Morgunblaðið - 24.07.1998, Blaðsíða 7

MORGUNBLAÐIÐ
FÖSTUDAGUR 24. JÚLÍ 1998 B 7
Ofvirkni mikið
vandamál
I umræðu um notkun ritalins þarf
að taka tillit til ástandsins sem blasir
við þeim sem næstir málinu standa.
Margir kennarar telja ofvirkni eitt
alvarlegasta vandamál skólakerfis-
ins í dag og ekki má líta framhjá erf-
iðleikum þeirra fjölskyldna sem eiga
ofvirk böm. Anna Kristín Sigurðar-
dóttir, deiidai-stjóri kennsludeildai'
Fræðslumiðstöðvar Reykjavíkur,
segir að víst sé ofvirkni mikið vanda-
mál í skólum landsins, en ekki óyfir-
stíganlegt.
Komið sé til móts við þennan hóp
bama á ýmsan hátt, því þarfir of-
vh'kra barna séu mjög einstak-
lingsbundnar. Reynt sé í lengstu
lög að halda einstaklingnum innan
síns bekkjar, stundum með stuðn-
ingsaðila, en ef það gengi ekki væri
gripið til sérkennslu hluta vikunn-
ar.
Aðspurð hvort þetta vandamál
hefði ekki hreyft við skólastjórn-
endum um að endurskoða blandaða
bekkjarkerfið sagði Anna Kristín
að svo sé ekki. „Miklu máli skiptir
fyrir þessi börn að fá að vera innan
um félagana sem kunna rétta hegð-
un. Til þess þau læri samskipti er
best að þau séu í sem eðlilegustu
umhverfi," segir hún.
Anna Kristín segir að hún sé
ekki á móti lyfjameðferð ofvirkra
barna, en mikilvægt sé að foreldrar
og skóli geti unnið vel saman í
meðferð bamanna. „Ef hægt er að
draga úr þessum árekstram sem
ofvirk börn era sífellt að lenda í við
umhverfi sitt hjálpar það þeim
mikið á fullorðinsárum, því oft er
það þessi andstaða við umhverfið
sem skaðar þau mest þegar til
langs tíma er litið. Ef lyfjagjöf
dregur úr þeiiri andstöðu er mikið
unnið,“ segir hún.
Mikið af upplýsingum
á netinu
Mikið af upplýsingum um ritalin
og ofvirkni er að finna á netinu og
sýnist þar sitt hverjum. Helstu
rannsóknir sem gerðar hafa verið á
lyfinu eru á slóðinni http:-
//www.mentalhealth/com/drugs/p3
Ritalin-notkun barna
Fjöldi barna á aldrinum 3 til 16
ára sem notuðu Ritalin á
tímabilinu ágúst 1996 til
september 1997. Fjöldi barna
skipt niður eftir fæðingarári.
Heimild: Landlæknisembættió
3-r03.html og geta menn skoðað
þar hvaða rannsóknir hafa verið
gerðar á síðustu árum og vísað er
til þeirra fagtímarita sem rann-
sóknh-nar birtust í. Helstu gagn-
lýnendur ritalins eru Peter R.
Breggin, höfundur bókarinnar
Talking Against Ritalin, (http■//-
www. breggin. com/fdbkritalin.h tml)
og Mary Ann Block höfundur bók-
arinnar No More Ritalin (http://-
www.blockcenter.com/blockcenter.-
htm). Viðmælendur innan heilbrigð-
isgeirans töldu þó báðar þessar
bækur gegn ritahni vera unnai' á
hæpnum forsendum, þar sem til-
vitnanir væru teknar úr samhengi
og vísindagrannur væri lítill.
Ljóst er að flestir viðmælend-
urnir telja notkun ritalins viðun-
andi í ljósi þeirra erfiðleika sem
blasir við oíVirkum börnum. Þau
telja því notkun lyfsins ekki frið-
þægingu heldur þarft lyf sem
reynslan hafi sýni að gagnist of-
virkum bömum vel.
