Morgunblaðið - 04.10.1998, Síða 11

MORGUNBLAÐIÐ
SUNNUDAGUR 4. OKTÓBER 1998 11
Dulkóðað á
þremur stöðum
og enginn
greiningarlykill
ar séu ópersónutengdar," segir í
umsögninni.
Ekki hægt að rekja til baka
með greiningarlykli
Að undanfórnu hefur verið unnið
að breytingum á ákvæðum sem
snúa að persónuvemdar í gagna-
gi'unnsfrumvarpinu í ljósi athuga-
semda sem gerðar hafa verið og
hafa þær verið kynntar og ræddar á
fundum með læknum. Samkvæmt
upplýsingum sem blaðið hefur aflað
sér úr umræðunni miða breyting-
arnar að því að tryggja persónu-
leyndina enn betur en í fyrri frum-
varpsdrögum. Eru nú uppi hug-
myndir um að taka fyrrnefnda sldl-
greiningu ESB-tilskipunarinnar
orðrétt inn í frumvarpið í stað fyrri
skilgreiningar.
Jafnframt hafa verið kynntar nýj-
ar aðferðir við dulkóðun upplýsinga,
sem flytja á í gagnagrunninnm, sem
eiga að tryggja að starfsmenn
gagnagrunnsins meðhöndli ein-
göngu ópersónugreinanlegar upp-
lýsingar. Verða þessar hugmyndir
væntanlega lagðar fram með frum-
varpinu sem nokkurs konar lág-
markskröfur um persónuvernd við
flutning gagna í gagnagrunninn.
Þessar aðferðir fela í sér sam-
kvæmt upplýsingum blaðsins að
tekið verði upp svokallað þriggja
þrepa dulkóðunarkerfi, eða þreföld
dulkóðun í eina átt, en það þýðir
jafnframt að ekki verður til staðar
greiningarlykill sem gerir fært að
rekja upplýsingarnar til baka til
einstaklinga. Hins vegar verður
alltaf hægt að bæta inn nýjum upp-
lýsingum í grunninn um þá einstak-
linga sem þar eru. Með þessari að-
ferð á að vera tryggt að starfsmenn
við gagnagrunninn geti ekki undir
neinum kringumstæðum haft per-
sónugreinanlegar upplýsingar undir
höndum.
Mun vera gert ráð fyrir að upp-
lýsingarnar verði þrívegis dulkóðað-
ar með mismunandi aðferðum á
hverjum stað fyrir sig. Starfsmenn
á heilbrigðisstofnun sem búa upp-
lýsingamar til flutnings í gagna-
gmnn dulkóði upplýsingar um per-
sónueinkenni sjúklinga í eina átt.
Heilsufarsupplýsingamar verði
hins vegar dulkóðaðar með annarri
aðferð og til staðar verði greining-
arlykill að þeim kóða. Þessi dulkóð-
uðu gögn verði þvínæst send til
tölvunefndar sem dulkóðar þau aft-
ur í eina átt og hér verður heldur
enginn greiningarlykill til. Gögnin
em svo send áfram inn í gagna-
grunninn og þar em þær dulkóðað-
ar í þriðja sinn. Þar verður hins
vegar til staðar greiningarlykill að
þriðju dulkóðuninni, en þann lykil
er ekki hægt að nota til að opnu
dulkóðunina á fyrsta og öðru þrepi.
Litlir möguleikar taldir á
að brjóta kóðana upp
Ljóst þykir að þrátt fyrir að
greiningarlykil vanti er hér ekki um
beina aftengingu persónuupplýs-
inga að ræða. Upplýsingarnar em
kóðaðar og ekki er hægt að útiloka
að fræðilegur möguleiki sé á að
brjóta nafnleyndarkerfið upp, þó
greiningarlyklana vanti en líkumar
á því era taldar svo litlar að nánast
megi líkja þessari aðferð við afteng-
ingu persónuupplýsinga. Til að
brjóta upp dulkóðunina þyrfti við-
komandi að komast yfir kóðunarað-
ferðimar á öllum þrepunum og bera
upplýsingarnar saman við nafn-
tengda lista. Þar íyrir utan em svo
heilsufarsupplýsingarnar kóðaðar
með öðrum aðferðum væra því eftir
sem áður ólæsilegar.
