Morgunblaðið - 04.10.1998, Page 26

26 SUNNUDAGUR 4. OKTÓBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
Hvalveiðar og náttúruvernd
Keikó ruglar
orðræðuna um
hvalveiðar
Dr. Ann Brydon, mannfræðingur.
Morgunblaðið/Asdís
Dr. Anne Brydon, mannfræðingur, hefur rannsakað hvernig
-----------------7-------------------------------------------
þjóðernishyggja Islendinga birtist í stuðningi við hvalveiðar. Nú
----------------------7--------------------------------------
tíu árum seinna hafa Islendingar tekið hlýlega á móti hvalnum
Keikó. Hvað hefur gerst? Salvör Nordal spjallaði við Brydon,
sem hélt fyrirlestur um rannsóknir sínar á ráðstefnunni
Náttúrumál á vegum Siðfræðistofnunar.
RANNSÓKNIR kanadíska
mannfræðingsins Anne
Brydon spanna vítt svið.
Hún hefur skrifað um
Vestur-íslendinga í Manitoba,
tísku, listir og hvalveiðistefnu Is-
lendinga. Hún hélt nýlega fyrir-
lestur hér á landi þar sem hún
kynnti rannsóknir sínar á þjóðern-
ishyggju Islendinga og hvalveið-
um.
V estur-íslendingar
Aður en Anne Brydon kom hing-
að til lands og rannsakaði hval-
veiðistefnu Islendinga hafði hún
unnið að rannsókn á Vestur-ís-
lendingum í Manitoba. Það liggur
beinast við að spyrja hvaðan áhugi
hennar á Islendingum er kominn.
„Allir halda að ég hljóti að vera
af íslenskum ættum úr því ég hef
lagt mig svo eftir rannsóknum
tengdum Islendingum hér og vest-
anhafs. Staðreyndin er sú að ég er
af skoskum ættum og það er hrein
tilviljun að ég hóf þessar rannsókn-
ir. Þegar ég var að leita að efni fyr-
ir mastersritgerðina hafði ég í
huga að vinna eitthvert verkefni
tengt Skotum en þá benti prófess-
orinn minn mér á íslendingasög-
urnar. Litlu síðar heyrði ég viðtal í
kanadíska útvarpinu við þrjá vest-
ur-íslenska rithöfunda en á þeim
tíma vissi ég ekki að það væri til
Islendingabyggð í Kanada. En
áhuginn var vakinn og ég fór til
Manitoba til að kynna mér íslend-
ingabyggðina frekar.
Mannfræðingar hafa sérstaklega
lagt sig eftir að gera rannsóknir á
frumstæðum samfélögum þriðja
heimsins, en mig langaði til að ögra
þeirri hugmynd og skoða frekar
hóp eins og Vestur-íslendinga sem
eru ekkert frábrugðnir öðrum
Kanadamönnum en halda sterkt í
sérkenni sín. Eg hef mestan áhuga
á að rannsaka hvernig sjálfsmynd
okkar mótast í nútímanum sem
einkennist meðal annars af kapítal-
isma, tæknihyggju og einstaklings-
hyggju.“
Ný sjálfsímynd
Hvað vakti sérstaklega áhuga
þinn?
„Saga Vestur-íslendinga er
mjög áhugaverð. Fyrstu landnem-
amir vissu lítið sem ekkert um sín
nýju heimkynni og nágranna. Það
er til dæmis gaman að skoða sam-
skipti þeirra við aðra hópa í
Kanada eins og Englendinga,
Ukraínumenn og ekki síst indíána.
Að vissu leyti má segja að þeir hafi
þurft að skapa sér nýja sjálfsmynd
við þessar nýju aðstæður. Fyrstu
árin reyndust mörgum erfið.
Ég talaði við fjölmarga Vestur-
fslendinga, hlustaði á sögur þeirra
og reyndi að skilja hugmyndir
þeirra um þá sjálfa og sögu sína.
Þegar ég ræddi við Vestur-fslend-
ingana kom fram mjög sterk
hræðsla við að missa tungumálið
og missa tengsl við ræturnar. Fyr-
ir mörgum Vestur-íslendingum
eru íslensku rætumar stór hluti af
sjálfsmynd þeirra og þeir leita
mjög mikið eftir því að halda uppá
þær ef svo mætti að orði komast.
Þetta birtist meðal annars í hátíð-
arhöldunum íslendingadeginum.