DAGLEGT LÍF
Vandamálið frekar of lítil
greining en lyfjagjöf
MATTHÍAS Kiistian-
sen er formaður for-
eldrafélags misþroska
baraa og situr í nor-
rænni nefhd sem skipu-
leggur þing um mis-
þroska böm með er-
lendum sérfræðingum.
Hann hefur yfir 20 ára
keimslureynslu og
þekkir vel raunir of-
virkra baraa í skóla-
kerfinu. „Misþroski er
mikið vandamál í skóla-
kerfinú og sést í
námsörðugleikum,
skoi-fi á skammtíma-
mhmi, einbeitingarleysi
og hreyfiofvirkni. En
ofvirknin er sá hluti misþroskans
sem snýi' mest að kennurunum,“
segir haim.
Strákar eru í miklum meirihluta
þeirra sem greindir era ofvirkir.
Matthías segir að stundum sé orðið
„ofvirkni" ofnotað og geti verið af-
leiðmg af skorti ákveðiima foreldra
og keimara á þoli gagnvait fyrir-
ferðarmiklum sti'ákum. „Þess vegna
væri ötækt að láta skólana sjá um
greiningu. Aðalatriðið er að Iáta fag-
fólkið, sérfræðmgana greina bamið,
því ofvirkni er ekki óþekkt eða fyrir-
ferð heldur meðfætt ástand,“ segir
Matthías.
Foreldrar áhyggjufullir
Hann segist fá margar fyrirspurn-
ir frá foreldram um lyfíð ritalin.
„Foreldrar eru hræddastir um að
með notkun lyfsins sé ekki verið að
hugsa fyrst og fremst um sálarheill
bamsins, heldur sé verið að hugsa
um bekkhm í skólanum eða um-
hverfið," segir Matthías. „Ef læknir
hefur ráðlagt lyfjameðferð, segjum
við fólki að ef það sé sátt við þann
úrskurð skuli það prófa. Lyfið hefur
virkað mjög vel fyrir marga og gæti
eins gert það fyrir viðkomandi. Hins
vegar bendum við fólki lika á að
vera mjög vakandi fyi'ir því hveraig
lyfið virkar á bamið og
ef baraið sýnir einhver
einkeimileg viðbrögð
skuli fólk hafa samband
við lækninn strax. En
við ráðleggjum fólki að
taka bamið aldrei af
lyfinu nema í samráði
við lækni.“ Að sögn
Matthíasar era foreldr-
ar oft mjög uggandi yf-
ir því að ritalin geti
stuðlað að fíkniefnamis-
notkun síðar á ævi
bamsins, en hann segir
að engar rannsóknir í
Noregi bendi til þess.
„Fyrsti Norðmaðurhm
sem ég hitti stuttu eftir
að við stofnuðum félagið átti son sem
hafði verið á lyfinu í 4-5 ár, allt frá
sex ára aldri. En þegar ég hitti hami
þurfti hami einungis að nota 1/3 af
þeim skammti lyfsins sem hann hafði
þurft í upphafi. Ef þetta væri fíknilyf
þyrfti stöðugt að auka skammthm,“
segir Matthías.
Aðspurður um mikla aukningu
lyfiagjafar eins og ritalins segir
Matthías að þegar reynslan hafi sýnt
fram á gagnsemi lyfsins sé ekkert
óeðlilegt að notkun þess aukist.
„Norðmeim hafa gefið lyfið um ára-
tuga skeið. Danir og Svíar síður, en
Finnar gefa ritalin svo að segja ekki.
Þetta er svolítil spuming um pólitík
hman hvers lands íyrir sig,“ segir
hann.
Hami telur aukningu ritalin-gjafar
ekki vandamál hérlendis. „Ég veit að
í Bandarikjunum liafa memi áhyggj-
ur af þessu. Lykilatriðið er að fara
varlega í alla lyfjagjöf. Hún má
aldrei vera bara til að friða ein-
hvem, heldur þarf traust vísindalegt
mat fagmanna að liggja hemú til
grundvallar. En við í félaginu höfum
engar efasemdir um lyfið sem slikt.