LAGAFRUMVARP UÍVI
ÁRANNSÓKNARSTOFU
Háskólans er geymt
langstærsta vefjasafnið
hér á landi, en það er
oftast nefnt Dungals-
safn.
Morgunblaðið/Þorkell
Mjög verðmæt söfn
lífsýna hér á landi
HÉR á landi em nokkur mjög verðmæt
söfn lífsýna. Þau em sum hver árangur
af margra áratuga vinnu heilbrigðis-
starfsmanna. Lífsýnasöfnin era ekld
hvað síst verðmæt í ljósi vísindalegra, heilsu-
farslegra og læknisfræðilegra sjónarmiða,"
segir í gi-einargerð fmmvarps heilbrigðisráð-
herra til laga um lifsýnasöfn sem samþykkt
var í ríkisstjórn sl. fostudag.
Bent er á í greinargerð fmmvapsins að líf-
sýnasöfnin hafa m.a. skapað gmnn að sívax-
andi vísindasamfélagi hér á landi síðustu ára-
tugina. í mörgum tilvikum hafi verðmætt safn
lífsýna ýtt undir áhuga erlendra aðila, vísinda-
stofnana og rannsóknarsjóða til ýmiss konar
samstarfsverkefna íslenskra og erlendra vís-
indamanna. „Það er því nauðsynlegt að lög-
gjafinn skapi umgjörð um lífsýni almenningi,
sjúklingum og vísindasamfélaginu til heilla,“.
segir í greinargerð fmmvarpsins.
Gagnagrunnsfrumvarp nær
ekki til lífsýna
Fmmvarp heilbrigðisráðherra um gagna-
grann á heilbrigðissviði nær ekki til vörslu,
meðferðar eða aðgangs að lífsýnum. Hafi hins
vegar niðurstaða rannsóknar á lífsýni verið
skráð í sjúkraskrá verður aðgangur væntan-
legs rekstrarleyfishafa gagnagmnnsins að
þeim upplýsingum með sama hætti og að öðr-
um upplýsingum í sjúkraskrá.
í opinberri umfjöllun um gagnagmnns-
framvarpið á undanförnum mánuðum hafa
margir ítrekað óskað eftir því að ráðherra
legði fram fmmvarp um lífsýni samhliða
gagnagrannsframarpinu, svo hægt væri að
ræða efni þeirra í samhengi.
Fmmvarpið byggist að meginstefnu á drög-
um siðaráðs Landlæknis að slíku frumvarpi
sem unnið var á árunum 1996 og 1997. í sumar
og haust hefur sérstakur vinnuhópur á vegum
heilbrigðisráðuneytisins svo útfært tillögurnar
og gengið frá endanlegum frumvarpstexta.
Skv. því getur heilbrigðisráðherra veitt leyfi
til stofnunar og starfrækslu lífsýnasafns að
fenginni umsögn landlæknis, tölvunefndar og
vísindasiðanefndar. Em sett ákveðin skilyrði
fyrir leyfisveitingu. Þau em m.a. að safnið sé
staðsett hér á landi, að fyrir liggi skýr tilgang-
ur með starfrækslu þess og að ábyrgðarmaður
safnsins sé einstaklingur með starfsréttindi á
sviði heilbrigðisþjónustu eða með sambæri-
lega menntun.