Saga Vestur-íslendinga hefur ver-
ið saga hóps sem hafði sérstöðu og
séreinkenni og hefur snúið þeim
sér í hag. Það tíðkast ekki meðal
þessa hóps að gagnrýna íslensku
ræturnar því þetta er það sem
bindur hann saman. Það er gert
mikið úr þeim einstaklingum sem
áttu velgengni að fagna til dæmis í
viðskiptum. Aðrir þættir eins og
þátttaka fyrstu landnemanna í sós-
íalistahreyfingu og verkalýðshreyf-
ingunni hefur nánast verið strikuð
út.“
Kynntist þú ólíkum hópum Vest-
ur-íslendinga hvað þetta varðar?
„Ég dvaldi um tíma í Manitoba
og kynntist ýmsum sem voru af ís-
lenskum ættum án þess að þeir
létu mikið á því bera og störfuðu til
dæmis ekki í íslendingafélögunum.
Mér virðist sem þetta fólk hafi oft
aðra og flóknari sögu að segja og
hafði annan skilning á uppruna sín-
um. Það virtist til dæmis horfast
frekar í augu við ýmsa persónulega
erfiðleika fjölskyldu sinnar og sjá
söguna í öðru ljósi.“
Hvað er það einkum sem ein-
kennir Vestur-íslendinga?
„Vestur-íslendingar halda sér-
staklega uppá menntun, sköpun,
tungumál og bókmenntir. Þeir telja
sig leggja meira uppúr þessum
þáttum en ýmsir aðrir. Meðal
þeirra eru til dæmis mjög margir
rithöfundar og skapandi einstak-
lingar á öðrum sviðum.“
Hvalveiðar táknrænar fyrir
þjóðemishyggju
Anne Brydon lauk doktorsprófi í
mannfræði árið 1992 en í doktors-
verkefni sínu fjallaði hún um hval-
veiðistefnu íslendinga og þjóðern-
ishyggju.
„Eg kom hingað 1988 og dvaldi
hér í tvö ár þegar ég var að safna
efni í ritgerðina. A þessum tíma
stóð deila Islendinga um hvalveið-
ar sem hæst. Umræðan og átökin
um hvalveiðamar var áhugaverð
fyrir margra hluta sakir. Islend-
ingar sameinuðust 1 þessu máli og
þess vegna endurspeglaði það
þjóðernishyggju Islendinga og bar-
áttu þeirra fyrir að fá að stjóma
sjálfir eigin málum. Umhverfis-
verndarsamtök eins og Greenpeace
urðu fulltrúar erlendra yfirráða.
En umræðan sýndi ekki síður
stöðu vísindanna í samfélagi okkar
og hve auðvelt það er að nota þau í
pólitískum tilgangi.
íslendingar sáu þessa baráttu
sem baráttu stórþjóða gegn smá-
þjóð þar sem hagsmunir heima-
manna vom ekki teknir til greina.
Ég held að þetta sé mjög mikið
vandamál í allri umræðu um um-
hverfisvemd. Hún er alþjóðleg og
hún hlýtur að vera það. Mengun á
sér engin landamæri og mengun á
einum stað getur haft mikil áhrif
víða um heim. Umhverfisvemdar-
samtök hafa hins vegar átt erfitt
með að skoða staðbundnar aðstæð-
ur og taka þær til greina. Það var
mjög slæmt hve umræðan snérist
fljótt uppí átök tveggja andstæðra
fylkinga. I huga Islendinga vora
umhverfissinnar óvinimir, hópur
fólks sem elskar hvali. En það er
auðvitað mikil einföldun. Umhverf-
issinnamir hlustuðu hins vegar
ekki á rök þeirra sem stunduðu
hvalveiðar. Svo í raun voru aðferðir
hvprs hóps um sig mjög líkar.
I mínum huga er þetta ekki
spurning um hvort við eram með
eða á móti hvalveiðum. Við verðum
að reyna að finna leið til að ræða
málin með nýjum hætti. Þessi um-
ræða hefur snúist of mikið um átök
andstæðra sjónarmiða þar sem
hvor aðili um sig reynir að yfirbuga
hinn. En spurningin er ekki um að
vinna eða tapa eða hver hefur rétt
eða rangt fyrir sér, heldur verðum
við að reyna að skapa orðræðu
milli ólíkra sjónarmiða sem er
byggð á gagnkvæmum skilningi."
Vísindin notuð í pólitískum til-
gangi
Nú telja íslendingar sig geta
stutt afstöðu sína til hvalveiða vís-
indalegum rökum.