Lyfjagjöf sem hluti af meðferð tel ég
ekki óeðlilega."
Að sögn Matthíasar er aðeins brot
þeirra barna sem era ofvirk greind
hérlendis. „Talað er um að 5-6%
baraa séu misþroska og af þeim er
helmmgurinn ofvirkur og kannski
2/3 eða helmingur þehTa á við veru-
lega erfiðleika að stríða vegna of-
virkni. Hann telur hinn langa tíma
sem það getur tekið að komast í
greiningu mun meira vandamál en
lyfjagjöf. „Ég er miklu hræddari um
það að margir séu í vandræðum í
þjóðfélaginu. Víða erlendis kemur í
ljós, þegar fangar og brotamenn eru
rannsakaðir, að margir þeirra eiga
við athyglisbrest að strfða, era jaíh-
vel enn ólæsir, og langflestir hafa átt
við námserfiðleika að stríða. Við
verðum því að horfast í augu við
það að það fólk sem fer illa í samfé-
laginu kemur mjög mikið úr hópi of-
virkra og misþroska bama. Það eitt
er næg ástæða til að allt sé reynt til
að hjálpa þessum einstaklingum,"
segir hami.
Matthias segir að fleiri úrræðum
en Iyfjagjöf verði að beita við of-
vh-kiú. „Okkur hættir til að treysta
því að aðrir leysi vandann og erum
ekki tilbúin að gera það sjálf. Þegar
haldnir eru fyrirlestrar í félaginu
um einhvers konar þjónustu sem þú
getur fengiö lijá öðrum fyllist allt,
en þegar haldinn er fyrirlestur, t.d.
iðjuþjálfara, um livað þú getur gert
sjálfur, kemur fólk síður. Við fáum
kannski fyrirmæli frá lækni um að
gera þetta og hitt og svo endar það
með því að það er bara lyfið sem er
látið duga. Foreldrar eru alltof oft
slæmir með það að treysta bara á
kerfiö," segir Matthías.
Að lokum segir Matthías að rital-
in hafi tvímælalaust hjálpað mörg-
um. En sjálfsagt sé að setja spurn-
ingarmerki við óhefta lyfjagjöf en
hún verði að vera á faglegum for-
sendum. „Ég held liins vegar að
óheft lyfjagjöf eigi sér ekki stað
hérlendis,“ segir hann. „En ég
reyni sjálfur að taka aldrei pillur
þannig að ég skil áhyggjur foreldra
gagnvart, lyljagjöf mjög vel,“ segir
hann.
Matthías
Kristiansen
því að gefa örvandi lyf, eins og rital-
in, eða lyf sem verka á dópamín- og
noradrenalín-kerfið, örvast þessi
vanvirku svæði.
- Hvernig myndi lyfíð virka á
eplilegan samanburðarhóp?
Ólafur: Lyfið virkar mjög lítið á
eðlilegan samanburðarhóp, eykur
hugsanlega einbeitingarhæfni
flestra, en lyfið virkar langmest á
þá sem hafa hlutfallslega mikinn at-
hyglisbrest og hreyfiofvirkni.
- Virkar lyfið þá ekki örvandi á
venjulega einstaklinga?
Ólafur: Ekki í þessum lækninga-
legu skömmtum sem við erum að
tala um, frá 10-60 mg á dag. Lyf
eins og amfetamín hafa verið mis-
notuð af mörgum hópum, en þá er-
um við að tala um 10-100 falda
skammta á við lyfjagjöf ritalins til
ofvirki-a barna. Lyfíð er yfirleitt
gefið tvisvar til þrisvar á dag og al-
gengast er að gefnir séu 10 mg
skammtar í hvert skipti. Mjög sjald-
gæft er að heildarinntaka fari yfir
60 mg skammt á dag.