Styrkja starfsemi lífsýnasafna
Fram kemur í greinargerð framvarpsins að
markmið löggjafar á þessu sviði sé að styrkja
starfsemi þeirra lífsýnasafna sem til em hér á
landi og er áhersla lögð á að reynt verði að
tryggja að varsla, meðferð, og nýting lífsýna
úr mönnum verði með þeim hætti að virðing
og réttindi þegnanna séu tryggð, nýting sýn-
anna þjóni vísindalegum og læknisfræðilegum
tilgangi og stuðli að almannaheill. Með lífsýn-
um er í framvarpinu átt við allt líffræðilegt
efni, sem tekið er úr mönnum, bæði lifandi og
látnum.
Kveðið er á um að væntanleg lög um líf-
sýnabanka taki til söfnunar lífsýna, vörslu,
notkunar og vistunar þeirra í lífsýnasöfnum.
Þau taki hins vegar ekki til tímabundinnar
vörslu lífsýna sem safnað er vegna þjónustu-
rannsókna eða afmarkaðra vísindarannsókna,
enda sé slíkum sýnum eytt þegar þjónustu eða
rannsókn lýkur. Sé hins vegar óskað eftir að
slík sýni verði varðveitt til frambúðar ber að
vista þau í lífsýnasafni.
Tekið er sérstaklega fram að fmmvarpið
gildi ekki um geymslu kynfrumna og fóstur-
vísa samkvæmt tæknifrjóvgunarlögum, líffæra
skv. lögum um brottnám líffæra og krufningar
eða líkamsleifa skv. þjóðminjalögum.
Annaðhvort ætlað eða uppiýst,
óþvingað samþykki
Helstu álitamál sem fjallað er um í fmm-
varpinu varða eignarrétt að lífsýnum, fyrir-
komulag samþyklds lífsýnisgjafa og vernd
persónuupplýsinga.
Ekki er gert að skilyrði í frumvarpinu að
leitað sé eftir upplýstu samþykki þess sem
gefur lífsýni þegar um söfnun lífsýna er að
ræða en tekið er sérstaklega fram í fmmvarp-
inu að ef fyrirhugað er að nota lífsýni merkt
með persónuauðkennum við vísindarannsókn-
ir beri að afla skriflegs samþykkis sýnisgjafa
fyrir því.
I 7. grein frumvarpsins segir að við öflun líf-
sýnis til vörslu í lífsýnasafni skuli leitað eftir
upplýstu, óþvinguðu samþykki þess sem sýnið
gefur. A því er þó gerð undantekning í sömu
grein þar sem segir að hafi sýnum verið safn-
að vegna þjónusturannsókna megi ganga út
frá ætluðu samþykki sjúklings fyrir því að
sýnið verði vistað á lífsýnasafni. Með þjón-
usturannsókn er í fmmvarpinu átt við allar
rannsóknir sem gerðar em á sjúklingum eða
notendum heilbrigðisþjónustu, hvort sem það
er vegna þess að viðkomandi hefur lagst inn á
sjúkrahús eða hefur leitað til sjúkrastofnunar
eða læknis.
Þetta er skýrt nánar í greinargerð fmm-
varpsins, þar sem segir að lífsýni verði ein-
vörðungu vistað í lífsýnasafni með samþykki
lífsýnisgjafa. Samþykki hans geti annað hvort
verið ætlað eða upplýst, óþvingað.
í frumvarpinu er upplýst, óþvingað sam-
þykki skilgreint svo að það sé veitt skriflega
og af fúsum og frjálsum vilja eftir að lífsýnis-
gjafi hefur verið upplýstur um markmiðið
með töku sýnisins, gagnsemi, áhættu samfara
tökunni og að lífsýnið verði varðveitt til fram-
búðar á lífsýnasafni, sem ákveðnum aðilum
verður heimilaður aðgangur að til notkunar
við vísindarannsóknir, kennslu og til frekari
giæiningar á sjúkdómum lífsýnisgjafa. Ætlað
samþykki felst hins vegar í því að lífsýnisgjafi
hefur ekki lýst sig mótfallinn því að sýnið sem
tekið er úr honum við þjónusturannsókn verði
varðveitt til frambúðar á lífsýnasafni, sem
ákveðnum aðilum verður heimilaður aðgang-
ur að til notkunar við vísindarannsóknir,
kennslu og til frekari greiningar á sjúkdóm-
um lífsýnisgjafa, enda hafi skriflegar upplýs-
ingar um að slíkt kynni að verða gert verið
aðgengilegar.