„Hvalveiðimálið sýndi mjög vel
hvemig vísindi era notuð til að
verja pólitíska hagsmuni. A undan-
förnum áram hefur verið mikil um-
ræða um samfélagsleg tengsl vís-
indanna. Vísindin era eitt áhrifa-
mesta afl í okkar menningu. Það
sem er einkum áhugavert að skoða
er samband milli vísinda og samfé-
lags.
Umræðan um hvalveiðarnar
sýndi mjög vel hvernig hægt er að
túlka niðurstöður og vísindagögn
með mismunandi hætti eftir því
hvaða skoðun menn hyggjast
verja. Andstæðir hópar studdu
mál sitt vísindalegum rökum. Ég
sótti ráðstefnu um hvalveiðar og
ég var mjög hissa á því hvernig
ólíkir hópar ræddu þessi mál.
Menn héldu fram sannleikanum á
móti öðrum. Þetta átti jafnt við
um andstæðar fylkingar. En vís-
indin taka mið af samfélaginu og
era iðkuð í þágu þess. Við höfum
enga eina örugga leið til að
ákvarða um aðferðir vísindanna
eða hvernig við eigum að greina
upplýsingar.
Margir vísindamenn voru mjög
óánægðir með það hvernig vísindin
vora notuð í pólitískum tilgangi.
Ég heyrði vísindamann segja á
ráðstefnu um hvalveiðar að allir
deiluaðilar hefðu svolítið rétt fyrir
sér. Kannski komst sú staðreynd
næst sannleikanum. Þess vegna
verðum við að finna leiðir til að
ræða saman frekar en að skiptast
upg í andstæðar fylkingar.
Ég aðhyllist þá skoðun að við úr-
skurðum náttúrunni í vil þegar við
eram í vafa. Ef við lítum á um-
hverfisvernd á þessari öld er ekki
beint hægt að segja að mikill
ávinningur hafí orðið af starfi
þeirra.
Keikó
Eftir að hafa kynnst einingu Is-
lendinga í hvalveiðimálinu fyrir tíu
árum, hvað finnst þér um komu
Keikó til íslands?
„Fyrst þegar ég heyrði um
þessi áform trúði ég ekki mínum
eigin eyrum,“ segir Brydon og
hlær. „Svo var ég viss um að ís-
lensk stjórnvöld myndu ekki vilja
taka við honum. En núna er hann
nýlentur og mér skilst að Islend-
ingar hafi tekið vel á móti honum,“
bætir hún við og afstaða íslend-
inga hefur greinilega komið henni
á óvart.
Getur þú skýrt þessa breytingu?
„Það er mjög áhugavert að
reyna að skilja hvemig þjóð sem
hefur barist fyrir hvalveiðum á al-
þjóðavettvangi skuli taka við
Keikó. I raun er heillandi að skoða
sögu Keikó. Hún endurspeglar
auðvitað ákveðna firringu nútíma-
mannsins sem hefur persónugert
dýrið. Ég hef líka heyrt marga Is-
lendinga segja að þetta séu ein-
hverjir Ameríkanar sem láta
svona, en nú era Islendingar orðnir
hluti af þessari sögu þar sem Keikó
er kominn heim.
Keikó raglar orðræðuna um
hvalveiðar hjá Islendingum. Allt í
einu er búið að persónugera hval.
Keikó er orðinn vinur okkar og það
er auðvitað ekki hægt að drepa vini
sína. Sagan um Keikó er mjög flók-
in. Astæðan fyrir þvi að við heill-
umst af þessari sögu er að hún er
byggð á þessari klassísku sögu um
heimkomuna sem við þekkjum svo
vel. Einhver fer utan og er þar um
langt skeið en kemur svo að lokum
heim. Við eigum mjög auðvelt með
að skilja þessa sögu og samsamast
henni. Og að auki endar hún vel
eða virðist að minnsta kosti ætla að
enda vel hjá Keikó.
Stundum eigum við að notfæra
okkur tilviljanirnar í lífinu.
Kannski er Keikó sh'kt dæmi fyrir
íslendinga. Er mögulegt að íslend-
ingar geti breytt afstöðu sinni til
hvala og hvalveiða með tilkomu
Keikó og náð einhvern veginn að
sætta þessi sjónarmið sem virðast
svo andstæð? Ég á bágt með að
trúa að slík breyting eigi sér stað á
sviði stjórnmálanna að minnsta
kosti nú um stundir, en hún getur
orðið smám saman úti í samfélag-
inu og þar held ég að tækifæri Is-
lendinga hggi.“