- Hvaða rannsóknir hafa verið
gerðar á lyfmu?
Ólafur: Ritalin læknar ekki ofvirkni
en það heldur einkennunum niðri.
Við vitum talsvert um áhrif þess til
lengi'i tíma, en núna eru stórar
rannsóknir í gangi erlendis á lang-
tímaáhrifum lyfsins. Fá lyf fyrir
börn hafa verið jafn mikið rannsök-
uð og ritalin, og sú þekking sem nú
er til staðar byggist á yfir 100 rann-
sóknum og ekkert í þeim bendir til
alvarlegra langtímaaukaverkana.
- Hverjar eru aukaverkanir lyfs-
ins?
Ólafur: Skammtímaaukaverkanir
eru yfirleitt minnkuð matarlyst,
svefntruflanir og vægur höfuðverk-
ur sem hverfur þó mjög fljótlega
eftir að meðferð er hafin. Reynt er
að bregðast við þessum aukaverk-
unum með því að gefa börnunum
lyfið eftir matartímana, en þó ekki
eftir kvöldmat til að vinna gegn
svefntruflunum. Viss þunglyndislyf
era frekai' valin þegar um hliðar-
kvilla er einnig að ræða, svo sem
þunglyndi eða kvíðaraskanir.
Talað hefur verið um að lang-
tímaáhrif lyfsins ritalin geti haft
áhrif á lengdarvöxt, og í einstaka
tilfellum getur tímabundið hægt á
lengdarvexti barna sem taka lyfíð.
Hins vegar á að fylgjast gi'annt með
vexti og þyngd bama sem taka inn
lyfíð, og það er gert.
- Hvað með áhrif lyfsins á fíkni-
efnamisnotkun síðar á ævinni?
Páll: Menn hafa skoðað lyfið ritalin
með tilliti til þess hvort börn sem
hafa notað lyfið séu líklegri til að
verða fíkn að bráð síðar á ævinni.
Rannsóknir hafa sýnt að ofvirk
börn eru líklegri en önnur börn til
að misnota vímuefni síðar á ævinni.
Hins vegar er ekki marktækur
munur á þeim oívirku einstakling-
um sem hafa notað lyfið og þeim
sem ekki hafa notað það. Þessi
rannsókn og fleiri slíkar hafa sýnt
fram á að ritalin-notkun gegn of-
virkni eykur ekki líkur á fíkniefna-
misnotkun síðar á ævinni.
- Er notkun lyfsins hætt á ung-
lingsárunum?
Ólafur: Áður var talið að börn yxu
upp úr ofvirkninni því mjög algengt
er að hreyfi-ofvirkni lagist eða
minnki með árunum. Þá var iðulega
lagt til að lyfjagjöf yrði hætt, þar
sem þau sýnilegu einkenni voru
ekki til staðar. Núna hafa erlendar
rannsóknir hins vegar sýnt fram á
að algengast sé að athyglisbrestur-
inn sé í mörgum tilfellum ennþá til
staðar á unglings- og fullorðinsár-
um. Einstaklingurinn hefur ennþá
einkenni mikillar hvatvísi og óþolin-
mæði, skipulagsleysis og á erfitt
með að einbeita sér. Þó er alltaf
hluti ofvirkra barna sem fær það
mikla bót meina sinna að hægt er að
tala um að þau hafi vaxið upp úr
sjúkdómnum. En mikið er verið að
rannsaka ofvirkni í fullorðnum í
Bandaríkjunum og tilhneigingin í
dag er að halda lyfjanotkuninni
áfram.
- Eru þá flestir á lyfmu í lengri
tíma en áður var?
Ólafur: Erfitt er að segja til um það
fyrirfram hvað hver einstaklingur
þarf að nota lyfíð lengi. Langflestir
þurfa að vera á lyfinu í nokkur ár.