I greinargerð lífsýnaframvarpsins segir
ennfremur að gert sé ráð fyrir því að við töku
lifsýnis við þjónusturannsókn verði lífsýnis-
gjafi að lýsa sig mótfallinn því að sýnið verði
vistað á safni. Hafi lífsýnisgjafinn ekki gert
neina athugasemd geti svo farið að sýnið verði
vistað á lífsýnasafni.
I frumvarpinu er lögð sú skylda á stjórnvöld
að kynna efni þess rækilega fyrir almenningi,
m.a. á því hvað felist í samþykki lífsýnisgjafa.
Geta hvorki né mega lúta lögmálum
eignarréttar
„Við umfjöllun um lífsýnasöfn verður ekki
hjá því komist að taka afstöðu til þess hvort
leyfishafi verði eigandi þeirra lífsýna sem vist-
uð era í lífsýnasafni hans,“ segir i greinargerð
fmmvarpsins. Þar er hins vegar ekki fjallað
um hugsanlegan eignarrétt lífsýnagjafans.
„Vegna eðlis lífsýna og þess hvernig til líf-
sýnasafna er stofnað geta þau hvorki né mega
lúta lögmálum eignarréttar í venjulegum
skilningi. Leyfishafi lífsýnasafns telst því ekki
eigandi lífsýnanna, hann getur ekki selt þau
eða veðsett. Hann fær hins vegar ákveðinn
umráða- og ráðstöfunarrétt yfir þeim, sem
nánar er skilgreindur í framvarpinu," segir í
greinargerðinni.
Tryggja öryggi persónu-
upplýsinga
I framvarpinu er sérstök áhersla lögð á að
tryggja öryggi persónuupplýsinga í íslenskum
lífsýnasöfnum. Er meðal annars sett sem skil-
yrði leyfis til reksturs lífsýnasafns að umsögn
tölvunefndar liggi fyrir. Þá hafi hvert lífsýna-
safn sérstaka stjórn og ber hún ásamt ábyrgð-
armanni safnsins ábyrgð á rekstri safnsins,
ráðstöfun sýna og fyrirkomulagi vörslu. Hefur
stjómin upplýsingaskyldu gagnvart land-
lækni, tölvunefnd og vísindasiðanefnd um sýni
og starfsemi safnsins.
Lífsýni skulu að jafnaði ekki notuð í öðrum
tilgangi en þeim sem ætlað var þegar sýnið
var tekið en framvarpið heimilar þó undan-
tekningu frá þessu í þágu vísindarannsókna ef
vísindasiðanefnd veitir slíka undantekningu.
Þá ber að fá samþykki tölvunefndar áður en
aðgangur er veittur að lífsýnasafni vegna vís-
indarannsókna.
Landlækni er falið að annast eftirlit með
starfsemi lífsýnasafna, að svo miklu leyti sem
slíkt eftirlit er ekki í höndum tölvunefndar eða
vísindasiðanefndar. Verður landlækni falið að
gefa árlega út skrá yfír lífsýnasöfn, tilgang
þeirra, starfsemi og starfsreglur.
I frumvarpinu er einnig að fmna ákvæði til
bráðabirgða þar sem kveðið er á um að á þeim
lífsýnasöfnum, sem starfrækt eru við gildis-
töku laganna, skuli þegar hafinn undirbúning-
ur að nauðsynlegum breytingum á starfsem-
inni þannig að hún verði að fullu í samræmi
við fyrirmæli laganna 1. janúar árið 2001.
Gert er ráð fyrir að lögin öðlist gildi 1. janú-
ar næstkomandi.
■ Leitin að genunum/Bl