífi barnsins. Þar þurfa foreldr-
ar, skólar og fleiri að leggja sitt af
mörkum.
- Hvernig lyf er ritalin ?
Ólafur: Ritalin er lyf í flokki
örvandi lyfja. Það hefur stuttan
helmingunartíma, þannig að lyfja-
gjöf þarf að vera ör. Lyfið kom fram
á 6. áratugnum og fljótlega var farið
að nota það við ofvirkni erlendis og
einnig við drómasýki með góðum
árangri.
- Er ekki mótsögn að gefa ofvirk-
um börnum örvandi lyf?
Ólafur: Mörgum finnst það mót-
sagnakennt en lyfið virkar ekki
örvandi á þessi börn. Við vitum ekki
nákvæmlega hvað gerist en gerðar
hafa verið rannsóknir á hópum of-
virkra barna sem sýna ákveðin frá-
vik á vissum stöðum í heilastarf-
semi, á pre-frontal-svæði heilabark-
arins vinstra megin í heilahvelinu
og tengdum djúpkjörnum. Með
efnaskiptaprófi með geislavirkum
efnum og nákvæmri segulómskoðun
er hægt að sjá vanvirkni á þessum
svæðum heilans. Menn þekkja ekki
til hlítar þessi svæði, en vita þó að
þau era mikilvæg fyrir greiningu og
skipulag upplýsinga sem okkur ber-
ast og viðbragða við þeim. Ef þessi
svæði era vanvirk verður hegðunin
óheft og dálítið frumstæð. Lyfið
virkar örvandi á þessi svæði og
starfsemin verður líkari því sem
gerist hjá heilbrigðum einstakling-
um. Þó vil ég taka fram að þessi
munur er ekki stór og ekki er hægt
að gera prófun á einum einstaklingi,
heldur verður að sjá muninn á
stærri hóp og bera hann saman við
sambærilegan hóp eðlilegra barna.
Ekki er þvf hægt að taka einstakt
bam og setja það í svona rannsókn
til að sjá hvort það er ofvirkt. Þekk-
ingin nær ekki svo langt í dag. Með