Rannsóknir styðja langtímanotkun
lyfsins og tilhneigingin í dag er að
nota lyfið í lengri tíma en áður var,
sérstaklega í Bandaríkjunum og
þróunin hérlendis er sú sama. Eg sé
enga ástæðu til að hætta notkun
lyfsins, ef einkenni ofvirkninnar
koma fram eftir að lyfjanotkun er
hætt, þó unglingsáram sé náð. Það
er engin ástæða til að neita fólki um
þessa lyfjagjöf ef alvarleg einkenni
eru enn til staðar.
- Þarf að auka lyfjaskammtana
eftir því sem barnið er lengur á lyf-
inu?
Ólafur: Ekkert einhlítt svar er til
við þessari spurningu því það er svo
einstaklingsbundið. Stundum þarf
að auka skammta lítillega, en oft
dugar sami skammtur áfi'am. Al-
gengast er að maður hreyfi
skammtinn mjög lítið meðan lyfið er
notað.
- Hvernig hefur gengið að venja
böm a f ritalini?
Páll: Yfirleitt gengur það mjög vel.
Börn sem hafa verið á ritalini hjá
okkur hafa einnig fengið annars
konar atferlismeðferð. Umhverfi
þeirra er orðið mun meðvitaðra um
ástand þessa einstaklings og barnið
hefur oft náð talsverðri færni í sam-
skiptum og lendir því síður í úti-
stöðum við umhverfið. Lyfjameð-
ferðin er í stöðugu endurmati og er
þá oft reynt að hætta notkun lyfsins
til reynslu.
- Er lyfið gefið mjög ungum
börnum?
Ólafur: Það er í undantekningartil-
fellum. Við miðum við að gefa ekki
börnum innan við 5 ára aldur lyfið,
því fyrir þann tíma er oft mjög
erfitt að meta ofvirkni vegna þess
hve börn hafa mikla hreyfiþörf og
hvatvísi á því aldursskeiði.
- Nú hefur orðið gífurlega mikil
aukning á notkun ritalins. Eru eng-
ar aðrar leiðir reyndar fyrst áður en
til lyfjameðferðar kemur?
Ólafur: Þær rannsóknir sem hafa
verið gerðar á ofvirkum börnum og
fæðunotkun standast oft ekki
akademískar kröfur. En margir
segja að sum börn bregðist illa við
ýmsum fæðutegundum, og þá geta
foreldrar prófað sig áfram með
fæðuval, ef þau fínna að barnið
bregst illa við ákveðnum fæðuteg-
undum. En eins og staðan er í dag
era niðurstöður þeirra rannsókna
sem gerðar hafa verið það tilviljun-
arkenndar að ekki er hægt að full-
yrða um neitt í þeim efnum. Það er
til fullt af dæmum um það í einstaka
tilvikum að ákveðnir fæðuflokkar
hafa slæm áhrif á tiltekin börn, en
það hefur ekkert einhlítt komið út
úr rannsóknum með tilliti til fæðu-
efna. Við getum því ekki ráðlagt
fólki neina meðferð viðvíkjandi
mataræði þar sem engar vísindaleg-
ar niðurstöður styðja þannig með-
ferð. Hins vegar vitum við að lyfja-
meðferð ber mikinn árangur og þar
höfum við bæði reynsluna og mý-
mörg dæmi, auk fjölda áreiðanlegra
rannsókna, sem sanna það að lyf
eins og ritalin hafa hjálpað ofvirk-
um börnum mikið.
Ekki má gleyma í þessari umræðu
hversu gagnlegt lyfið getur verið
börnum sem eru oft mjög vansæl í
sinni ofvirkni og hafa lélega sjálfs-
mynd af því að vera í endalausri and-
stöðu við umhverfið. Bamið nær að
einbeita sér, fer að ganga betur í
skóla og lærir heilbrigð samskipti
við umhverfið. Sjálfsmynd þess
batnar og það á meiri möguleika á
þvi að afla sér menntunar og nýta
sér hæfileika sína.